Tahıl ve Baklagiller

Sakarya Vilâyetinin de dahil olduğu Kocaeli bölgesinde, tarla ziraatı konusundaki çalışmaların, 1950 yılından önce yeterli ilgi ve önemi gördüğü söylenememektedir. Bu sebeple köylülerin ellerinde bulunan tohumlukların yapısının bozulduğu ve verim oranının oldukça düştüğü ifade edilmektedir. 1950 yılından sonra, DP hükümetinin tarım politikaları kapsamında gerek tohumluk, gerekse toprak hazırlığı ve kimyevi gübre ile toprağın kalitesinin artırılması hususunun çiftçilere öğretilmesi çalışmaları, bu konuda hareketli bir süreci başlatmıştır. Bu dönemde çiftçinin ziraatçilikle buluşması ve birlikte planlı ve bilinçli bir şekilde çalışması sağlanmıştır. Yapılan çalışmalar üretimdeki artışında belirleyicisi olmuştur.

1950 yılından önce ekilen ve alınan mahsul oranları Sakarya Vilâyeti hariç Kocaeli genelinde şu şekildedir;

Tablo 17: Sakarya Hariç Kocaeli Genelinde Ekilen ve Alınan Mahsül Miktarı (hektar/ton)

Ekilen Alınan Mahsül

Buğday 21.080 24.010 Arpa 4.160 7.300 Yulaf 3.430 4.108 Çavdar 410 400 Mısır 6.200 8.890 Ayçiçeği 1.600 742 Keten 2.125 1.315 Tütün 1.220 1.210 1950 sonrası Buğday 43.090 46.215 Arpa 9.760 12.700 Yulaf 6.972 8.319 Çavdar 1.410 1000 Mısır 16.200 28.890 Bakla 163 359 Fasulye 182 362 Şeker Pancarı 640 12.800 Ayçiçeği 11.600 9.742 Keten 4.345 3.735 Tütün 1.345 1.987

Kaynak: ATOM, Sinop, Sakarya, İzmit, Edirne, Tekirdağ 3. Bölge Nüshası, s. 196.

Yukarıdaki rakamlardan da anlaşıldığı üzere, ekilen miktar ile alınan mahsulün miktarı bu yıllar zarfında önemli oranda bir artış içerisindedir. İlde üretim miktarları bakımından birinci sırada sanayi bitkileri yer alırken, ikinci sırada tahıllar gelmektedir. Adapazarı’nda üretimi yapılan başlıca tahıllar; mısır ve buğdaydır. En önemli sanayi bitkileri ise şekerpancarı, patates ve tütündür. İlerleyen dönemlerde mısır ekiminin buğday ekimini geçmeye başladığı bir sürece girildiği görülmektedir342.

İldeki ekim alanları içerisinde en geniş ekim alanı oranı tahıllara aittir. 1940’ların sonu 1950’lerin başındaki yıllarda, ilk sırada Mısır yer almaktadır. Adapazarı’nda mısır tarımı daha çok Sakarya nehri, Çark suyu, Akçay, Kanlı ırmak, Mudurnu, Yanık Deresi, Kurtköy deresi ve Mahmudiye Deresi kenarlarında yapılmaktadır. Adapazarı’nda yetişen mısırların boyu 3 metreyi geçebilmekte ve bir kamışta 2,3 somak mahsul verebilmektedir.

Yılda ortalama 30 bin ton mısır elde edilerek, halkın temel gıdasını karşılamaktadır343. Ekmek ve nişasta yapımında kullanılmakla birlikte, Karadeniz bölgesinin ihtiyacına da cevap vermektedir.

Tablo 18: 1954-1960 Yılları Arasında Sakarya’da Tahıl Ekim ve Üretimi

Ekilen Saha (Hektar) Alınan Mahsul (Ton)

Cinsi 1954/1955 1955/1956 1956/1957 1955 1956 1957 Buğday 35.970 35.970 35.470 69.810 47.000 70.540 Arpa 5.100 5.100 5.100 11.340 10.900 10.000 Çavdar 970 970 - 1.870 1.440 - Yulaf 880 1.070 - 1.600 2.090 - Kaplıca 310 310 - 340 330 - Mısır 24.200 25.100 23.900 66.180 47.910 61.700 Darı 100 110 115 120 108 115 Pirinç 834 1.160 594 2.870 2.692 464 Toplam 68.364 69.790 65.179 151.160 112.470 142.819 1958 1959 1960 1958 1959 1960 Buğday 33.900 34.500 37.700 76.400 68.960 70.000 Arpa 5.100 5.000 5.700 11.460 11.570 12.540 Çavdar 900 1.000 870 1.190 1.380 1.044 Yulaf 850 1.000 1.050 1.660 2.000 2.000 Kaplıca 250 260 200 260 260 200 Mısır 23.900 28.000 29.240 55.000 70.600 72.160 Darı 120 55 40 110 55 40 Pirinç 710 610 630 2.015 1.870 1.828 Toplam 65.730 70.425 75.430 148.095 156.695 159.812

Kaynak: T.C Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü, (DİE) Zirai Bünye ve İstihsal (1954-1958), Ankara: 1959; Zirai Bünye ve İstihsal (1958-1960), Ankara: 1962, 71-140. (Sonraki dipnotlarda sadece istatistik eserin adı verilecektir).

Çeşitli ürünler yetişen Adapazarı’nda buğday ikinci tahıl durumundadır. 1940’lı yıllarda buğday üretimi 700-800 ton civarında iken 1950’den sonra bu miktar artmış ve 12-15 bin tona ulaşmıştır. Buğday ekimi daha çok, merkez ilçe, Kazımpaşa nahiyesine bağlı köylerde ve Söğütlü nahiyesinin bazı köylerinde yoğunlaşmaktadır. Bölgede ekilen buğday cinsi Mentane (bintane veya cumhuriyet buğdayı) ve Akova olup, sulak toprakları seven bölgeye uygun buğday türlerindendir344.

Buğday ekimi, 1958 yılında 34 bin hektarlık bir alanda iken, sürekli bir artış göstererek 1960 sonlarında 40 bin hektar civarına yaklaşmıştır. 1960’ların başında 77 bin hektara ulaşan tahıl alanı, ildeki ekili alanın %76,8’ini oluşturmaktadır. İkinci sırada yer alan

343 Balcıoğlu, Adapazarı Tarihi ve Coğrafyası, s. 39-40. 344 Balcıoğlu, Adapazarı Tarihi ve Coğrafyası, s. 42, 52.

mısır ise, 1964 yılına kadar 30 bin hektar civarında ekim alanına sahip olmuştur. 1970’lerden itibaren ön plana çıkan bir tahıl olacaktır345.

Tohum ıslah çalışmaları kapsamında Tohum Islah İstasyonu tarafından çiftçilere yapılan tohumluk yardımları ve ıslah çalışmaları da, 1950 yılı öncesine göre büyük oranda artış göstermiştir. 1950 yılından önce, Adapazarı dahil olmak üzere; çiftçiye 150 ton kredili buğday tohumluğu dağıtılmış iken, 1950 yılından sonra; 1956-1957 yılı ekim dönemlerinde yalnız Kocaeli İlinde;

820 ton kredili yemlik buğday, 50 ton tohumluk buğday,

230 ton kredili yemlik buğday dağıtılmış, verimli melez mısır tohumluğundan da 200 ton çiftçilere satılmıştır.

İl genelinde, 1950 yılından itibaren hükümetin yardımları ile ücretsiz yonca ve korunga tohumlukları çiftçilere dağıtılmış ve ziraat teşkilatı tarafından tesisleri yapılmak üzere toplamda 4570 dekar yoncalık ve korungalık meraları yapılmıştır346. Bu çalışmalar ile birlikte, Adapazarı ve Kocaeli bölgesinin tarla ziraatı konusunda verimli bir dönem yaşadığı görülmektedir. Sakarya İlinde, Ziraat Müdürlüğü tarafından 1954-1959 yılları arasında çiftçiye dağıtılan tohumluk buğday tevziatı şöyle idi;

Adapazarı muhtaç çiftçiye 55.000 kg. Karasu’da “ “ 96.000 kg. Akyazı’da “ “ 12.000 kg. Geyve’de “ “ 18.000 kg.

Ayrıca peşin bedelle Adapazarı merkez köylerindeki çiftçilere 156 ton tohumluk buğday dağıtılmıştır. Tohumluk cins buğdaylar mukaveleli çiftçiler tarafından yetiştirilmektedir. 30 göçmen ailesine de kredi yoluyla 8116 kilogram tohumluk buğday temin edilmiştir.

345 Sakarya” Maddesi, Yurt Ansiklopedisi, c.IX., s. 6476.

Bu yıllar arasında, il genelinde 11.469 ton kimyevi gübre dağıtılmıştır347. Bu sayede üretilen buğday kalitesinin ve üretimin arttırılması sağlanmıştır.

1954 yılı içerisinde, buğday fiyatlarındaki yükselme unlu mamulleri de etkilemiş, belediyenin fiyatları yükseltme tehditleri karşısında, İzmit’te fırıncılar ekmek gramajını 880 gramdan 815 grama düşürmeye karar vermişlerdir348. Bu durum halkın yoğun tepkisi ile karşılanmıştır.

Diğer bir tahıl ürünü olan arpa 1950’lerin başında yılda ortalama 550 ton, yulaf 600 ton, çavdar 200 ton, ayçiçeği 300 ton üretim miktarına sahiptir349. Bu yıllar içerisinde Adapazarı’nda pirinç ekimi de yaygınlaşmaya başlamıştır. Ancak pirinç ekimi ve hasatı diğer tahıllara nispeten daha zahmetli olduğunda çiftçi tarafından çok fazla rağbet edilmediği anlaşılmaktadır. Bitkiden elde edilen çeltik, geleneksel yöntemlerle basit şekilde temizlendiği için kırılmaktadır oysa Adapazarı arazi yapısı çeltik ekimine oldukça elverişlidir. İmkanlar elverdiği ölçüde 1950’li yıllarda çeltik ekimi ile uğraşan bölgeler; Büyük Tersiye, Hasanbey, Şeh, Çay Kışla, Küçük Tersiye, Budaklar köyleridir. Yıllık olarak 150.000 ila 200.000 kilo pirinç elde edildiği belirtilmektedir. İlde baklagiller ekimi yapılmakla beraber, önemli bir orana sahip değildir. 1945-1952 yılları arasında Adapazarı’nda üretilen bakliyatla ilgili veriler şu şekildedir; fasulye 60-80 ton, mercimek 60 ton, bakla 3 ton bezelye 4 ton. Fasulye üretimi Kocaeli’ne bağlı Adapazarı ilçesinde 1947 yılında 50 ton iken, 1951 yılında miktarı artarak 110 tona yükselmiştir350. 1960’larda 3.700 hektarlık dar bir alanda baklagiller türünden özellikle fasulye yetiştirildiği görülmektedir. Yıllar içerisinde bu rakamda düşüş yaşandığı görülmektedir351.

347 ATOM, Sinop, Sakarya, İzmit, Edirne, Tekirdağ 3. Bölge Nüshası, s. 168-170. 348 Adapazarı Akşam Haberleri, 17 Şubat 1954, Sayı: 668.

349 Balcıoğlu, Adapazarı Tarihi ve Coğrafyası, s. 43. 350 Balcıoğlu, Adapazarı Tarihi ve Coğrafyası, s. 44-45. 351 “Sakarya” Maddesi, Yurt Ansiklopedisi, c. IX., s.6476.

Tablo 19: 1954-1960 Yılları Arasında Sakarya’da Bakliyat Ekimi ve Üretimi

Ekilen Saha (Hektar) Alınan Mahsul (Ton)

Cinsi 1954/1955 1955/1956 1956/1957 1955 1956 1957 Bakla 60 - - 60 - - Bezelye - - - - - - Nohut 60 70 80 50 51 80 Fasulye 2.950 2.420 3.020 2.700 2.354 4.670 Mercimek 50 30 30 30 18 30 Börülce - - - - - - Fiğ 130 130 130 130 110 130 Burçak 150 150 125 150 95 150 Toplam 3.400 2.800 3.385 3.120 2.628 5.060 1958 1959 1960 1958 1959 1960 Nohut 80 60 70 80 60 70 Fasulye 3.220 2.530 3.440 3.780 2.580 3.960 Mercimek 20 20 30 20 20 32 Fiğ 120 80 90 120 80 90 Burçak 130 120 120 133 120 140 Toplam 3.570 2.810 3.750 4.133 2.860 4.292

Kaynak: Zirai Bünye ve İstihsal (1954-1958), s. 140-141; Zirai Bünye ve İstihsal (1958-1960), s. 71. Sakarya’da bakliyat ürünleri geniş bir yelpazeye sahiptir. Yukarıdaki tablodan da anlaşıldığı üzere, en çok rağbet edilen bakliyat fasulye olmuş, her yıl yoğun bir üretim gerçekleştirilmiştir. 1954-1960 yılları arasında bakliyat ekiminde çok bariz farklılıklar yaşanmadığı görülmüştür.

1950’li yılların ortalarına kadar tarımsal faaliyetler ve özellikle tahıl üretimi henüz modern olmayan tekniklerle ve basit şekilde yürütülmekte idi. Öte yandan, pek çok göçmen ailenin Sakarya ve çevresine yerleştirilmesi sonucu, ilde küçük mülkiyetin yaygınlaştığı bir dönem yaşanmıştı. Basit üretim teknikleriyle çalışmakta olan küçük işletmelerin daha sonraki yıllarda özellikle 1960 yılı itibariyle hızlı bir gelişme göstermesi, ailelerin işgücünün tarımdan ticarete ve özel sektöre kaymasına yol açmıştır. 1955-1965 arasındaki tarım nüfusunun düşüşünde, ildeki çiftçi ailelerin İstanbul, Bursa ve Kocaeli gibi hızlı sanayileşmiş illere göçmeleri etkili olmuştur352. Bu bilgilerden yola çıkarak, tahıl ve baklagillerin üretimindeki düşüşü ekonomik alandaki değişikliğe bağlamak mümkündür.