Teftiş Kavramı

İç denetim kavramı ve kapsamından sonra teftiş kavramının ve bu kavramın kapsamının da açıklanması gerekmektedir. Teftiş kavramına yönelik farklı tanımlamalar, görev ve yetki değerlendirmeleri ile karşılaştırmalı bir değerlendirme yapabilmek amacıyla İngiltere ve ABD’deki teftiş anlayışı aşağıda sunulmuştur:

a) Teftiş Kavramının Tanımı ve Kapsamı

Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu’nun (YDK) yayımladığı eğitim notlarında teftiş; “Arapça “fetş” kökünden gelen sözcük, bir şeyin aslını, doğrusunu veya işlerin iyi yürütülüp yürütülmediğini anlamak için yapılan inceleme anlamında kullanılmaktadır. Resmi bir otoriteyi içeren teftiş, Latince “specere” bakmak, in- specere içine bakmak anlamında olmak üzere yakından incelemek, resmen araştırmak ve soruşturmak anlamlarına gelmektedir. Teftiş işini yapan kişiye müfettiş denilmektedir. Teftiş kavramı daha çok iç denetime denk düşmektedir.

…Teftiş, denetim (murakabe) (Arapça), revizyon, auditing (İngilizce), expertise (Fransızca) terimlerinin tümünün içeriğinde kontrol anlamı bulunmaktadır. Kontrol, yalnız araştırma ve inceleme ile yetinmez, denetime esas olacak ölçütleri ve fiili sonuçların bu ölçütlerden sapmaları ile bu sapmaların düzeltilmesi için mümkün olan önlemleri de saptar ve gösterir.”240

Şeklinde tanımlanmakta/değerlendirilmektedir.

YDK’nın teftiş kavramının daha çok iç denetime denk düştüğü şeklindeki değerlendirmesi, teftişin, aşağıda da yer verileceği gibi, ülkemizde uygulanmakta olan haliyle mali, idari ve kanuni soruşturma, görevden el çektirme, belgelere el koyma, aciliyeti olan hallerde Teftiş Kurulu Başkanlığından izin alınması suretiyle veya doğrudan Savcılığa suç duyurusunda bulunma yetkileri dikkate alındığında, yetersiz bir değerlendirme olarak kabul edilebilir.

240 _{YDK (Başbakanlık Yüksek Denetleme Kurulu), Denetçi Yardımcıları Eğitim Notu, Başbakanlık} YDK Web Sitesi, http://www.ydk.gov.tr/egitim_notlari/denetim.htm#d1a.

TBMM’nin 22. Dönem, 4. yasama yılı, 1004 no’lu tutanağına yer alan muhalefet şerhinde teftişin kapsamı; “Bilindiği gibi; teftiş kavramı; denetim, soruşturma, yönetim ve danışmanlık fonksiyonlarının tamamını kapsayan bütüncül bir kavramdır. Kurumsal ve teknik bir anlamı vardır.”241 şeklinde değerlendirilerek, kavramın denetim, soruşturma, yönetim ve danışmanlığın tamamını içine aldığı ifade edilmektedir.

Yine 13.10.2004 tarihli, 5. Birleşime ait TBMM tutanak dergisinde yer alan Başkanlığın Genel Kurula Sunuşları, gündem dışı konuşmalarda; “Uluslararası standartlarda teftiş kavramı, "denetim", "soruşturma", "yönetim" ve "danışmanlık" işlevlerini ve bu işlevleri yürütecek uzmanları içermektedir.” şeklinde kapsam değerlendirmesi verilmekte ve iç denetimden farklı olarak teftişte soruşturma yetkisinin bulunduğu, iç denetim sisteminde kurum içi teftişin üst yöneticinin kontrol ve gözetimine indirgendiği, oysa teftişin hiyerarşik denetim ve vesayet denetimiyle idarenin bütünlüğü ilkesinin yaşama geçirilebildiği belirtilerek, idarenin bütünlüğü ilkesinin yaşama geçirilebilmesi için yasalar ve standartlar uyarınca yapılan düzenlemelerin uygulanmasını izlemek ve gereksinimleri karşılayıp karşılamadığını, bunlarda değişiklik yapılmasının gerekip gerekmediğini belirlemek, uyumu sağlamak ve yolsuzlukları, hukuka aykırılıkları saptayarak önlemlerini almak için kamu yönetimini her yönüyle çok iyi bilen, alanında uzmanlaşmış kişilerden oluşan denetim kurullarına ihtiyaç duyulduğu, bu nitelikte bir görevi herhangi bir kamu görevlisinin yapabileceğini varsaymanın gerçeğe uygun olmadığı, herhangi bir kamu görevlisinin bu görevi yapmasının sağlayacağı yararların çok sınırlı olacağı, hususları vurgulanmaktadır.242

Yukarıdaki tutanaklarda yer alan değerlendirmelerde teftişin yönetim işlevinden bahsedilse de teftişin birebir yönetime karışması kabul edilemez. Bu kabul edilirse, teftiş, hem işi yapan hem de denetleyen pozisyonuna girer ki, bu denetim mantığıyla bağdaşmaz.

Diğer yandan, “Teftişin gerek görüldükçe belirsiz zamanlarda yapılan bir faaliyet olduğu,243 dolayısıyla sistemli bir faaliyet olmadığı, şeklinde değerlendirmeler de bulunmaktadır. Ancak Teftiş Kurullarının yönetmeliklerine

241 _{TBMM Web Sitesi , http://www.tbmm.gov.tr/sirasayi/donem22/yil01/ss1004m.htm.}

242 _{TBMM Tutanak Dergisi, 5. Birleşim, 13 Ekim Çarşamba}

http://www.tbmm.gov.tr/tutanak/donem22/yil3/bas/b005m.htm

bakıldığında, teftişin yıllık programlı bir faaliyet olduğu görülmektedir. Örneğin; İller Bankası Teftiş Kurulu Yönetmeliğinin 56. maddesinde, “Yıllık Genel Teftişler; Genel Müdürlük ve Genel Müdürlük Merkez ve Taşra Teşkilatı faaliyet ve işlemlerinin her mali yılda, belirli süreler içerisinde ve çeşitli birimlerinde Müfettişlerce yapılan teftiştir. …Genel Müdürlük ve bağlı kuruluşların merkez ve taşra teşkilatında yapılacak teftişlerin tesirli ve verimli bir şekilde yerine getirilmesini sağlamak amacı ile her yıl Teftiş Kurulu Başkanı tarafından teftiş programı hazırlanır ve Genel Müdürün onayından sonra uygulamaya konulur….” hükmüne; yine T.C. Ziraat Bankası Teftiş Kurulu Yönetmeliği’nin çalışma şeklini düzenleyen 69. maddesinde; “Teftiş Kurulu’nun çalışmaları yaz ve kış çalışmaları şeklinde iki döneme ayrılır. Yaz çalışmaları, Haziran ayının başından itibaren Kasım ayının sonuna kadar; kış çalışmaları, Aralık ayı başından itibaren Mayıs sonuna kadar sürer….” hükmüne yer verilmektedir. Belirtilen hükümlerden de anlaşılmaktadır ki, teftiş düzenli bir faaliyettir. Uygulamada, belirlenen süreler için teftiş programları hazırlanmakta ve olabildiğince bu programlara uyulmaktadır.

Konuya, görevin kapsamı açısından iç denetimle kıyaslama yaparak bakabilmek için Teftiş Kurulu Yönetmeliklerinden örnekler vermek yerinde olacaktır:

İller Bankası Teftiş Kurulu Yönetmeliğinin Teftiş Kurulunun Görevlerini ele alan 6. maddesinde; teftiş, inceleme, araştırma ve soruşturma görevlerinin yanında; “b) Genel Müdürlüğün amaçlarını daha iyi gerçekleştirmek, mevzuata, plan, proje ve programa uygun çalışmasını sağlamak amacıyla gerekli önerileri hazırlamak ve Genel Müdüre sunmak”, d) İşlerin daha iyi, kaliteli yapılması ve koordineli yürütülmesi için Banka iş ve işlemleri ile ilgili her bakımdan incelemeler yapmak ve Banka mevzuatında aksayan ve çelişen konularda önerilerde bulunmak”, görevleri sayılmaktadır.

Gümrük Müsteşarlığı Teftiş Kurulu Başkanlığı Yönetmeliği’nin 6. maddesinde Teftiş Kurulu Başkanının görevleri arasında; “i) Teftiş, inceleme ve soruşturma sonuçlarına göre gerekli işlemler ve önlemler için Bakanlığa öneride bulunmak; m) Teftiş Kurulu’nun çalışması, Bakanlığın genel durumu, yasa tüzük ve yönetmeliklerin uygulanması konusunda gerektiğinde, önerileri de içeren yıllık raporlar düzenlemek ve Bakan'a sunmak”, maddelerine yer verilmektedir.

T. C. Milli Eğitim Bakanlığı Teftiş Kurulu Yönetmeliğinin Teftiş Kurulu’nun görev ve yetkilerin düzenleyen 7. maddesinin b bendinde; “Bakanlığın amaçlarını daha iyi gerçekleştirmek, mevzuata, plan ve programa uygun çalışmasını sağlamak amacıyla inceleme ve araştırmalarda bulunarak gerekli önerileri hazırlamak ve Bakana sunmak.” görevi dikkati çekmektedir. Teftiş Kurulunun belirtilen görevleri yerine getirirken, öncelikle dikkat etmesi gereken hususlar arasında ise; “Türk Millî Eğitimi amaçlarının ne dereceye kadar gerçekleştirildiğini, yapılması gereken çalışmaları, işlemleri ve yöntemleri inceler, araştırır; amaçlardan ve mevzuattan sapmaları, aksamaları ve sebeplerini belirler ve düzeltilme çarelerini gösterir.”, hükmüne yer verilmektedir.

İller Bankası Teftiş Kurulu Yönetmeliği’nin müfettişlerin görev, yetki ve sorumluluklarını ele alan 11. maddesinin; g fıkrasında, “Mevzuatın uygulanmasından doğan sonuçlar üzerine inceleme yaparak, görülecek yanlışlık ve eksikliklerin giderilmesi ve düzeltilmesi yollarını araştırma ve istenen seviyede yürümesini sağlamak için alınması gereken tedbirleri ve düşünceleri raporla Teftiş Kurulu Başkanlığı’na bildirmek”, o fıkrasında, “Banka’nın risk yönetim sisteminin yeterliliğini ve etkinliğini bir bütün olarak incelemek ve Banka tarafından alınan ve kullanılan kredileri ve fon yönetimi dahil olmak üzere değerlendirmek, risk değerlendirme metodolojilerinin uygulanmasını ve etkinliğini incelemek, risk tahmini ile bağlantılı olarak Banka öz kaynağının değerlendirilmesi sistemini incelemek”, p fıkrasında ise “Banka içindeki görev dağılımı dahil olmak üzere, iç kontrol sisteminin yeterliliğinin ve etkinliğinin incelenmesi ve değerlendirilmesi çerçevesinde, Bankadaki çeşitli operasyonel kontrollerin, elektronik bankacılık hizmetleri dahil olmak üzere yönetim ve finansal bilgi sistemlerinin yeterliliğini gözden geçirmek ve kontrollerle işlemlerin ve yönetim ve finansal bilgi sistemlerinin etkinliğini ve işleyiş usullerini test etmek, personelin tesis edilmiş politikalara ve uygulama usullerine uyum durumunu incelemek…”, müfettişlerin görevleri arasında sayılmaktadır.

Görüldüğü gibi, her teftiş kurulu yönetmeliğinde aynı olmamakla birlikte mevzuat ve görev dağılımı da dahil olmak üzere yönetim ve iç kontrol sisteminin yeterliğinin ve etkinliğinin değerlendirilmesi ve geliştirilmesine yönelik önerilerde bulunmak, risk yönetim sisteminin yeterliliği ve etkinliğini incelemek, bilgi

sistemlerinin etkinliği ve işleyiş usullerini denetlemek mevcut denetim sisteminde de görev ve yetki kapsamına alınabilmektedir.

Geleneksel teftiş sisteminde, iç denetim kapsamındaki yetkilerden farklı olarak;

- Müfettişin mali, idari ve hukuki açılardan soruşturma,

- Teftiş Kurulu Yönetmeliklerinde yer alan belirli şartların gerçekleşmesi halinde personele işten el çektirme,

- Gecikmesinde zarar umulan ve delillerin kaybına meydan verebilecek hallerde delilleri toplama,

- Olayın derhal Cumhuriyet Savcılığına duyurulması zorunlu görülen hallerde Cumhuriyet Savcılığına suç duyurusunda bulunma,

yetkileri de bulunmaktadır.

Yukarıda sayılan farklılıklar, her biri başlıbaşına önem arz eden hususlardır. Bunlara ilaveten müfettişlerin Teftiş Kurulu Yönetmeliklerinde yer alan makul kabul edilen gerekçelerin dışında görevden alınamaması, başka görevlere atamalarının yapılamaması, bağımsızlıkları açısından olmazsa olmaz bir şart olarak durmaktadır.

Teftiş ve iç denetim açısından inceleme ve araştırma yetkisinin de üzerinde durulması yerinde olacaktır. İnceleme ve araştırma yetkisi, esas itibariyle şikayete bağlı olmaksızın yönetimi geliştirme amaçlı olarak da yapılması mümkün iken, mevcut durumda bu çok büyük ağırlıkla şikayete bağlı olarak yapılan bir çalışma olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunun iç denetimdeki uygulamasının nasıl gerçekleştirileceği, iç denetim sistemi uygulamaya geçtiğinde görülecektir. Ancak, mevcut uygulamanın bir eksiklik olduğu unutulmamalıdır.

Buraya kadarki açıklamalarda iç denetim ve teftiş kavramlarının Türkiye’deki durumu karşılaştırılmaya çalışılmıştır. Türkiye dışındaki uygulamalardan da örnekler verilmesi konunun daha iyi anlaşılmasına katkıda bulunacaktır. Bu açıdan teftiş ve soruşturmalarla ilgili olarak ABD ve İngiltere uygulamasına aşağıda yer verilmektedir.

b) ABD Federal Genel Teftiş Ofisleri Denetim, Teftiş ve Soruşturma Standartları244

Federal Genel Müfettişin görevleri, sorumlulukları ve yetkileri 1978 tarihli Genel Müfettiş Yasası’nda ve değişikliklerinde düzenlenmiştir. Sonradan, mevzuat gereğince Genel Müfettişleri bulunan kurum sayısını arttırmak ve küçük ve bağımsız kurumlarda Genel Müfettişler oluşturmak amacıyla Yasa’ya ilaveler yapılmıştır. Mevzuat gereğince, halen, 57 Genel Müfettiş 59 federal kurumda gözetim (oversight) faaliyetinde bulunmaktadır.

Genel Müfettiş Kavramı, yazının başlangıcından da anlaşılacağı üzere Teftiş Ofisi olarak algılanmalıdır. Çünkü Genel Müfettişin işlerini gerçekleştirebilmesi için “Kendi personelini işe alma ,yönetme ve kaynaklarla ilgili sözleşme yapma ve bunları kontrol etme.” yetkisi de bulunmaktadır. Genel Müfettişliklerin bir nevi Teftiş Kurulu gibi görev yaptığı anlaşılmaktadır.

Genel Müfettişlerin Görevleri

“1978 tarihli Genel Müfettiş Yasası ve eklerine göre Genel Müfettişin görevleri;

- Bağımsız ve tarafsız biçimde denetimler (audits), soruşturmalar (investigations) teftişler (inspections) ve değerlendirmeler (evaluations) yapmak,

- İsrafı (waste), sahteciliği (fraud) ve suistimalleri (abuse) önlemek ve ortaya çıkarmak,

- Verimliliği, etkinliği ve tutumluluğu özendirmek,

- Yürürlükteki ve yürürlüğe girecek yasaları ve yönetmelikleri incelemek, - Kurum yöneticilerini ve Kongreyi eksiksiz şekilde ve güncel (currently) olarak bilgilendirmektir.”245

244 _{Yörüker, Başka Ülke Örnekleri Temelinde Kontrol, Teftiş, Denetim ve Soruşturma,} Kavramsal Bir Çerçeve, s.32

245 _{Yörüker, Başka Ülke Örnekleri Temelinde Kontrol, Teftiş, Denetim ve Soruşturma,} Kavramsal Bir Çerçeve, s. 32

Yukarıda görüldüğü gibi, ABD Teftiş Ofislerinin denetim, soruşturma, teftiş, inceleme, değerlendirmeler yaparak görüş bildirme, kurum yöneticilerini ve Kongreyi bilgilendirme ve performans denetimi olmak üzere denetimin her alanında söz sahibi oldukları görülmektedir. Başkanlık Konseyi ve İcra Konseyi tarafından Mayıs 2001 tarihinde benimsenen Stratejik Çerçeve Genel Müfettişlikler camiasının temel amaçlarını ve hedeflerini şu şekilde açıklamaktadır:

“Camianın genel misyonu federal hükümetin zafiyetlerini ve hassasiyetlerini bağımsız olarak önceden sezinlemek ve ona duyurmak, çözüm yolları için yardımcı olmak ve performansın gelişmesine yönelik fırsatları tespit etmektir.”246

Bu amaç ve hedefler de Genel Müfettişliklerin yönetimin gelişmesine katkıyı temel amaç olarak aldıklarını ortaya koymaktadır.

Teftişlerle İlgili Kalite Standartları’nda ise;

“Teftişin amaçları:

- Olgulara dayalı analitik bir bilgi kaynağı olma - Hukuka uygunluğun izlenmesi

- Performansın ölçülmesi

- Faaliyetlerin verimliliğinin ve etkinliğinin değerlendirilmesi (assessing) Sahtecilik, israf, suiistimal ve kötü yönetim iddiaları ile ilgili sorguları (inquiries) yürütmektir.”247

Şeklinde sayılarak, teftişin kapsamı tekrar te’yit edilmektedir. Diğer yandan göreve almadaki kriterler de bunu göstermektedir: “Genel Müfettişler politik bağlantıları hesaba katılmaksızın atanırlar. Göreve atanacak kişilerin kişisel dürüstlüklerine ve

Muhasebe, denetim, finansal analiz;

Hukuk, yönetim analizi, kamu idaresi; veya Soruşturma

Alanlarında uzman olmalarına dikkat edilir.”248

246 _{Yörüker, Başka Ülke Örnekleri Temelinde Kontrol, Teftiş, Denetim ve Soruşturma,} Kavramsal Bir Çerçeve, s. 34

247 _{Yörüker, Başka Ülke Örnekleri Temelinde Kontrol, Teftiş, Denetim ve Soruşturma,} Kavramsal Bir Çerçeve, s. 38

“Bu noktada, ABD’de bu kurullara ne ölçüde önem verildiği, ABD’nin bunlarla ne kadar övündüğü ile bunların saygınlıklarının ne düzeyde olduğunun küçük bir örneği olmak üzere, 2003 yılında 25. kuruluş yıl dönümlerini kutlamakta olan ve bugün sayıları altmışı aşan ABD Teftiş Kurullarının (Ofislerinin) ortak internet sitesinde (www.ignet.gov/pande/igact25years.pdf) yer alan bir makaleye kısaca göz atılmasında yarar olacaktır:

‘’Teftiş Ailesinin Bugünü ve Yarını’’ başlıklı makalede aynen;

“Genel teftiş kavramı, Amerika Birleşik Devletlerinde olduğu gibi diğer devletlerde de, sağlamış olduğu önemli fayda yönüyle ispatlanmış bir kavramdır. Her yıl Teftiş Kurulu raporlarında yer alan tavsiyeler doğrultusunda, milyarlarca Dolar Amerikan Hükümetine yeniden kazandırılmakta yada daha iyi bir şekilde harcanmaktadır. Teftiş Kurulunca yapılan soruşturmalar, binlerce usulsüzlüğün yargılanma konusu yapılmasına ve milyarlarca doların yeniden Amerikan Hükümetine kazandırılmasına katkıda bulunmaktadır. Amerikan Hükümetinin sahip olduğu iyi yönetim ve güvenilebilirliğe ilişkin Genel Teftiş Kavramı, yabancı devletleri Amerikan Hükümetinin tavsiyelerini almaya teşvik etmekte ve Amerikan Hükümetinin genel teftiş prensiplerini taklit etmeye yöneltmektedir. Diğer taraftan son yıllarda Amerikan kurumlarında yer alan Teftiş Kurulları sürekli yenilenmekte ve değişmekte olan şartlarda hizmetlerini devam ettirmektedirler. Kurum içinde tasarruf ve etkinliğin sağlanması, yolsuzluk, kötüye kullanma ve israfa karşı savaş gibi geleneksel rollere ilave olarak, bugün artık Teftiş Kurulları için yeni sorumluluklar doğmuştur. Bugün Amerikan Teftiş Kurulları, bulundukları kurum içinde mali soruşturmalar yürüterek, kurumlarının önceliklerini ve sorunlarını tanımlayarak,kurumlarında yasaların etkin uygulanmasını temin ederek hayati bir rol oynamaktadırlar.”, denilmektedir.”249

c) İngiltere’de Teftiş Kurumu

“İngiltere Kamu Denetim Forumu tarafından hazırlanan “Dış Denetim, Teftiş Ve Düzenlemenin Farklı Rolleri: Kamu İdaresi Yöneticileri İçin Rehber” başlıklı dokümanda; “Denetçilerin –özellikle performans denetçilerinin- müfettişlerin 248 _{Yörüker, Başka Ülke Örnekleri Temelinde Kontrol, Teftiş, Denetim ve Soruşturma,} Kavramsal Bir Çerçeve, s. 32

ve düzenleyicilerin rolleri arasında bazı benzerlikler bulunmakta ise de, bu roller farklı, ama tamamlayıcı faaliyetlere işaret etmektedir” denildikten sonra, Denetim, teftiş ve regülasyon (düzenleme) dünyası (nın) karmaşık ve değişken” olduğu vurgulanmaktadır.

… Teftiş kavramı, hizmetlerin ulusal ve yerel performans standartları, yasal ve meslekî gereklilikleri ve hizmetin kullanıcılarının ihtiyaçlarını karşılayıp karşılamadığı hakkında bağımsız bir kontrol sağlayan ve raporlamada bulunan periyodik ve hedefli bir inceleme (scrunity) sürecidir, şeklinde tanımlanmaktadır.”250 Yine Başbakanlık Kamu Hizmetleri Reform Ofisi tarafından üretilen “Inspecting for Improvement: Developing a Customer Focused Approach” (Gelişme Yararına Teftiş: Müşteri Odaklı bir Yaklaşımın Oluşturulması) başlıklı dokümana göre, İngiltere’deki Müfettişlikler sayıldıktan sonra; “İngiltere’de Kamu Reformu çalışmaları ve vatandaş odaklı hizmet anlayışı çerçevesinde son birkaç yılda teftiş fonksiyonundan daha fazla yararlanılması ve bu fonksiyonun daha etkili hale getirilmesi yönündeki çabaların yoğunlaştığı, bu bağlamda Kamu Denetim

Forumu’nun daha önce sözü edilen dokümanı ile Başbakanlık Kamu Hizmetleri Reform Ofisi tarafından üretilen “Inspecting for Improvement: Developing a Customer Focused Approach” (Gelişme Yararına Teftiş: Müşteri Odaklı bir Yaklaşımın Oluşturulması) ve “The Government’s Policy on Inspection of Public Services” (Hükümetin Kamu Hizmetleri Teftiş Politikası) başlıklı dokümanlar ve Local Services Inspectorate Forum adı altında bir platform oluşturulduğu, vurgulanmaktadır.”251

İngiltere Kamu Hizmetleri Reform Ofisi’nin “Hükümetin Kamu Hizmetleri Teftiş Politikası” başlıklı dokümanında ise Teftişin İlkeleri” şöyle belirtilmektedir:

1. “İyileştirme amaçlı olmalıdır. 2. Çıktılara odaklanmalıdır.

3. Hizmetten yararlananın perspektifinden bakmalıdır. 4. Risklerle orantılı olmalıdır.

5. Yöneticilerin öz-değerlendirme yapmasını özendirmelidir. 6. Mümkün olduğunca, objektif kanıtlardan yararlanmalıdır.

250 _{Yörüker, Başka Ülke Örnekleri Temelinde Kontrol, Teftiş, Denetim ve Soruşturma,} Kavramsal Bir Çerçeve, s. 26

251 _{Yörüker, Başka Ülke Örnekleri Temelinde Kontrol, Teftiş, Denetim ve Soruşturma,} Kavramsal Bir Çerçeve., s. 32

7. Karara varırken yararlandığı (judgement) kriterleri açıklamalıdır. 8. Teftiş kurulunki de dahil, performansa gereken dikkati göstermelidir. 9. Süreçler bakımından şeffaf olmalıdır.

10. Tecrübelerden, düzenli aralıklarla, ders çıkarmalıdır.”252