Ebû Ubeyd’in ilmî bereketinin onun talebelerine geçtiği ve onların hemen hepsinin ilimde söz sahibi, meşhur isimler olduğu ifade edilmiştir.185 Hatîb el-Bağdâdî, ondan rivâyette bulunanların hepsinin güvenilen, şan-şöhret sahibi kimseler olduğunu söylemiştir.186
181 Zehebî, Tezkiratu’l-huffâz, I-IV, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998, II, 6.
182 İbnü’l-Cezerî, Şemsüddîn Ebü’l-Hayr Muhammed b. Muhammed b. Yûsuf, Ğâyetu’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ’, I-III, thk. Gotthelf Bergstraesser, Kahire, Mektebetu İbn Teymiyye, h.1351, II, 18. Ebû Ubeyd’in kıraat sahasına katkıları, tercihleri hakkında daha fazlası için bkz. Ahmed b. Fâris es-Sellûm, Cuhûdu’l-İmâm Ebî Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm fi’l-kırâât, Beyrut, Dâru İbn Hazm, 2006.
183 Zehebî, Ma‘rifetu’l-kurrâi’l-kibâr, s. 111.
184 Zehebî, Ma‘rifetu’l-kurrâi’l-kibâr, s. 111; Ebû Ubeyd, Kitâbu’s-Silâh, thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin, Beyrut, Müessesetu’r-Risâle, 1985/1405, s. 6 (muhakkikin önsözü).
185 İbnü’l-Kıftî, İnbâh, III, 21.
186 Hatîb el-Bağdâdî, Târîh, XIV, 393.
45
Ebu Ubeyd’in farklı alanlarda pek çok talebesi bulunmaktadır.187 Burada bazı hususiyetleri ile öne çıkanlar kısaca ele alınacak, diğer talebelerinden bir kısmı da ismen zikredilmekle yetinilecektir.
Ebü’l-Fazl Abbâs b. Abdilazîm b. İsmâil el-Anberî el-Basrî (ö. 240-6/854) Ebu Ubeyd’e ilaveten Yahyâ el-Kattân, Abdurrahmân b. Mehdî, Abdürrezzâk b.
Hemmâm (ö. 211/826-27) gibi hadis imamlarından ders aldı. Kendisinden Ebû Hâtim er-Râzî, Müslim, Ebû Dâvûd es-Sicistânî rivâyet etti. Basra’nın önde gelen âlimlerindendi.
Bağdat’a geldi Ahmed b. Hanbel, Kâsım b. Sellâm ve Bişr b. el-Hâris gibi isimlerle ilim meclislerinde bir arada bulundu. Ebû Hâtim’in “sadûk”; Nesâî’nin “sika-me’mûn” olarak nitelediği Abbâs el-Anberî 246’da vefat etti.188
İbn Zencûye, Ebû Ahmed Humeyd b. Mahled b. Kuteybe el-Horasânî (ö.
251/865)
180/796 yılında Nesâ’da doğdu.Ebû Âsım en-Nebîl (ö. 212/828), Yezîd b. Hârûn, Muhammed b. Yûsuf el-Firyâbî (ö.212/827), Ali b. el-Medînî, Ebû Ubeyd el-Kâsım b.
Sellâm ve Ebû Nuaym Fazl b. Dükeyn’in aralarında bulunduğu 100’ü aşkın âlimden rivâyette bulundu. Ebû Dâvûd es-Sicistânî, Ebû Zür‘a ed-Dımaşkî (ö. 281/894), Ebû Zür‘a er-Râzî, Ebû Hâtim er-Râzî, Abdullah b. Ahmed b. Hanbel (ö. 290/903), Nesâî, Muhammed b. İshak es-Serrâc(ö. 313/925) gibi pek çok âlim de ondan hadis rivâyet etti.
Kâsım b. Sellâm, Horasanlı talebelerinin en değerlisi olarak Ahmed b. Şebbûye ile birlikte İbn Zencûye’yi göstermiştir. Ebû Hâtim er-Râzî, Nesâî, İbn Hibbân ve Hatîb el-Bağdâdî gibi âlimler tarafından güvenilir olduğuna dair değerlendirmeler yapılmıştır.
251/865 yılında vefat etti. Aynı zamanda fıkıh sahasında da yetkinliği bulunan İbn Zencûye’nin günümüze ulaşan tek eseri Kitâbu’l-Emvâl olup büyük ölçüde hocası Ebû Ubeyd’in Kitâbu’l-Emvâl’i esas alınarak yazılmıştır. İbn Zencûye’nin ayrıca et-Terğîb ve’t-terhîb ve el-Âdâbü’n-nebeviyye adlı eserleri kaynaklarda zikredilmiştir.189
187 Talebeleri için bkz. Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXIII, 355-6; Abdussamed b. Bekr b. İbrâhim Âbid, Tahrîcu’l-ehâdîs ve’l-âsâri’l-vâride fî Kitâbi’l-Emvâl, s. 46-51.
188 Hakkında bkz. Hatîb el-Bağdâdî, Târîh, XIV, 20-2; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XIV, 222-5; İbn Hacer, Tehzîb, V, 121-2.
189 Hakkında bkz. Hatîb el-Bağdâdî, Târîh, IX, 24-6; Zehebî, Siyer, XII, 19-23; Ahmet Yıldırım, “İbn Zencûye”, DİA, XX, 462-3.
46
Ebü’l-Fazl Abbâs b. Muhammed b. Hâtim ed-Dûrî el-Bağdâdî (ö. 271/884) 185/801’de doğdu. Ebû Ubeyd’in yanında Ebû Dâvûd et-Tayâlisî, Affân b.
Müslim, Ahmed b. Hanbel, Fazl b. Dükeyn ve Yahya b. Maîn’in aralarında bulunduğu pek çok hocadan hadis dinledi. Kendisinden de Abdullah b. Ahmed b. Hanbel, Ca‘fer b.
Muhammed el-Firyâbî (ö. 301/913), İbn Ebî Hâtim ve daha pek çok isim rivâyette bulundu. Hayatı hakkında kaynaklarda kısıtlı bilgi bulunan Dûrî’nin öne çıkan özelliği Yahya b. Maîn ile olan hoca-talebe ilişkisidir. Yahyâ b. Maîn’e uzun süre talebelik yapmış ve ona ricâle dair sorular sormuştur. Yahyâ b. Maîn’in ricâle dair eseri Târîh’in de derleyicisidir. Ebû Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm’a yönelttiği bazı fıkhî soruları cevaplarıyla birlikte bu esere ilave etmiştir. Münekkitlerce sika kabul edilen Dûrî 271/884’te vefat etmiştir.190
Ebü’l-Hasen Alî b. Abdilazîz b. el-Merzübân el-Begavî (ö. 286/899)
Hicrî 190’larda Horasan’da doğdu. Affân b. Müslim, Ebû Ubeyd el-Kâsım b.
Sellâm, Ka‘nebî (ö. 221/836) ve Ali b. Ca‘d (ö. 230/844-45) gibi âlimlerden hadis dersi aldı. Ebû Ubeyd başta olmak üzere daha başka âlimlerden kırâat ilmini öğrendi.
Kendisinden yeğeni Ebü’l-Kâsım el-Begavî, Da‘lec b. Ahmed(ö. 351/962), Taberânî (ö.
360/971) ve tahsil için Mekke’ye gelen birçok hadisçi rivayette bulundu. 286 yılında Mekke’de vefat etmiştir. İbn Ebî Hâtim onu sadûk olarak değerlendirmiş, Ebû Ubeyd’in hadislerine onun vasıtasıyla ulaşmıştır. Dârekutnî de ondan sika-memun diye söz ederken başta Nesâî olmak üzere diğer bazı âlimler, ücret almadan hadis okutmadığı için onu kınamış ve kendisinden rivayette bulunmamışlardır. Begavî ise mücâvir olması (aslen Mekkeli olmaması) ve sadece ilimle meşgul bulunması sebebiyle herhangi bir kazancı olmadığı için ücret aldığını söyleyerek kendisini savunmuştur. Ebû Ubeyd el-Kâsım b.
Sellâm’ın pek çok kitabının râvîsi konumunda olan, aynı zamanda “varrâku Ebî Ubeyd”
lakaplı Begavî, nüshası bize kadar ulaşmamış olan büyük bir müsned de meydana
190 Hakkında bkz. Hatîb el-Bağdâdî, Târîh, XIV, 30-1; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XIV, 245-9; Zehebî, Siyer, XII, 522-4.
47
getirmiştir. Ayrıca Begavî’nin, Ebû Ubeyd’den naklettiği hadisleri ihtiva eden bir de hadis cüz’ü191 bulunmaktadır.192
Ebû Bekr Muhammed b. Yahyâ b. Süleyman el-Mervezî el-Bağdâdî (ö.
298/911)
Hayatı hakkında kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır. Halef b. Hişâm, Ebû Bekr b. Ebî Şeybe, Kâsım b. Sellâm gibi âlimlerden rivâyette bulunmuş kendisinden de Nesâî ve Cürcânî gibi isimler ders almıştır. Dârekutnî onu “sadûk” olarak değerlendirirken Hatîb el-Bağdâdî “sika” olduğunu söylemiştir. Ebû Ubeyd’in Kitâbu’t-Tahûr’una başka hocalarından elde ettiği rivâyetleri ilave ederek rivâyet etmiştir. 298’de vefat etmiştir.193
Bu isimlerin yanında aynı zamanda hocaları arasında da bulunan ve kendisinden en çok rivâyet aldığı isimlerden olan Saîd b. Ebî Meryem el-Mısrî, İbn Zencûye ile birlikte Ebû Ubeyd’in övgüsüne mazhar olan İbn Şebbûye (ö. ?), Sünen müellifi meşhur Abdullah b. Abdirrahmân ed-Dârimî (ö. 255/869), Ahmed b. Yûsuf Ebû Abdillah et-Tağlibî (ö. 270/884), Muhammed b. İshâk Ebû Bekr es-Sâğânî (ö. 270/884), Ebû Mansûr Nasr b. Dâvûd b. Tavk es-Sâğânî (ö. 271/885), Hasan b. Mükram (ö. 274/887), İslâm tarihine dair önemli eserlerden Ensâbu’l-eşrâf’ın müellifi Ahmed b. Yahyâ el-Belâzûrî (ö. 279/892-3), Ebû Bekr b. Ebi’d-Dünyâ (ö. 281/894), Hâris b. Ebî Usâme (ö. 282/895) ve el-Garîbu’l-Musannef râvîsi Ebü’l-Hasen Ali b. Abdüllah et-Tûsî (ö. ?) talebeleri arasında sayılabilecek isimlerdir.194
191 İbn Hacer, el-Mu’cemu’l-müfehres, s. 320 (Cüz’ Ali b. Abdilazîz el-Beğavî an Ebî Ubeyd olarak kayıtlıdır); Kettânî, Hadis Literatürü, s. 160 (“Hadîs” diye kayıtlıdır). Ali b. Abdilazîz el-Begavî’nin, Ebû Ubeyd’den işittiği hadisleri bir araya getirerek oluşturduğu Cüz’ün fîhi min hadîsi Ebi’l-Hasen Ali b. Abdilazîz el-Begavî an Ebî Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm isimli bu küçük hacimli çalışma 19 hadisi muhtevi olup bilinen tek yazma nüshası Zâhiriyye kütüphanesindedir (Zâhiriye, mecmualar kısmı, no: 98 (92-94 yk; NASIR 177). Hicrî 7. asırda istinsah edildiği anlaşılan yazmanın başında, muhtemelen daha sonraki müstensihlerce ilave edilmiş, nüshayı tanıtıcı bilgiler ve semâ kaydı bulunmakta daha sonra da isnadlarıyla birlikte hadislerin zikrine geçilmektedir. Üç varak olan nüsha, zayıf bir yazıya sahip olup ilk sayfasında da okunamayan bazı notlar bulunmaktadır. Merfû nitelikli olan hadisler herhangi bir konu ile sınırlı olmayıp muhtelif konulara aittir.
192 Hakkında bkz. İbn Hibbân, Sikât, VIII, 477; Zehebî, Siyer, XIII, 348-9; İ. Lütfi Çakan, “Begavî”
DİA, V, 339.
193 Biyografisi için bkz. Hatîb el-Bağdâdî, Târîh, IV, 668; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXVI, 612-3; İbn Hacer, Tehzîb, IX, 510.
194 Hatîb el-Bağdâdî, Târîh, XIV, 392; Mizzî, Tehzîbu’l-Kemâl, XXIII, 355-6; Zehebî, Siyer, X, 492;
İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, VIII, 315. Talebelerinin uzun bir listesi için bkz. Ebû Ubeyd, Fezâilu’l-Kur’ân, I, 90-9 (muhakkikin önsözü). Burada 81 talebesinin ismi zikredilmektedir. Ayrıca bkz.
Abdussamed b. Bekr b. İbrâhim Âbid, Tahrîcu’l-ehâdîs ve’l-âsâri’l-vâride fî Kitâbi’l-Emvâl, s. 46-51. Burada da 35 isme yer verilmektedir.
48
Ahmed b. Yûsuf et-Tağlibî, Nasr b. Dâvûd ve Ali b. Abdilazîz el-Begavî’ye ilaveten Ahmed b. İbrâhim (ö. 270/884), Sâbit b. Ebî Sâbit (ölümü III/IX. asır sonları, Ali b. Abdilazîz’in kardeşi), Hasan b. Ziyâd b. Muhammed el-Kuraşî (ö. ?), Muhammed b.
Ahmed b. Ömer (ö. ?), Ahmed b. Hasan b. Abdillah’ın (ö. ?) Ebû Ubeyd’den kırâat ilmini alan talebeleri olduğu kaydedilmiştir.195
Ebû Ubeyd’in fıkhî birikiminin sonraki nesillere aktarımı noktasında kaynaklar sınırlı bilgi ihtiva etmektedir. Kendi asrında ehl-i hadîs’in fakihi olarak nitelenen Ahmed b. Nasr b. Ziyâd el-Kuraşî en-Nîsâbûrî el-Mukriî’nin (ö. 245/858)196 Ebû Ubeyd’den ileri yaşlarında fıkıh eğitimi aldığı,197 Ebû Ubeyd’in mezhebini benimsediği198 ve Nisabur’da onun mezhebine göre fetva verdiği199 naklolunmuştur. Abbâs ed-Dûrî (ö. 271/884) de Yahyâ b. Maîn’in Târîh’ine Ebû Ubeyd’e yönelttiği 5 adet fıkhî soruyu kaydetmektedir.200 Bunun yanında Hanefî, Mâlikî, Şâfiî ve Hanbelî fıkhına dair kitaplarda ve yine bu çerçevede yazılmış bazı şerhlerde Ebû Ubeyd’in görüşlerine ve tercihlerine atıflar yapılmaktadır.201
Ebû Ubeyd’in akranları ve hocaları arasında yer alan Vekî‘ b. el-Cerrâh (ö.
197/812),202 Ali b. el-Medînî, Yahyâ b. Maîn (ö. 233/848), Ahmed b. Hanbel gibi isimlerin aynı zamanda kendisine talebelik de yaptığı ifade edilebilir.