Diğer Alanlara Dair Eserleri

(1) el-Kırâât²⁸⁵

Ebû Ubeyd Kitâbu’t-Tahûr’da bu eserinden bahsetmektedir.²⁸⁶ İbnü’l-Cezerî (ö.

833/1429), en-Neşr fi’l-kırââti’l-aşr isimli meşhur çalışmasında bu kitaptan iktibaslarda bulunmuş,²⁸⁷ “Kâsım b. Sellâm’ın kıraatleri bir kitapta ilk defa cem eden bir kimse olarak itibar gördüğünü” ifade etmiştir.²⁸⁸ Hatîb el-Bağdâdî, kıraat-i seb‘a’ya ilaveten yirmi beş kıraati daha topladığı ifade edilen²⁸⁹ Ebû Ubeyd’in bu eseri için, “iyi bir kitap olduğunu ve kendisinden önce Kûfelilerden onun bir benzerini ortaya koyanın bulunmadığını”

söylemektedir.²⁹⁰ Eserin günümüze ulaştığı bilinmemektedir.²⁹¹ (2) Kitâbu Me‘âni’l-Kur’ân²⁹²

Ebû Ubeyd, kendisinden önce bu konuda eser kaleme almış olan Kisâî (ö.

189/801), Kutrub, Ferrâ (ö. 207/822), Ebû Ubeyde Ma‘mer b. el-Müsennâ (ö. 209/824 [?]) ve Ahfeş’in çalışmalarını toplayarak, bunlardaki bilgilere senedleriyle birlikte hadisleri ve ayrıca sahâbe, tâbiûn ve fukahâ sözlerini de ilave ederek kitabını meydana getirmiştir.²⁹³ Buradan hareketle denilebilir ki önceleri dilciler tarafından kaleme alınmış meâni’l-Kur’ân türü eserlerde lugavî çıkarımlar ve filolojik açıklamalar ağır

285 İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 98; İbn Hayr el-İşbîlî, Fehrese, s. 23 (Ali b. Abdilazîz rivâyeti); İbn Hacer, el-Mu‘cemu’l-müfehres, s. 385; Kettânî, Hadis Literatürü, s. 116 (“İçinde isnadlı hadis ve âsâr ihtiva eden Mushaf ve kıraat konulu kitaplar” açıklaması altına mütercim tarafından ilave edilmiştir); Kâtib Çelebi, Keşfu’z-zunûn, II, 1317-1449; İsmâil el-Bağdâdî, Hediyyetü’l-ârifîn, I, 825; Murat Sülün ve Muhammed Abay, “Kırâât Bibliyografyası”, Kur’an ve Tefsir Araştırmaları-IV: Kıraat İlmi ve Problemleri, (ed. Bedrettin Çetiner), İstanbul, Ensar Neşriyat, 2002, s. 495.

286 Ebû Ubeyd, Kitâbu’t-Tahûr, s. 393.

287 İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed ed-Dımaşkî, en-Neşr fi’l-kırââti’l-aşr, I-II, thk. Ali Muhammed es-Sabbâğ, Beyrut, Matba‘atu’t-Ticâriyyeti’l-Kübrâ, t.y., I, 6. Zehebî de alıntılarda bulunmaktadır (Bkz. Ma‘rife, s. 40, 73).

288 İbnü’l-Cezerî, en-Neşr fi’l-kırââti’l-aşr, I, 33-4.

289 İbnü’l-Cezerî, en-Neşr fi’l-kırââti’l-aşr, I, 34; Kâtib Çelebi, Keşfu’z-zunûn, II, 1317-1449.

290 Hatîb el-Bağdâdî, Târîh, XIV, 394; Zehebî, Siyer, X, 494.

291 Ebû Ubeyd, Fezâil, I, 131 (muhakkikin önsözü). Eser hakkında daha fazla bilgi için bkz. Ahmed b.

Fâris es-Sellûm, Cuhûdu’l-İmâm Ebî Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm fi’l-kırâât, s. 199-225.

292 İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 98; Kâtib Çelebi, Keşfu’z-zunûn, II, 1730; İsmâil el-Bağdâdî, Hediyyetü’l-ârifîn, I, 825; Fuat Sezgin, GAS, VIII, 85.

293 Hatîb el-Bağdâdî, Târîh, XIV, 394.

65

basmaktayken Ebû Ubeyd, ilgili rivâyetleri senedleriyle birlikte ilave etmek suretiyle bu çalışmalara katkıda bulunmuştur.

Ebû Ubeyd’in günümüze ulaştığı henüz bilinmeyen bu kitabını tamamlayamadığı, yarısından fazlasının kendisinden rivâyet edilmediği belirtilmektedir.²⁹⁴ Ezherî çalışmanın Tâhâ sûresine kadar geldiğini, Kâdî İyâz ise Enbiyâ veya Hacc surelerine ulaştığını söylerken muhtemelen aynı şeyi kastetmektedir.²⁹⁵ Kitabını yarım bırakmasının sebebi müellifin vefatı olabileceği gibi Ahmed b. Hanbel’in kendisine gönderdiği bir mektup da olabilir. Zira Ahmed b. Hanbel, onun bu eserinde meşhur dilcilere istinad etmesini pek hoş karşılamamış görünmektedir.²⁹⁶

(3) Kitâbu Garîbi’l-Kur’ân²⁹⁷

Ebû Ubeyd’in, bu kitabını hocası Ebû Ubeyde’nin Garîb’inden istifade ederek oluşturdu belirtilmektedir.²⁹⁸ İsminden de anlaşılacağı üzere Kur’ân’daki garîb kelimelere dair olan eserin günümüze ulaştığı bilinmemektedir.²⁹⁹

(4) Kitâbu’l-Mecâz³⁰⁰

(5) Kitâbu Şevâhidi’l-Kur’ân³⁰¹ (6) Kitâbu Adedi âyi’l-Kur’ân³⁰² (7) el-Maksûr ve’l-memdûd³⁰³

294 Hatîb el-Bağdâdî, Târîh, XIV, 394.

295 Ezherî, Tehzîbu’l-luğa, I, 18; Kâdî İyâz, Tertîbu’l-medârik ve takrîbu’l-mesâlik, I-VIII, thk.

Abdülkâdir es-Sahrâvî, Muhammediyye, Matba‘atu Füdâle, 1970, IV, 292. Meşhur Mâlikî fakihi Ebû İshâk İsmâil b. İshâk el-Ezdî el-Cehdamî’nin (ö. 282/896) de Ebû Ubeyd’in tamamladığı kısımlar üzerinde ziyadelerde bulunduğu belirtilmiştir (Kâdî İyâz, Tertîbu’l-medârik, IV, 292).

296 Kâdî İyâz, Tertîbu’l-medârik, IV, 292. ( ﺍﺏﺃﻭ ءﺍﺭﻑﻝﺍ ﻩﻱﻑ ﺕﻡﻕﺃ ،ﻥﺁﺭﻕﻝﺍ ﻱﻑ ًﺍﺏﺍﺕﻙ ﻑﻝﺅﺕ ﻙﻥﺃ ﻱﻥﻍﻝﺏ :ﻩﻱﻝﺇ ﺏﺕﻙ ﻝﺏﻥﺡ ﻥﺏﺍ ﻥﺃ ﻝﻉﻑﺕ لاف ؟ﻥﺁﺭﻕﻝﺍ ﻱﻥﺍﻉﻡ ﻱﻑ ﺍﻡﻩﺏ ﺝﺕﺡﻱ ﺓﻡﺉﺃ ﺩﻱﺏﻉ)

297 İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 98; Kâtib Çelebi, Keşfu’z-zunûn, II, 1272; İsmâil el-Bağdâdî, Hediyyetü’l-ârifîn, I, 825; Fuat Sezgin, GAS, VIII, 85.

298 Ebü’t-Tayyib el-Luğavî, Merâtib, s. 93. İsmail Cerrahoğlu, Ebû Ubeyd in Garîbu’l-Kur'ân’ında (ve Garîbu’l-musanef’inde) hocası Ebû Ubeyde’nin eserlerini yağmaladığını dile getirmektedir (Tefsir Usûlü, Ankara, TDV Yayınları, 2012, s. 157).

299 Ebû Ubeyd, Kitâbu’s-Silâh, s. 9 (muhakkikin önsözü).

300 İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 58; Dâvûdî, Şemsüddîn Muhammed b. Ali b. Ahmed, Tabakâtu’l-müfessirîn, I-II, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983, II, 38 (el-Mecâz fî’l-Kur’ân olarak kayıtlı).

Fezâil muhakkiki günümüze ulaşmadığını ifade etmektedir (I, 135).

301 İbn Hayr el-İşbîlî, Fehrese, s. 63 (Ali b. Abdilazîz rivâyeti). Bu eserin de günümüze ulaşmadığı belirtilmiştir (Ebû Ubeyd, Fezâil, I, 135 muhakkikin önsözü).

302 İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 98; İsmâil el-Bağdâdî, Hediyyetü’l-ârifîn, I, 825; Sezgin, GAS, IX, 70.

Sezgin, Tunus’ta bir yazmasının olduğunu söylemektedir.

303 İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 98; Kâtib Çelebi, Keşfu’z-zunûn, II, 1461; İsmâil el-Bağdâdî, Hediyyetü’l-ârifîn, I, 825; Sezgin, GAS, IX, 70; Murat Sülün ve Muhammed Abay, “Kırâât Bibliyografyası”, s. 495 (el-Maksûr ve 'l-memdûd fî’l-kırâât olarak kayıtlı). Kayıp olduğu ifade edilmiştir (Ebû Ubeyd, Kitâbu’s-Silâh, s. 9 muhakkikin önsözü).

66 b. Fıkıh

(1) Edebü’l-kâdî³⁰⁴

Kâtib Çelebi’nin “Şâfiî mezhebi üzere” kaydını koyarak naklettiği bu eserin kayıp olduğu ifade edilmiştir.³⁰⁵ Meşhur Hanbelî âlim Ebû Ya‘lâ Ferrâ (ö. 458/1066), el-Udde fî usûli’l-fıkh isimli eserinde Ebû Ubeyd’e “Edebu’l-Kadâ” isminde bir eser izafe etmekte ve bu eserden nakiller yapmaktadır.³⁰⁶ İbn Kayyım da (ö. 751/1350), İ‘lâmu’l-muvakkı‘în’de Ebû Ubeyd’e “Kitâbu’l-Kadâ” isminde bir eser izafe ederek bu kitaptan iktibaslarda bulunmaktadır.³⁰⁷ Buradan hareketle eserin hicrî 8. asra kadar ulaştığı söylenebilir. Ancak bu eserin Şâfiî mezhebi ile ilgili olduğuna dair bir bilgi tespit edilememektedir. İbn Hacer, Kitâbu’l-Kadâ ve âdâbu’l-ahkâm³⁰⁸ olarak kaydettiği eser ile muhtemelen bu kitabı kastetmiş olmalıdır.

(2) Kitâbu’l-Hacr ve’t-teflîs³⁰⁹

İsminden anlaşıldığı kadarıyla kişinin eda ehliyetinin ve tasarruflarının kısıtlanması yahut kaldırılması ile ilgili olan bu eserin mevcudiyeti bilinmemektedir.³¹⁰

(3) Nusûs fi’l-hacc

Fuat Sezgin bu esere ait bir yazmanın İstanbul’da Türk İslâm Eserleri Müzesi’nde olduğunu söylemektedir.³¹¹ Yoğun uğraşlara rağmen bu yazmaya ulaşma imkânı elde edilememiştir.

304 İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 98. (Keşfu’z-zunûn, I, 1)

305 Ebû Ubeyd, Kitâbu’s-Silâh, s. 8 (muhakkikin önsözü).

306 Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ, Muhammed b. el-Hüseyin b. Muhammed, el-Udde fî usûli’l-fıkh, I-V, thk.

Ahmed b. Ali b. Seyr el-Mübârekî, y.y., 1990/1410, IV, 1292-3; V, 1582.

307 İbn Kayyım, Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb el-Cevziyye, İ‘lâmu’l-muvakkı‘în an rabbi’l-âlemîn, I-IV, thk. Muhammed Abdüsselâm İbrâhim, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1991/1411, I, 49.

308 İbn Hacer, el-Mu‘cemu’l-müfehres, s. 83 (Ali b. Abdülazîz rivâyeti).

309 İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 98; İsmâil el-Bağdâdî, Hediyyetü’l-ârifîn, I, 825; Sezgin, GAS, IX, 72.

310 Ebû Ubeyd, Kitâbu’s-Silâh, s. 8 (muhakkikin önsözü).

311 Sezgin, GAS, IX, 72; Ebû Ubeyd, el-Hutab vel-mevâ‘iz, s. 62 (muhakkikin önsözü).

67 (4) en-Nikâh³¹²

Ebû Ubeyd’in bizzat kendisinin zikrettiği³¹³ bu eserin de günümüze ulaşmadığı ifade edilmiştir.³¹⁴

(5) et-Talâk

İbn Receb el-Hanbelî (ö. 795/1393) Câmi‘u’l-ulûmi ve’l-hikem’de, Ebû Ubeyd’e bu isimde bir eser izafe etmekte ve ondan iktibasta bulunmaktadır.³¹⁵ Ramazan Abdüttevvâb, İbn Kâdî Şühbe’nin (ö. 851/1448) Tabakât’ında (Tabakâtu’n-nuhât ve’l-luğaviyyîn) bu eserden bahsettiğini söylemekte ve bu eserin bir bölümüne ait yazmanın, İstanbul’da Türk İslâm Eserleri Müzesi’nde olduğunu ifade etmektedir.³¹⁶

(6) Kitâbu’l-Hayz³¹⁷

(7) Kitâbu’l-Eymân ve’n-nuzûr³¹⁸

312 İbn Hacer, el-Mu‘cemu’l-müfehres, s. 72 (Ali b. Abdilazîz rivâyeti); Kettânî, Hadis Literatürü, s.

51 (“Özel bâblarda yazılan müfred kitaplar” başlığı altında); Sezgin, GAS, IX, 72.

313 Ebû Ubeyd, el-Hutab ve’l-mevâ‘iz, s. 198.

314 Ebû Ubeyd, Kitâbu’s-Silâh, s. 9 (muhakkikin önsözü).

315 Câmi‘u’l-ulûmi ve’l-hikem fî şerhi hamsîne hadîsen min cevâmi‘i’l-kelim, I-II, thk. Şuayb el-Arnaût ve İbrâhim Bâcis, Beyrut, Müessesetu’r-Risâle, 1999/1419, I, 90.

316 Ebû Ubeyd, el-Hutab ve’l-mevâ‘iz, s. 46 (muhakkikin önsözü). Ramazan Abdüttevvâb yazma nüshadan hareket ederek böyle bir bilgi vermektedir. Kitabın matbu nüshasında sözkonusu kaydın yeri tespit edilememiştir. Fuat Sezgin de Ramazan Abdüttevvâb’ın ifadelerini nakletmektedir (Bkz.

Sezgin, GAS, IX, 72).

317 İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 98; Kâtib Çelebi, Keşfu’z-zunûn, II, 1414; İsmâil el-Bağdâdî, Hediyyetü’l-ârifîn, I, 825; Sezgin, GAS, IX, 72. Kayıp olduğu ifade edilmiştir (Ebû Ubeyd, Kitâbu’s-Silâh, s. 9 muhakkikin önsözü).

318 İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 98; Kettânî, Hadis Literatürü, s. 50 (“Özel bâblarda yazılan müfred kitaplar” başlığı altında); Kâtib Çelebi, Keşfu’z-zunûn, II, 1401; İsmâil el-Bağdâdî, Hediyyetü’l-ârifîn, I, 825; Sezgin, GAS, IX, 72. Günümüze ulaşmadığı ifade edilmiştir (Ebû Ubeyd, Kitâbu’s-Silâh, s. 8 muhakkikin önsözü).

68 c. Edebiyat

(1) Kitâbu’l-Emsâl³¹⁹

Hayatının sonlarına doğru Mekke’de tamamladığı ifade edilen³²⁰ eserinde yine kendisinden önce bu alanda hocaları Nadr b. Şümeyl ve Ebû Ubeyde gibi isimler tarafından yazılmış kitaplardan faydalanmış, onlardaki rivâyetleri bir araya toplamış ve tasnif etmiştir.³²¹ Ebû Ubeyd, kısa bir mukaddimeyi takiben mesel haline gelmiş on yedi hadisin bir kısmını açıkladıktan sonra dil ve konuşma, insanın özellikleri, güzel ahlâk, dostluk ve kardeşlik, ilim, zulüm ve kötü huylar gibi konulara dair 1386 meseli 19 bölüm ve 270 bâbta ele almıştır.³²²

(2) Kitâbu’ş-Şu‘arâ’³²³ (3) Me‘âni’ş-şi‘r³²⁴ d. Dil

(1) el-Garîbu’l-musannef³²⁵

“Garîbu’l-luga” diye de anılan bu eser garîb kelimelerin, konularına göre tertip edildiği ilk lügat kitabıdır. el-Garîbu’l-musannef’in daha önce bir benzeri yazılmadığı bilinmekte, çağdaşı lügat âlimi Şemir b. Hamdeveyh (ö. 255/869) de Arapların bundan daha güzel bir kitaba sahip olmadıklarını ifade etmektedir. Hatîb el-Bağdâdî de Ebû

319 İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 98 (Kitabu’l-Emsâli’s-sâire olarak kayıtlı); İbn Hayr el-İşbîlî, Fehrese, s. 303 (Ali b. Abdilazîz rivâyetleri); Kâtib Çelebi, Keşfu’z-zunûn, I, 167 (Emsâlu’s-sâire olarak kayıtlı); İsmâil el-Bağdâdî, Hediyyetü’l-ârifîn, I, 825 (Emsâlu’s-sâire); Kettânî, Hadis Literatürü, s.77; Brockelmann, GAL, I, 166; Sezgin, GAS, VIII, 84. Kemal Sandıkçı, Kitâbu’l-Emsâl üzerine yapılmış bir şerh çalışması olan Ebû Ubeyd el-Bekrî’nin (487/1094) Faslü’l-makal fî şerhi Kitâbi’l-Emsâl isimli eserini Ebû Ubeyd’e izafe etmekte (İlk Üç Asırda İslâm Coğrafyasında Hadîs, s. 242) ayrıca Kitâbu’l-Emsâl ile Kitâbu’l-Emsâli’s-sâire’yi de farklı kitaplar olarak zikretmektedir (Bkz.

Sandıkçı, a.g.e., a.y.). Kitâbu’l-Emsâl, Abdülmecîd Katâmiş tarafından yayımlanmıştır (Mekke 1980/1400).

320 Rudolf Sellheim, el-Emsâlü’l-Arabiyyetü’l-kadîme, s. 91-92.

321 Hatîb el-Bağdâdî, Târîh, XIV, 394. Ebû Ubeyd’in eserinde faydalandığı kaynaklar, rivâyetlerine yer verdiği râvîler için bkz. Sellheim, el-Emsâlü’l-Arabiyyetü’l-kadîme, s. 100-114.

322 Tüccar, “Ebû Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm”, DİA, X, 245. Eserde takip ettiği metot hakkında daha fazlası için bkz. Sellheim, el-Emsâlü’l-Arabiyyetü’l-kadîme, s. 115-7.

323 İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 98; İsmâil el-Bağdâdî, Hediyyetü’l-ârifîn, I, 825. Günümüze ulaşıp ulaşmadığı hususunda herhangi bir bilgi bulunmamaktadır.

324 Hatîb el-Bağdâdî, Târîh, XIV, 393; Brockelmann, GAL, I, 167; Ebû Ubeyd, Fezâil, I, 181-2 (muhakkikin önsözü). Günümüze ulaşmadığı ifade edilmiştir (Ebû Ubeyd, Kitâbu’s-Silâh, s. 9 muhakkikin önsözü).

325 İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 98; İbn Hayr el-İşbîlî, Fehrese, s. 294 (Ali b. Abdilazîz rivâyeti.); Kâtib Çelebi, Keşfu’z-zunûn, II, 1209; İsmâil el-Bağdâdî, Hediyyetü’l-ârifîn, I, 825; Brockelmann, GAL, I, 166; Sezgin, GAS, VIII, 82. Ramazan Abduttevvâb tarafından neşri gerçekleştirilmiştir (Kahire 1989).

69

Ubeyd’in kitapları arasında en büyüğü ve en güzeli olduğunu belirttiği bu eserin, lügate dair kitaplar arasında da en önemli çalışmalardan olduğunu söylemektedir.³²⁶

Arap lügatçilik tarihinde çeşitli konularda yazılmış küçük hacimli risâlelerden büyük hacimli mu‘cemlere geçiş merhalesini temsil eden eserin, unutulmaya başlayan birçok kelime ve tabiri yeniden canlandırması bakımından ayrı bir önem taşıdığı ifade edilmektedir.³²⁷

Kâsım b. Sellâm, Abdullah b. Tâhir’in (ö. 230/844) oğlu Muhammed b. Abdillah b. Tâhir’e (ö. 253/867) arz edip karşılığında ücret aldığı bu kitabı için “Bana binlerce dinardan daha hoş geliyor.” demektedir.³²⁸

Kâsım b. Sellâm’ın bu kitabında da hocaları tarafından telif edilen çalışmaları örnek aldığı, onların kitaplarındaki rivâyetleri tasnif edip başka şeyhlerinden aldığı rivâyetleri de ilave ederek kitabını oluşturduğu ifade edilmiştir. Ebü’t-Tayyib el-Luğavî, Ebû Ubeyd’in bu çalışmasında Hâşimoğullarından bir adamın kendisi için oluşturduğu bir kitaba itimat ettiğini ayrıca Asmaî’nin (ö. 216/831) kitaplarına ulaşıp onlardaki rivâyetleri sınıflandırdığını ve hocası Ebû Zeyd el-Ensârî’nin ilmi ile Kûfelilerin rivâyetlerini de buna eklediğini ifade etmektedir.³²⁹ Hatîb el-Bağdâdî ise Kâsım b.

Sellâm’ın bu kitabında hocası Nadr b. Şümeyl el-Mâzinî’nin (ö. 204/820) Kitâbu’s-Sıfât isimli eserini örnek aldığını söylemektedir.³³⁰

Eser, 25 kitap ve 1000 civarında bâbtan müteşekkildir. İnsanın yaratılmasına dair bir kitab ile başlamakta yırtıcı hayvanlara dair konularla sona ermektedir. Müellif kelimelerin açıklamalarında Kur’ân, hadis ve şiirden istifade etmektedir.³³¹

326 Hatîb el-Bağdâdî, Târîh, XIV, 394.

327 Tüccar, “Ebû Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm”, DİA, X, 244.

328 İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 98

329 Merâtibu’n-nahviyyîn, s. 93. Ebü’t-Tayyib, onun âlimlerden hikâye ettiklerinin semâen değil kitaplardan olduğunu da ifade etmektedir. Ayrıca Ebû Ubeyd’in Ebû Zeyd Saîd b. Evs b. Sâbit el-Ensârî en-Nahvî el-Basrî’den (ö. 215/830) semâ‘ı ihtilaflıdır. Ebü’t-Tayyib “umulur ki işitmiştir”

derken (a.g.e., s. 93) Suyûtî “işittiğini bilmiyoruz” demektedir (Buğyetu’l-vu‘ât, II, 253).

330 Târîh, XIV, 394. Bu ifadelerin eleştirisine dair bkz. Ebû Ubeyd, el-Garîbu’l-musannef, I-II, thk.

Ramazan Abdüttevvâb, Kahire, Mektebetu’s-Sekafiyyeti’d-Dîniyye, 1989, I, 124-7 (muhakkikin önsözü). Kitabında yararlandığı kaynaklar için bkz. el-Garîbu’l-musannef, I, 67-127 (muhakkikin önsözü).

331 Eserin metodu hakkında bkz. el-Garîbu’l-musannef, I, 129-150 (muhakkikin önsözü). Eser üzerinde çeşitli pek çok çalışma yapılmıştır (Bkz. Sezgin, GAS, VIII, 83-4).

70

Kitapta büyük kısmı muteber hadis koleksiyonlarında yer almayan, isnadsız 48 rivâyet bulunmaktadır. Bunlardan 22’si merfûdur.³³²

(2) el-Ecnâs min kelâmi’l-arab ve mâ iştebehe fi’l-lafzi ve’htelefe fi’l-ma‘nâ³³³ İmtiyâz Ali tarafından Kitâbu’l-Ecnâs min kelâmi’l-arab ve mâ iştebehe fi’l-lafzi ve’h-telefe fi’l-ma‘nâ ismiyle neşri gerçekleştirilmiştir. Nâşir bu eserin Garîbu’l-hadîs’ten çıkarılmış bir bölüm olduğunu ve Arapça sözlüklerde bulunmayan pek çok kelimeyi içerdiğini ifade etmektedir.³³⁴

(3) er-Rahil ve’l-menzil

Bu eseri İbn Kuteybe’ye nisbet edenler bulunmakla birlikte çoğunluk onun Ebû Ubeyd’e ait olduğu görüşündedir.³³⁵ Günümüze ulaşmamıştır.³³⁶

(4) Zabtu garîbi’l-elfâz ve’l-esmâ’

Feyzullah Efendi Kütüphanesi’nde bir yazmasının olduğu söylenmiştir.³³⁷ (5) el-İmâle³³⁸

(6) el-Müzekker ve’l-müeennes³³⁹ (7) el-Emâlî³⁴⁰

(8) İstidrâku’l-ğalat³⁴¹

332 Ebû Ubeyd, el-Garîbu’l-musannef, I, 43 (muhakkikin önsözü).

333 Ziriklî, el-A‘lâm, V, 176 (“el-Ecnâs min kelâmi’l-arab” olarak kayıtlı); Brockelmann, GAL, I, 167 (“Risâletu fî mâ iştebehe fî’l-lafz ve ihtelefe fî’l-ma’nâ” ismiyle kayıtlı); (Ebû Ubeyd, Fezâil, I, 173-4 (muhakkikin önsözü).

334 Ebû Ubeyd, Kitâbu’l-Ecnâs, thk. İmtiyaz Ali, Beyrut, Dâru’r-Râih el-Arabî, 1983, s. 3 (muhakkikin önsözü).

335 Bkz. Ebû Ubeyd, Fezâil, I, 175 (muhakkikin önsözü).

336 Ebû Ubeyd, Kitâbu’s-Silâh, s. 9 (muhakkikin önsözü).

337 Ebû Ubeyd, Fezâil, I, 176 (muhakkikin önsözü). Yazma için bkz. Millet Ktp., Feyzullah Efendi, no:

2080.

338 Tabakât kitaplarında geçmeyip Ebû Ubeyd’e ait olduğu söylenen bu eserin kayıp olduğu belirtilmiştir (Ebû Ubeyd, Fezâil, I, 170 muhakkikin önsözü).

339 İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 98; Kâtib Çelebi, Keşfu’z-zunûn, II, 1457; İsmâil el-Bağdâdî, Hediyyetü’l-ârifîn, I, 825; Sezgin, GAS, IX, 70. Günümüze ulaşmadığı belirtilmiştir (Ebû Ubeyd, Kitâbu’s-Silâh, s. 9 muhakkikin önsözü).

340 Suyûtî’nin iktibasta bulunduğu (el-Müzhir fî ulûmi’l-luğa ve envâ‘ihâ, I-II, thk. Fuad Ali Mansur, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998/1418, II, 276) bu eserin kayıp olduğu belirtilmiştir (Ebû Ubeyd, Kitâbu’s-Silah, s. 8). Fezâil muhakkiki Hayyâtî ise konusunun meçhul olduğunu ifade etmiştir (I, 186). Bununla birlikte Suyûtî’nin alıntı yaptığı eseri göz önüne alındığında dile dair bir eser olması muhtemeldir.

341 Bibliyografya kaynaklarında bahsi geçmeyen ve mevzusunun meçhul olduğu belirtilen (Fezâil, I, 186) bir başka kitabıdır. Zebîdî’nin (ö. 1205/1791) Ebû Ubeyd’e izafe ettiği (Zebîdî, Ebü’l-Feyz Murtazâ Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Huseynî, Tâcu’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs, I-XL, thk. Heyet, y.y., Dâru’l-Hidâye, t.y., I, 6) ve atıflar yaptığı (Zebîdî, a.g.e., II, 176; IV, 9) Tâcu’l-arûs isimli meşhur eseri göz önüne alındığında dile dair bir eser olabileceği ihtimali akla

71 (9) Kitâb fi’n-nahiv³⁴²

e. Tarih-Ensâb

(1) en-Neseb³⁴³

Ebû Ubeyd el-Kâsım b. Sellâm tam adı Kitâbu’n-Neseb ve zikru men fi’l-cemâhiri min tesmiyeti’s-sahâbe ve’t-tâbi‘în ve’ş-şu‘arâ fi’l-Câhiliyye³⁴⁴ olan eserini oluştururken, büyük ölçüde Hişâm b. Muhammed el-Kelbî’nin (ö. 204/819) Cemheretu’n-Neseb’inden faydalanmıştır.³⁴⁵ Aynı zamanda hocası olan İbnü’l-Kelbî’nin kitabını ihtisar etmiş, bazı ilâvelerde bulunmuş, Cemheretü’n-Neseb’te yer alıp güven duyulmayan Câhiliye dönemine ait şiirlerle sahâbe aleyhindeki birçok bilgiyi kaldırmış, eseri yeni baştan tasnif etmiştir. Ayrıca esere İbnü’l-Kelbî gibi Adnân’ın nesebiyle değil, Hz. Peygamber’in mensup olduğu Hâşimoğulları ile başlayan Ebû Ubeyd’in bu kitabı İslâmî ilimler ansiklopedisi mahiyetinde olup, aynı zamanda İslâm’ın başlangıcındaki olaylar hakkında bilgi veren ilk ve en önemli kaynaklardan biridir.³⁴⁶

gelmektedir. Kitâbu’s-Silah muhakkiki H. Sâlih ed-Dâmin İstidrâku’l-hata’ olarak kaydettiği bu eserin kayıp olduğunu ifade etmiştir (s. 8).

342 el-Hutab ve’l-mevâ‘iz nâşiri Ramazan Abdüttevvâb, Ezherî’nin (ö. 370/980) “kâle Ebû Ubeyd fî kitâbi fi’n-nahv…” (Tehzîbu’l-luğa, I, 136) ifadesinden yola çıkarak, onun böyle bir kitabı olduğunu söylemektedir (s. 58). Ayrıca bkz. Sezgin, GAS, IX, 70.

343 İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 98; İbn Hayr el-İşbîlî, Fehrese, s. 206 (Ali b. Abdilazîz rivâyeti); İbn Hacer, el-Mu‘cemu’l-müfehres, s. 187 (Kitâbu’l-Cemhere olarak kayıtlı); Kettânî, Hadis Literatürü, s. 253; İsmâil el-Bağdâdî, Hediyyetü’l-ârifîn, I, 825. ( DİA’da ilgili maddede Kitâbu’n-Neseb ve zikru men fi’l-cemâhiri min tesmiyeti’s-sahâbe ve’t-tâbi‘în ve’ş-şu‘arâ fi’l-Câhiliyye ismiyle kayıtlıdır). Manisa İl Halk Kütüphanesi’nde bulunan yegâne nüshası esas alınarak Meryem Muhammed Hayrüddir‘ tarafından yayımlanmıştır (Beyrut 1989/1410).

344 Ebû Ubeyd, Kitâbu’n-Neseb, thk. Meryem Muhammed Hayrüddir‘, Beyrut, Dâru’l-Fikr, 1989/1410, s. 27 (muhakkikin önsözü).

345 İbn Hacer’in mezkûr eseri Kitâbu’l-Cemhere olarak kaydetmesi ve el-İsâbe’sinde Cemheretu’n-Neseb şeklinde atıfta bulunmasının (el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe, I-VIII, thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd ve Ali Muhammed Mu‘avviz, Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, h.1415, IV, 575) bu özelliğinden kaynaklandığı söyleyebiliriz.

346 Ebû Ubeyd, Kitâbu’n-Neseb, s. 33-6 ve 39 (muhakkikin önsözü). Eserin Ebû Ubeyd’e değil de İbnü’l-Kelbî’ye ait olduğuna dair iddianın değerlendirilmesi için bkz. a.g.e., s. 27-30.

72 (2) el-Ahdâs³⁴⁷

Kettânî’nin “Özel bâblarda yazılan müfred kitaplar” başlığı altında zikrettiği³⁴⁸ bu eser günümüze ulaşmamıştır.³⁴⁹ Kitabın ilk asırlardan itibaren meydana gelmiş tarihî olayları muhtevi olabileceği söylenmiştir.³⁵⁰

3. Ebû Ubeyd’e İzafesi Hatalı veya Şüpheli Olan Eserler

Belgede EBÛ UBEYD el-kâsim b. SELLÂM ve HADİSÇİLİĞİ (sayfa 79-87)