Adapazarı Şeker Fabrikası

Atatürk döneminde üzerinde önemle durulan şeker politikası ve buna bağlı fabrika açma çalışmaları bilinmektedir. 1940’lı yıllarda, ülke genelinde savaş sırasında ekonomik zorlukların da yaşanması sebebiyle, şeker kıtlığı yaşanan ülkede, yeni şeker fabrikası açma zorunluluğu ortaya çıkmış, bu konuda düşünülen şanslı bölgelerden biri de Adapazarı olmuştur470. 1949 yılında, Şeker fabrikasının Adapazarı’nda kurulmasıyla ilgili problemleri ve tereddütleri ortadan kaldırmak amacıyla, Belediye Başkanı İzzet Şükrü Enez başkanlığında bir heyet Ankara’ya giderek görüşmelerde bulunmuştur. Heyette bulunan kişiler; Reşat Keremoğlu, Hasan Erman, Cevat Adapazarılı, Nüzhet Yığın, Dr. Kadri Kalfaoğlu ve Osman Erkaya idi. Ankara’ya giden heyet, başkentte Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, Başbakan Şemsettin Günaltay, Başbakan Yardımcısı Nihat Erim başta olmak üzere, birçok bakan ile görüşmüş ve olumlu bir netice ile dönmüşlerdir471. Fabrikanın Adapazarı’nda kurulacağı bu görüşme sonucunda kesinleşmiştir.

1950 yılında Demokrat Parti iktidarı, yönetimi 4 şeker fabrikası ile devralmış, hükümet aynı yıl hazırladığı kalkınma planının şeker sanayiine dair kısmını iki safhada incelemiş ve kararlaştırmıştır. 11 yeni fabrikalık birinci bölüm 1956 senesinde gerçekleşecek, ikinci safhada ise 3 yeni şeker fabrikasının temeli atılacaktır. İncelediğimiz dönemde ülke genelinde kurulan fabrikaların ilki Adapazarı Şeker Fabrikası olmuştur.

1950’li yıllardan itibaren hükümetin şeker sanayisini geliştirme çalışmalarının temel sebepleri incelenmelidir. Bölgede pancar üretimi yüksek seviyelerde olduğu için, şeker fabrikaları kapasitelerinin çok daha üzerinde çalışmakta, bu ise teknik sorunlara ve verim düşmesine sebep olmaktaydı. Mevcut fabrikaların kapasite yetersizliği, hükümetin bazı

469 “Sakarya” Maddesi, Yurt Ansiklopedisi, c. IX., s. 6489.

470 Şahin, Kronolojik Adapazarı-Sakarya Tarihi (1923-2004), s. 66.

471 Ada Postası, 18 Mart 1949, No: 126; Şahin, Kronolojik Adapazarı-Sakarya Tarihi (1923-2004), s. 69-70.

dönemlerde pancar ekim alanlarını sınırlamasına neden olmaktaydı. Dolayısıyla, şeker pancarı yetiştirilen bölgelere yeni fabrikalar kurulması zorunluluğu doğuyordu. Yeni fabrikalar yetiştirme bölgelerine yakın mesafede kurulacağından nakliye masrafları da azalacağından, pancar ekimi alanının genişlemesi ve maliyetin düşmesi sonucu ortaya çıkacaktır. Bu nedenle Demokrat Parti hükümeti, 1951 yılından itibaren ülke çapında şeker sanayisinin geliştirilmesine karar vererek çalışmalar başlatmıştır472.

Adapazarı’nda kurulması beklenen şeker fabrikası hakkında bilgi almak amacıyla, 1950 Ekiminde, Kocaeli milletvekillerinden Hamdi Başak ve Ekrem Alican ile Adapazarı Belediye Başkanı Suavi Damalı, eski başkan İzzet Şükrü Enez, Turan Karagülle, Abdülkadir Güler, Ziya Yıldırımgaç ve Hikmet Demircioğlu’nun içinde bulunduğu bir heyet Ankara’ya giderek, bu konuda yeni hükümetin desteğini sağlamaya çalışmışlardı. Görüşme olumlu sonuçlanmış ve aynı günlerde yapılacak fabrikanın kısmen Amerika’nın Marshall Yardımları kısmen de özel teşebbüsün desteği ile açılacağı açıklanmıştır473.

1950’li yılların başlarında Eskişehir Şeker Fabrikasının ihtiyacı da Adapazarı’ndan sağlanmakta idi. Bölgedeki pancar bolluğunu değerlendirmek isteyen hükümetin planı doğrultusunda burada bir şeker fabrikası açma konusu gündeme gelmiştir. Programa 1952 yılında başlanılmıştır474. Öncelikle fabrikanın kurulması için 10 milyon TL sermayeli bir şirket kurulmuştur. Bu şirkete, Şeker Şirketi 5 milyon, Sümerbank, Ziraat Bankası ve İş Bankası 2’şer milyon, Adapazarı Pancar Ekicileri Kooperatifi 2 milyon TL Eskişehir Pancar Ekicileri Kooperatifi de 1 milyon sermaye ile dahil olmuşlardır. Eskişehir Şeker Fabrikası Adapazarı’ndan 120 bin ton pancar alıp işlediği ve bu konuda nakliye sisteminden doğan masrafın yüksek olması, mevcut fabrikaların kendi kapasitelerini ancak karşıladığı düşünüldüğünde, ayrı bir fabrika kurulması uygun bulunmuştur475.

Uzmanlar tarafından bölgede yapılan incelemeler sonucunda bunun Adapazarı halkı ve yurt geneli için büyük bir ekonomik menfaat sağlayacağı anlaşılan fabrika hakkındaki kapsamlı bir rapor başbakanlığa sunulmuştur476. Öncelikle Adapazarı Şeker Fabrikası

472 Adapazarı Şeker Fabrikasının Sakarya ve çevresine yapmış olduğu ekonomik ve sosyolojik etkileri incelemek için bkz. Haşmet Başar, Adapazarı Şeker Fabrikası ve Çevreye Yaptığı Sosyal Tesirler, Adapazarı: Sakarya Sosyal Araştırmalar Merkezi, Yayın Seri: C, Sayı: 16; “Sakarya” Maddesi, Yurt

Ansiklopedisi, c. IX., s. 6487.

473 Şahin, Kronolojik Adapazarı Sakarya Tarihi (1923-2004), s. 76-77. 474 Balcıoğlu, Adapazarı Tarihi ve Coğrafyası, s. 62.

475 Vatan Gazetesi Kocaeli İlavesi; 5 Mart 1952, s. 5; Cumhuriyet, 21 Nisan 1952, Sayı: 9959. 476 BCA, Fon Kodu: 30.18.1.2/127.90.16.

Türk Anonim Ortaklığı kurulmasından sonra, 12 Eylül 1952 tarihinde temeli atılmıştır. Fabrikanın temel atma törenine Meclis Başkanı Refik Koraltan ve Başbakan Adnan Menderes’in yer aldığı heyet katılmış, sayısı on bini aşan bir halk kitlesi tarafından karşılanan heyet, doğruca Belediye binasına gitmiştir. Başbakan Adnan Menderes ve akabinde Meclis Başkanı Refik Koraltan, Adapazarı Şeker Fabrikası Kooperatifi İdare Heyeti Azası ve Kocaeli Milletvekili Ekrem Ali Can, daha sonra Şeker Fabrikaları Genel Müdürü Baha Tekant Belediye binası önünde toplanan kalabalık halk kitlesine hitaben birer konuşma yapmışlardır477.

Menderes’in Adapazarına bu ziyareti ve yapılan açılıştan birkaç ay sonra, 5 aralık 1952 tarihinde, kalabalık bir Adapazarı heyeti Ankara’ya ziyarette bulunarak kendisine “fahri hemşerilik beratı” takdim etmişlerdir. Heyetin arasında Kocaeli Milletvekili Ekrem Alican, Belediye Başkanı Suavi Damalı, Demokrat Parti Başkanı Yaşar Bir’in bulunduğu belirtilmektedir⁴⁷⁸. Bu gelişmeden sonra Menderes, Adapazarı’nın fahri hemşerisi olarak kabul edilmiştir.

Resmi rakamlarla, Adapazarı Şeker Fabrikası’nın sermayesinin %20’si Türkiye İş Bankası A.Ş.’nin, %20’si T.C. Ziraat Bankası’nın, %20’si Sümerbank’ın, %20’si Adapazarı Pancar Ekicileri İstihsal Kooperatifi’nin, %10’u Eskişehir Pancar ekicileri İstihsal Kooperatifi’nin, %10’u da Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş.’nin payıdır. Fabrikanın 3 buhar kazanı saatte toplam 75 ton buhar, 2 türbini 4.000 kilowatt elektrik üretmek üzere ayarlanmıştır. Tesiste, kendi döneminin en gelişmiş teknolojisi kullanılacak ve makineleri Buckau R. Wolf şirketi tarafından sağlanacaktır479. 1953 yılında, Adapazarı Şeker fabrikasının Amerika Birleşik Devletleri’nden getirilen makineleri monte edilmeye başlanmış ve inşaat çalışmaları süratle devam etmiştir480.

Adapazarı Şeker Fabrikası, 378 günde, ilk makinelerin geldiği günden itibaren de 222 günde tamamlanmıştır. Fabrikanın montaj çalışmaları için 1.423.300 iş saati sarf edilmiş ve 11 Ekim 1953 tarihinde işletmeye açılmıştır. Açılış için bir merasim komisyonu oluşturulmuş ve gelecek olan davetlilerin karşılanması sağlanmıştır. Açılış töreninde 477 Başbakan Adnan Menderes’in Belediye binasının etrafını dolduran İzmitlilerin sürekli ve heyecanlı alkışları arasında yaptığı konuşma siyasi kısımda ilgili başlıkta verilmiştir. Ayın Tarihi, 12 Eylül 1952, s. 22; Şahin, Kronolojik Adapazarı Sakarya Tarihi (1923-2004), s: 89-96.

478 Cumhuriyet, 6 Aralık 1952, Sayı: 10183.

479 “Sakarya” Maddesi, Yurt Ansiklopedisi, c.IX., s. 6487.

Cumhurbaşkanı Celal Bayar, Başbakan Adnan Menderes ve Bakan Sıtkı Yırcalı ile milletvekilleri ve basın temsilcileri katılmışlardır. Halk özellikle Cumhurbaşkanı ve Başbakan’ın geçtiği yerlerde “yaşa, varol” nidalarıyla karşılamaya büyük destek vermiş, devlet erkânı şehrin girişinde başında bando olan askerî bir kıta tarafından selamlanmıştır. Aynı zamanda Belediye meclis azaları, öğrencilerden oluşan gruplar ve halkın katılımı ile konuklar karşılanmıştır481. Bundan sonra Belediyeye geçilmiştir. Cumhurbaşkanı Celal Bayar, Belediye binasının balkonundan karşıdaki büyük meydanı tamamen dolduran vatandaş topluluğuna hitaben uzun bir konuşma yapmıştır482. Bunu müteakiben alkışlar arasında, dönemin Başbakanı Adnan Menderes Adapazarılılara hitap etmiştir. Şeker Fabrikası binasında, Şeker Şirketi Genel Müdürü Baha Tekant tarafından, fabrikanın özelliklerini ifade eden bir konuşma yapılmış ve İşletmeler Bakanı Sıtkı Yırcalı söz alarak vatandaşların alkışları arasında, hükümetin iktisadî politikalarını ve sınaî kalkınma projelerinden bahsetmiştir483.

Açılışın ardından işlemeye başlayan fabrikanın inşaat alanı 37.500 metrekare olup, demiryolu istasyonuna 5 km. lik bir demiryolu hattı ile bağlanmıştır. 1950 den önce kurulan eski tip şeker fabrikalarında normal zamanda 380 daimi işçi çalıştırıldığı halde, bu fabrika modern anlamda donanımlı bir şekilde kurulduğu için, 213 daimi işçi ile işletilmeye başlamıştır484. Büyük bir işçi tasarrufu sağlayan bu çalışma sistemi üretimi de artırmıştır.

Fabrika hedeflerine uygun olarak, yılda 271.172 ton pancar işlemekte ve ortalama 35.000 ton kristal şeker istihsal etmekte idi. 1953 yılında 64 gün süren ilk kampanya döneminde 60.000 ton şeker pancarı işlenerek 6.500 ton kristal şeker üretilmiştir. 1954 yılındaki ikinci kampanya döneminde ise, 155.000 ton şeker pancarı işlenerek, 21.000 ton şeker üretilmiştir485. Kullanılan hammaddeler yakın çevreden elde edilmektedir. Merkezi bir yerde kurulmuş olması, üretici ve fabrika açısından nakliye masrafını düşürmekte ve kolaylık sağlamaktadır. Fabrikanın kurulmasından önce, Adapazarı’nda üretilen şeker

481 Cumhuriyet, 12 Ekim 1953, Sayı: 10488.

482 Cumhurbaşkanı Celal Bayar’ın Adapazarılılara hitaben yaptığı konuşmasının tam metni siyasi ksımda ilgili başlıkta verilmiştir. Ayın Tarihi, 11 Ekim 1953, s. 69; Şahin, Kronolojik Adapazarı-Sakarya Tarihi

(1923-2004), s. 109.

483 Şahin, Kronolojik Adapazarı-Sakarya Tarihi 1923-2004, s.109-112.; Ayın Tarihi, 11 Ekim 1953, s. 64-67.

484 ATOM, Sinop, Sakarya, İzmit, Edirne, Tekirdağ 3. Bölge Nüshası, s.135. 485 Şahin, Kronolojik Adapazarı-Sakarya Tarihi 1923-2004, s. 133.

pancarı 190 km. uzaklıkta bulunan Eskişehir Şeker fabrikasına gönderilmektedir. Bölgede şeker pancarı ekimi için ayrılan alan 30.000 dönüm olduğu halde, kuruluştan sonra Osmaneli, Gölpazarı, İznik ve Ali Fuat Paşayı da içine alarak Mudurnu, Düzce, Hendek ve Akyazı’ya doğru yayılmış ve 131.251 dönüme ulaşmıştır. 1953 yılından itibaren ortalama 416 köyde 13.349 çiftçinin pancar ektiği ve bu çiftçilere her yıl 35.744.000 Türk lirası ödenek sağlanmakta olduğu kaydedilmektedir486.

1955 yılında Şeker fabrikasının yeni kampanya dönemine kadar elde bulunan 100 ton şeker Sakarya halkının ihtiyacı için ayrılmıştır. Bu dönemde her köye belirli miktarlarda dağıtım olduğundan, muhtarlar köylüye şeker fişleri ile satış yapmışlar, hane başına düşen şeker 1 kg. olarak belirlenmiştir487.

Demokrat Parti döneminde yapılan ve 25 milyon Türk lirasına mal olan Adapazarı Şeker Fabrikası, yıllık istihsali 28.000 ton olduğu halde Söğüt, Yenişehir, Bilecik sahaları Eskişehir’e devredildikten sonra bile 1957 yılında ekim sahası 100.000 dönümden 131.251 dönüme yükselmiş, 200.000 ton pancar işlenirken 271.172 tona, istihsal ise rekor bir seviyeye ulaşarak 35.847 tona yükselmiştir. Netice itibariyle ziraata 15 milyon Türk lirası ödenmişken, 1957 yılında 35.744.000 Türk lirası ödenmiştir. 1960 yılında 400.000 ton işleyecek olan yeni tesislerin yapımına gidilmiştir488. 1958 yılında Sakarya’da şeker pancarı fiyatı 9 ila 9.50 kuruş olarak belirlenmişti489. Adapazarı Şeker Fabrikası, kuruluş aşamasında iken ilerleyen zamanlarda genişletileceği öngörülerek inşa edilmişti. Bu sebeple, işleme kapasitesinin artması ile paralel olarak fabrikanın tesisleri de genişletilmiştir.

Fabrikanın açılmasının, bölgedeki hayvancılığın gelişmesini de olumlu yönde etkilediği görülmektedir. Eski dönemlerde Eskişehir fabrikasından alınan ve yetersiz kalan küspe yerine, besiciler tarafından 90.999 ton civarında elde edilen küspenin kullanılmasına geçilmiştir490.

Bölgeyi kalkındırıcı ekonomik etkileri yıllar içerisinde giderek artan fabrika şüphesiz önemli sanayi kollarından biridir. Bu yıllarda, Adapazarı Şeker Fabrikası’nın seferberlik 486 ATOM, Sinop, Sakarya, İzmit, Edirne, Tekirdağ 3. Bölge Nüshası, s. 136.

487 Demokrat Sakarya, 6 Temmuz 1955, Sayı: 325.

488 ATOM, Sinop, Sakarya, İzmit, Edirne, Tekirdağ 3. Bölge Nüshası, s. 134. 489 Demokrat Sakarya, 23 Eylül 1958, Sayı: 1945.

halinde kapanmasının, genel hayatı olumsuz etkileyecek bir durum yaratacağı konusu görüşülmüş, muhtemel seferberlik durumunda faaliyetlerine devam etmeleri yönünde Bakanlar Kurulunda karar alınmıştır 491. Ayrıca Adapazarı ve diğer illerde bulunan şeker fabrikalarının, nakliye araçlarına milli müdafaa mükellefiyeti uygulanmaması konusunda bazı muafiyetler tanınmıştır492. Sosyal hizmetler konusunda da çok sayıda hizmet veren fabrika, 14 sınıflı bir ilkokul inşa ettirmiş, teknik imkanlar içinde yetiştirilmek üzere köylerden gelen çocukları atölyelerinde ve numune çiftliklerde kurslara alarak yetiştirmiş, çalışan personelini de kurs ve seminerlerle eğitmiş, Pancar Ekicileri Kooperatifine üye olan çiftçileri teknik açıdan maddi ve manevi olarak desteklemiştir493.

5 Mart 1954 tarihinde Pancar Bankası, merkezi Eskişehir olmak üzere açılmıştır. 2,5 milyon lira sermayeli banka; Adapazarı, Eskişehir, Turhal, Amasya, Kütahya, Uşak, Afyon, Akşehir, İlgin, Alpullu, Konya, Kayseri, Burdur ve Isparta Pancar Kooperatifleri ile Türk Şeker Fabrikaları A.Ş. ve Amasya Şeker Şirketi ortaklığı ile meydana getirilmiştir494. Bankanın genel merkezi açıldıktan sonra, Şeker şirketi ve Pancar kooperatifi bulunan yerlerde şube ve ajansları açılacaktır.