Dışsal Ekonomiler

Bugün gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin mevcut sanayi kuru- luşlarının dağılımı, belirli bölgelerde ve belirli kentlerde özellikle metropolitan alanlarda yığılmalar şeklindedir. Az gelişmiş ülkelerde belirli bir bölgede bazı alt yapı yatırımlarının yapılmasından sonra, birkaç işletme, yörede faaliyete geçince, yeni kurulacak tüm işletmeler bu şekilde ortaya çıkan dışsal ekonomilerden yararlanabilmek için ay- nı yörede kuruluşlarını gerçekleştirmek isterler. Sanayiler arası ilişki- ler, bu yığılma nedeninin bir bölümünü oluştururken, etkileşimleri şu şekilde açıklanmaktadır. Belirli bir sektördeki üretim harcamalarının diğer sektörlerden etkilenmesi, üretim biriminin yer aldığı yerleşme merkezinin büyüklüğü, aynı sektörde bir başka üretim biriminin yer alması ve merkezde “tamamlayıcı” sektörlerin varlığı nedeniyledir.

“Dışsal ekonomiler” bireysel firmaların kendi dışlarından diğer firma ve kurumlarla ilişkilerinden (gerek imalat sektörleri gerekse di- ğer hizmet sektörleri ile) doğan mevcut ekonomiler diye tanımlanmak- tadır. Başka bir tanımda dışsal ekonomiler, “bir üretim biriminin ka- zancını artıran dış etkilerdir.

Kısaca ödenmeyen üretim faktörü denilen dışsal ekonomiler işlet- melerin kendi faaliyetleri dışında, bulunduğu endüstrilerin kalabalık- laşması yada bulunduğu yöreden sağladıkları avantajların tümünü ifa- de etmektedir.

İşletmeler kendi faaliyetleri dışında, devletin ya da öteki işletmele- rin faaliyetleri sonucunda ortaya çıkan dışsal ekonomilerden yarar- lanmak amacıyla, belirli yörelere toplanmayı yeğlerler. Bu yöreler ise genellikle alt yapı ve üst yapı tesislerini az çok tamamlamış, ekono- mik canlılığın başlamış olduğu yörelerdir.

Yaratılan tüm dışsal ekonomilerin, bağlantılar yoluyla ortaya çıkan tüm arz ve talep tipi ilişkilerinin etkili olabilmeleri için, ölçek ekono- milerinin sağlanması gerekmektedir. Belirli bölgelerde oluşan yığıl- malar, dışsal ekonomilerin birleşen etkilerinden oluşmaktadır. İki bi- rim tarafından gerçekleştirilen etki firmaların teker teker oluşturduğu uygulamadan daha fazladır111_.

Firma için dışsal ekonomiler, elde edilen faydalar, çeşitli hizmetle- rin gelişmesi ve becerilerin artması şeklinde olmaktadır. Sektör için dışsal ekonomiler, benzer çevre şartları, yaratılan bazı etkiler, aynı mekânsal bütün içinde yer alan firmalar için etkili olabilir. Olumlu et- kileri olan firma ve sektörler çekici olarak tanımlanmakta ve bu birim- ler büyümeden dolayı fayda elde etmektedirler. Be durumda bu sana- yiler geri besleme süreçleri ile yeni bir gelişmenin kaynağı olmakta- dırlar.

Yaratılan dışsal ekonomiler sayesinde belirli bölgelerde işletmele- rin faaliyette bulunmaları teşvik edilmiş olmaktadır. Dışsal ekonomi- ler diğer işletmelerin faaliyetleri sonucu ve devlet faaliyetleri sonucu ortaya çıkabilir.

111 _{D.P.T., “İmalat Sanayi Sektörleri Arasındaki İlişkilerin Ekonomik ve Mekansal}

i. Diğer işletmelerin faaliyetleri sonucu ortaya çıkan dışsal ekonomiler

Diğer firmaların faaliyetleri sonucu sağlanan dışsal ekonomiler, iş- letmelerin faaliyette bulunduğu endüstrinin kalabalıklaşması sonucu, sağladığı avantajlardır. Belirli bir yörede, bir endüstri gelişip büyü- dükçe, o endüstride faaliyette bulunan firmaların maliyetlerinin düş- mesine neden olan avantajlar ortaya çıkabilecektir. Bu avantajlardan yararlanmak isteyen yeni işletmeler, çok sayıda işletmenin faaliyette bulunduğu endüstrinin büyümesi sonucu, endüstriyel iklimin ortaya çıkmış olduğu yörelerde, kuruluşlarını gerçekleştirmeye yönelirler.

ii. Devlet faaliyetleri sonucu ortaya çıkan dışsal ekonomiler Devletin yaptığı bazı yardımlar ve faaliyetler sonucu dışsal eko- nomi yaratıp, firmaların fayda sağlaması gerçekleştirilmiş olur. Dev- letçe büyük yatırımlar sonucu gerçekleştirilen ve genellikle bölünmez-

lik özelliğine sahip olan alt ya da üst yapı tesislerini, bir tek işletmenin

ve hatta bir grup işletmenin yapması olanaksızken, işletmeler bunlar- dan hiçbir karşılık ödemeden ya da maliyetlerinin altında saptanan bir fiyat (elektrik, su, sosyal konutlar vs.) ödeyerek yararlanmaktadırlar.

Devlet gelişmemiş bölgelerde firmaların yatırım yapmasını sağla- mak için firmaların avantajı olan bu gibi dışsal ekonomiler yaratır. Yaratılan dışsal ekonomilerde az gelişmiş bölgeleri kalkındırmaya yö- nelik teşvik tedbirlerindendir.

5.4.5. Bölgesel Kalkınma İçin Gerekli Kamu Yatırımlarının Gerçekleştirilmesi

Hükümetlerin bölgelerarasındaki gelişmişlik farklarını azaltmak için kullandığı bir diğer önemli araçta, kamu harcamalarıyla sistema- tik bir bölgesel farklılaşma sağlamaktır. Devlet, göreceli geri kamış bölgeye, o bölgeden elde ettiği kamu gelirinden daha fazla harcama yaparak, söz konusu bölgeye ilave bir satın alma gücü zerk edebilir. Böylece bir yandan zerk edilen satın alma gücüyle bölgede bir can-

lanma başlayacak, öte yandan yapılan kamu yatırımlarıyla, bölgenin üretim kapasitesi artırılacak ya da eksik olan alt yapısı tamamlanacak ve böylece bölge, işletmeler için daha cazip hale getirilecektir.

i. Üretken Kamu Yatırımları

Hiçbir ekonomik faaliyetin bulunmadığı az gelişmiş bölgelerde, sanayileşmenin başlatılması için, o bölgeye öncelikle devletin gitmesi kaçınılmaz bir zorunluluktur.

Devletin üretken kamu yatırımlarıyla geri kalmış bir bölgeye do- laysız müdahalesi, benimsenen iktisat politikalarıyla yakından ilgili- dir. Her ülkede devlet az yada çok yoğunlukta ama mutlaka ekonomi- ye şu veya bu amaçla müdahale etmekte, bazı sanayileri de bizzat kontrolü altına almaktadır. Geri kalmış bir bölgenin canlanması için, bölgeye devletin bizzat üretici olarak gitmesi, günümüzde piyasa eko- nomisi politikası uygulayan ülkelerde de görülmektedir. Bu ülkelerde devlet, bölgede faaliyete geçirdiği işletmeyi, kar edebilecek düzeye gelince özel sektöre devretmektedir. Üretken kamu yatırımlarının geri kalmış bölgelere kayması için, kuşkusuz ekonomik verimlilikten belir- li ölçüde fedakârlık gerekmektedir. Bu fedakârlık, bu yatırımların sos- yal yönünü oluşturmaktadır. Özellikle az gelişmiş ülkelerde, sağlıklı bir bölgesel gelişme politikasında, yatırımların ekonomik yönü ile sosyal yönünün iyi dengelenmesi gerekir. Salt sosyal amaçlı yapılan yatırımlar, ekonomiye büyük bir yük getirecektir. Bu nedenle, verimli- likten aşırı ölçüde fedakârlık etmeden, mümkün olduğu kadar üretken kamu yatırımlarının geri kalmış bölgelere kaydırılması gerekir112_.

ii. Alt Yapı Yatırımları

Bölgelerarası dengesizliklerin giderilmesinde, kamu yatırımları içerisinde incelediğimiz alt yapı yatırımları, bir bölgenin yalnızca ula- şım ve haberleşme düzeniyle sınırlı olarak yorumlanmakla birlikte, geniş anlamda alındığında, belirli bir ekonomik alanda üretim koşulla-

rının yaratılması ya da geliştirilmesini sağlayan, ekonomik, kurumsal ve sosyal düzenin tümünü ilgilendiren her çeşit yatırımı kapsamakta- dır113_{. Öyleyse, yalnızca yollar ve haberleşme şebekeleri değil, su, eği-}

tim, sağlık vs. gibi işgücünün verimini artıran tüm yatırımlar, alt yapı yatırımlarını oluştururlar.

5.4.6. Yerel Yönetimleri Güçlendirme ve Bölgesel Sorunlara