Teşvik Tedbirleri

Geri kalmış bölgelerin temel karakteri, söz konusu bölgelerde ye- terli istihdam alanlarının olmaması nedeniyle yaygın gizli işsizliğin varlığı, bunun sonucu olarak da gelir düzeyinin düşük olmasıdır. Bu bölgelerde girişimcilerin filizlenmesi için uygun ortam olmadığı gibi, başka bölgelerden de hiçbir cazibesi olmayan bu tür bölgelere, giri- şimciler gelmemektedir. O halde, bu az gelişmiş bölgeleri girişimciler için cazip bir nokta haline getirmek için, bu bölgelerde faaliyete geç- mek isteyenlere öteki bölgelerden sağlayabilecekleri avantajların daha fazlasını vermek gerekmektedir. İşte bu yaklaşım, teşvik tedbirleri dü- şüncesinin ortaya atılmasının nedenidir.

Bölgesel dengesizliklerin giderilmesinde devlet bir takım teşvik tedbirleri uygulamakta, böylece az gelişmiş bölgenin mevcut potansi- yeli ekonomiye kazandırılmaya çalışılmaktadır. Teşvikler, en geniş anlamıyla, “onun yokluğunda gerçekleşmeyecek ya da istenilen dü- zeyde gerçekleşmeyecek işlerin mümkün hale gelmesini sağlayan, her türlü ekonomik, mali, idari, teknolojik ve sosyal önlem ve politikalar- dır106_”.

106 _{Servet MUTLU, “GAP Bölgesinde Sanayi ve Gerekli Teşvik Sistemleri”, GAP ve}

Sanayi Sempozyumu 16-18 Ekşm 1990, Başbakanlık Güneydoğu Anadolu Pro-

Kalkınmanın sağlanabilmesi noktasında, ekonomik faaliyetlere teşvikler verilmeli (mali ve vergisel avantaj), böylece kalkınma devlet tarafından yerine getirilmesi sağlanmış olur. Bu bağlamda, bir ülkenin az gelişmiş bölgelerinin kalkınmasında teşvikin önemi büyüktür. Teş- vikin amaçları şu şekilde sıralanabilir;

• Özel sektör yatırımlarının öncelikli sektörlere akmasını hız- landırmak,

• Özel sektör yatırımlarının bölgelerarası dengeli gelişmeyi sağlayacak şekilde kalkınmada öncelikli yörelere kanalize olmasını sağlamak,

• Sanayileşmede özel sektör yatırım ve üretim payının yüksel- tilmesini sağlamak,

• Sanayinin özellikle, Ortak Pazar’da uluslararası rekabet gü- cüne haiz ve buna ulaşabilecek güçte olmasına imkan vermek,

• Türkiye’ye yeni yatırımların getirilmesini kamçılamak, • Döviz gelirlerinin ve sınai ürünler dış satımının artırılmasına imkan vermek,

• İşsizlik sorunun çözülmesi veya hafifletilmesine yardımcı olmak,

• Yatırımların finansmanında daha fazla öz kaynak kullanılma- sına imkan vermek,

• Üretimde verimlilik ve çeşitliliği sağlamak107_.

5.4.1.1. Teşvik Tedbirlerinin Çeşitleri 5.4.1.1.1. Vergisel Avantajlar

Devletin en önemli gelir kaynaklarından birisi olan vergiler, gerek engelleyici gerekse teşvik edici yönde, ekonomiyi yönlendirmede bir araç olarak kullanılmaktadır. Vergi avantajları yoluyla temelde ula-

şılmak istenen, gelişmekte olan bir bölgede uygulanacak proje içinde yer alan bir tesisin, o bölgede kurulmasının getireceği ek yükü bertaraf etmek ve bu tesisin değerini ülkenin başka bir bölgesinde kurulması halinde ortaya çıkacak değere eşitlemektir108.

Geri kalmış bölge ya da yörelere, girişimci çekebilmek için, bazı vergisel avantajlar öngörülebilir. Bu avantajlar da gelir vergisi avanta- jı olabildiği gibi, gümrük vergisi, kayıt ve tescil vergileri ve nihayet mahalli vergiler olabilecektir.

i. Gelir vergisi avantajı

Geri kalmış bölgelere işletmeleri cezp edebilmenin ilk yolu, söz konusu bölgelere gelen işletmelere vergisel avantajlar sağlamaktır. Bu avantajlar arasından belirli bir süre vergiden muafiyet (yatırım indiri- mi), hızlandırılmış amortisman, karın bölgelere göre farklı vergilendi- rilmesi vb. sayılabilir. Ayrıca bölgedeki işletmelerde çalışan ücretler- den daha düşük oranlı vergi alınabilir.

ii. Gümrük vergileri avantajı

Belirli bölgelerin gelişmesini teşvik için, bu bölgelerde faaliyete ge- çen yada bölgede bulunan işletmelere, gümrükle ilgili vergilerde avan- tajlar sağlanabilir. Bu bölgede faaliyete geçecek olan işletmelerin ithal edecekleri her türlü araç ve gereçlere vergi muafiyeti tanınabileceği gibi, gümrük vergisi düşük tutulabilir, gümrük vergisi ve resimler taksitlendi- rilebilir. Bu tür bölgelerde kurulan işletmelerin ürettikleri malların ihra- catları söz konusu ise, bu defa ihracatta vergi iadesi, ihracatla ilgili iş- lemlerde vergi, resim ve harç istisnası, vb. avantajlar sağlanabilir.

iii. Kayıt ve tescil vergileri avantajı

Bölgede faaliyete geçen işletmelerin ödemekle yükümlü oldukları her türlü kayıt ve tescil ile ilgili vergilerde indirimler yapılabilir ya da bağışıklık uygulanabilir.

108 _{Jitendra R. MODİ, “Bölgesel Farklılıkların Mali Teşviklerle Azaltılması”, Çev.}

iiii. Yerel vergiler

Bölgedeki işletmelerden yerel yönetimlerin alacağı her türlü resim, harç ve vergilerde indirim ya da muafiyet uygulanır. Bu tür uygulama- lar sıklıkla yerel otoritelerin hâkim olduğu eyalet sistemi ile yönetilen ülkelerde etkili olmaktadır.

5.4.1.1.2. Kredi Avantajları

Geri kalmış bölgelerin kalkınmasını sağlayabilmek için bu bölge- lerdeki yatırımların teşvik edilmesi kapsamında bölgede faaliyete ge- çen işletmelere uzun vadeli, faizsiz ya da düşük faizli, cazip ödeme esnekliğine sahip kredi avantajları da sağlanabilmektedir.

Uygulanan kredisel avantajlar, gelişmekte olan bölge açısından teşvik edici olması yanında, gelişmiş bölgelerde yatırım yapma kararı verecek olanlar için de caydırıcı önlemler olarak karşımıza çıkmakta- dırlar. Çünkü gelişmiş bölgeye yatırım yapmak istediğinde bu tür kre- di avantajları ile karşılaşmayan yatırımcı, bu nedenle yatırım yapacağı bölgeyi değiştirebilmektedir. Fakat kredi avantajları da diğer teşvik araçları gibi tek başına fazla etkin olmayacağı için, bölgesel dengesiz- liklerle mücadelede diğer araçlarla birlikte uygulanması daha uygun olacaktır.

5.4.1.1.3. Mali Avantajlar

Bölgesel dengesizliklerle mücadelede kullanılan vergi ve kredi avantajları yanında değişik mali avantajlar da sağlanabilmektedir. Bunlar işletmelerin üretim maliyetlerini düşürücü mali avantajlar şek- linde açıklanmaktadır. Bunlara; Hazine arazilerinin işletmelere satıl- ması veya kiralanması, şirket çalışan eğitim faaliyetlerinin bir kısmı- nın devlet kuruluşları tarafından sübvanse edilmesi, döviz tahsisinde öncelik, belirli bir istihdam sayısından sonra şirkete katılan her işgücü için yapılan sosyal güvenlik prim ödemelerinin bir kısmının devlet ta- rafından sübvanse edilmesi, kamu ulaştırma araçlarında indirimli tari- fe uygulaması örnek olarak verilebilir.

5.4.2. Devlet Garantisi ve Kamu İhalelerinde Öncelik Hakkı