Sanayi Bitkileri

Sakarya İlinde sanayi bitkilerinin üretimi, tarımda önemli bir yer kaplamakta olup, tahıl üretiminden nispeten daha ön plandadır. Bunun sebeplerinden en önemlisi, sanayi bitkilerinin tahıl ve bakliyata oranla daha çok gelir sağlayan ürünler olmasıdır.

Ele aldığımız dönemde ilde pek çok cins sanayi bitkisi yetiştirildiği görülmüştür. Sanayi bitkilerinden en çok şekerpancarı üretildiğini söyleyebiliriz. Adapazarı’nda üretilen şekerpancarı yüksek gelir sağlayan ve verimli bir üründür. Adapazarı ve çevresinin en önemli sınai mahsulü patates, mısır, keten ve tütün tarımı da aynı amaçla yaygın olarak yapılmaktadır:353

Tablo 20: 1954-1960 Yılları Arasında Sakarya’da Sınai Bitkiler Ekimi ve Üretimi Ekilen Saha (Hektar) Alınan Mahsul (Ton) Cinsi 1954/1955 1955/1956 1956/1957 1955 1956 1957 Tütün 2.057 2.096 2.162 2.419 2.238 1.888 Patates 3.960 3.200 3.840 76.400 45.900 79.000 Pancar 5.317 7.823 9.339 165.253 138.615 230.543 Afyon 50 100 100 60 61 100 Pamuk 600 600 600 420 360 400 Keten - 32 30 - 39 30 Soğan 700 1.070 1.100 13.000 15.300 30.800 Sarımsak 330 340 340 2.950 2.510 2.870 Susam 50 70 50 30 40 5 Toplam 13.064 15.331 17.561 260.532 205.063 345.636 1958 1959 1960 1958 1959 1960 Tütün 2.195 2.596 2.861 2.937 3.336 3.732 Patates 4.800 4.900 4.330 115.650 117.850 100.000 Pancar 9.346 8.482 10.303 195.619 238.705 274.037 Afyon 70 - - 22 30 36 Pamuk 600 650 670 720 800 620 Keten 200 200 250 240 260 320 Soğan 1.030 950 960 15.000 13.760 12.000 Sarımsak 280 170 170 2.310 1.470 1.400 Susam 50 50 50 40 50 50 Diğerleri 1.900 2.110 1.950 2.860 3.090 2.160 Toplam 20.471 20.198 21.634 335.398 379.352 394.356

Kaynak: Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü, Zirai Bünye ve İstihsal (1954-1958), Ankara: 1959, s. 140-141; Zirai Bünye ve İstihsal (1958-1960), Ankara: 1962, s. 71.

Şekerpancarı; Kocaeli’ne bağlı Adapazarı ilçesinde şekerpancarı ekiciliği 1934 yılından itibaren bilinmekte olup, 1940-1950 yılları arasındaki dönemde bölgede pancar ekimi için

kullanılan arazi 2500 ila 2700 hektar civarındadır. Yılda ortalama 50.000-80.000 ton pancar elde edilmekte iken 1951 yılı itibariyle bu miktar 125.000 tona ulaşmıştır. Hatta 1951 yılı pancar verimi konusunda olağanüstü bir yıl olarak kayıtlara geçmiştir. Aynı yıl tonunun 62 liradan alınıyor olması, çiftçiye ekonomik kalkınma imkânı yaratmıştır. Şekerpancarı özellikle Büyüksöğütlü, Taşlık, Çökekler, Dernekkırı ve Adapazarı merkezinde yetiştirilmektedir354

İlde şekerpancarı ekimi yıllar arasında bazı dalgalanmalar yaşamışsa da genel itibariyle düzenli şekilde artış yaşamıştır. 1958 yılında 196.000 tona ulaşan şekerpancarı üretimi, çiftçiye yüksek gelir sağlamış ve ilde şekerpancarı fabrikasının kurulmasına vesile olmuştur. 1960’larda 7.500 ile 9.500 hektar arasında bir ekim alanına sahip olup, ülke genelinde payı önemli seviyelere ulaşmıştır.

Patates; mısır ve şekerpancarından sonra en öne çıkan tarım ürünlerinden birisi de patatestir. Adapazarı’nda ve çevresinde yaklaşık 15 çeşit patates türü yetiştirildiği bilinmektedir. En çok rağbet edilen ve ekilen türü Deliorman adındaki sarı beyaz patatestir ancak sanayileşmeden önceki yıllarda patatesin gereken desteği görmediğini, düşük fiyatlarla satıldığını ve çürümeye bırakıldığını öğrenmekteyiz355. 1950’li yılların başlarında bir dönümden 3000 kilo ürün almak mümkün olup, 10 ila 15 bin ton patates üretilmektedir356. Bölgede kurulan Nişasta fabrikası dolayısıyla patates ekimi ve duyulan ilgi de artmış, Adapazarı için önemli bir ekonomik gelir kaynağı olmuştur. 1958 yılında il arazisinin 4.800 hektarlık kısmında ekilmekte olup, 1960’lardan itibaren 5.000 hektarın üstünde ekim alanına ulaşmıştır. Buna göre, il ekim alanının %4,8’i patatese ayrılmıştır. Tütün; Kocaeli’ne bağlı Adapazarı ilçesi 1940’lı ve 1950’li yılların başlarında öne çıkan tütün ekim alanlarından birini oluşturmaktadır. Bölgeden, 1940’larda 26.385 kg. tütün elde edilmekte iken, 1949-50 arasında 40.000 kg. ve 1951 yılında 45.000 kg. tütün elde edilmiştir357. Tütün üretimi çiftçiye o yıllarda önemli bir gelir kaynağı teşkil etmektedir.

Sakarya ili kurulmadan önce, özellikle Hendek, Marmara Bölgesi’ndeki tütün ekim alanları arasında en önemlilerinden birini oluşturmuştur. 1950-53 yılları arasında

354 Balcıoğlu, Adapazarı Tarihi ve Coğrafyası, s. 41.

355 Yeni Ada Postası, 8 Mayıs 1952, Sayı: 16; 9 Mayıs 1952, Sayı: 17. 356 Balcıoğlu, Adapazarı Tarihi ve Coğrafyası, s. 42.

kasabanın nüfusu 7.286 kişi civarında olup, halk daha çok tütün ekimi ile geçimini sağlamaktadır. Bu dönemde Hendek tütün çeşitleri ile ün yapmış, yılda 3-3,5 milyon liralık satış kaydedilmiştir. Hendek tütünlerinin alıcısı Mısır ve Avusturya iken, sonraki yıllarda bu müşteriler kaybedilmiştir. Bölge halkı tütüne alıcı bulamadığı için sıkıntı yaşamış, Tekel ise çiftçinin elindeki tütünlerin tamamını satın alamamıştır. Çiftçi bu tablo sebebiyle tütün ekimini azaltmak durumunda kalmıştır358. Bu dönemde, Adapazarı’nda bulunan Yaprak Tütün Bakım ve İşleme Evi’nin kapanması gündeme geldiğinden, mevcut işçiler bu konudaki rahatsızlıklarını ve dileklerini Başbakanlığa dilekçeler yoluyla iletmişlerdir359.

Hendek tütünleri, sigara yapımında diğer tütün cinsleri ile karıştırılarak kullanılmaktadır. 1955-56 yılı içerisinde sadece Hendeğin tütün rekoltesi, 1.700.000 kg. olarak tespit edilmiş, üretim, geçmiş yıllara nazaran rekor bir seviyeye ulaşmıştır360. Bu durum bölgedeki üreticiyi oldukça memnun etmiştir. Tütün fiyatlarındaki canlılık 1958 yılında da devam etmiş, %15 oranındaki fiyat artışı361 Sakarya’daki tütün üreticilerini ekonomik anlamda desteklemiştir. Bu yıllar içerisinde yurt dışına tütün ihracatı son 50 yıllık dönemin en yüksek seviyesine ulaşmış ve Türkiye’den 388 milyon liralık, 86 bin ton tütün satışı yapılmıştır362. Bu verilerden de anlaşılacağı üzere, Sakarya’nın tütüne bağlı ticareti her geçen yıl daha da iyi gelirler sağlamış, ekonomisinde hareketli bir yere sahip olmuştur.

1960’larda il genelinde, yaklaşık 2.000 hektarlık alana tütün ekilmiş, Türkiye tütün ekim alanları içerisinde %1,2’lik paya sahip olmuştur, 2.200 tonu aşan bir üretim potansiyeline sahiptir.³⁶³. Tekel Müdürlüğü tarafından hazırlıkları yapılan Kocaeli tütün piyasası, her yıl Mart ayında açılmakta idi. Kocaeli ve çevresinin tütün fiyatlarının belirlendiği bu piyasanın açılışı merakla beklenmekte ve yabancı firmalar da açılışa katılmaktaydılar364. Adapazarı tütün piyasası da 3-4 Mart tarihlerinde açılmakla birlikte, Tekel tarafından yapılan ilanla tütün, 1954 yılında 200 kuruştan değer bulmuştur365.

358 Hasan Balcıoğlu; “Ekonomi Yönünden Sakarya İli”; s. 34. 359 BCA, Fon Kodu: 30.1.0.0/79.497.1.

360 Demokrat Sakarya, 31 Ocak 1956, Sayı: 501. 361 Demokrat Sakarya, 23 Nisan 1953, Sayı: 1184. 362 Demokrat Sakarya, 15 Nisan 1958, Sayı: 1179. 363 “Sakarya” Maddesi, Yurt Ansiklopedisi, c. IX., s. 6476. 364 Adapazarı Akşam Haberleri, 17 Şubat 1954, Sayı: 668. 365 Adapazarı Akşam Haberleri, 4 Mart 1954, Sayı: 683.

Ayçiçeği; Adapazarı’nda ayçiçeği ekimi 1950’li yıllardan sonra rağbet görmeye başlamış ve iyi mahsul vermesinden dolayı bölgede endüstrisi de kurulmuştur. Ayçiçeği çekirdek ve yağlık olarak işletilen bir ürün olup, yan ürünü olan samanı da hayvancılıkta kullanılmaktadır. 1950’lerin başlarında yıllık ayçiçeği üretimi Adapazarı için 300 ton olarak tespit edilmiştir. Bunlardan başka, yağ çıkarılan bitkilerden soya, keten, kolza, susam ve yer fıstığı çeşitleri üzerinde de çalışmalar yapılmış, Easecook menşeili soyalar ve Arjantin’den ithal edilen keten tohumları Adapazarı Tohum İşleme İstasyonu tarafından çiftçilere tanıtılarak numuneler verilmiştir366. Bu numuneler sayesinde çiftçilerin üretim kalitelerinin bir standarda bağlanması amaçlanmıştır.

Sakarya İlinde tarımda üç çeşit gübre kullanılmaktadır; Doğal (hayvansal) gübreler, yeşil gübreler ve yapay gübreler. Sakarya’da yüksek gelir getiren ancak toprağı yoran sanayi bitkilerinin ürerimi yaygın olarak yapıldığından, bu dönemde yapay gübre kullanımı çoğalmıştır. En çok amonyum sülfat bazlı gübre tüketilmekte olup patates için azotlu ve fosforlu gübreler, meyve bahçelerinin için nitratlı gübreler de eklenerek yapay gübre kullanımında 1960’larda artış yaşanmıştır367. Doğal sonucu olarak bu dönemde üretimden elde edilen ürün miktarı da artmıştır.

2.2.1.3. Sebzeler

Sakarya ili genelinde, sebzecilik ve meyvecilik oldukça gelişmiştir. Sakarya Irmağı’nın taşıdığı alüvyonlu toprakların beslediği Adapazarı Ovası yani Akova ve bu ovadan güneyde Geyve Boğazı ile ayrılan Pamukova, ildeki tarla bitkilerinin yetiştirildiği ve sebzeciliğin yoğun olarak yapıldığı bölgelerdir.

Toprak killi olup verim oranı yüksektir. Sulu ve susuz şartlarda sebze ziraatı yapılabilmektedir. İl topraklarının %47,1’ini oluşturan 227 bin hektar ekili-dikili alanın 130 bin hektarı tarla bitkilerine, 7 bin hektarlık kısmı ise sebze bahçelerine ayrılmıştır. Nadas oranları oldukça düşüktür. Ovalarda genellikle; pirinç, mısır, patatesten sonra farklı sebze çeşitleri yetiştirilmektedir. Dağlık ve engebeli alanlarda ise daha çok tahıl, tütün, ayçiçeği ve fındık üretimine yer verilmektedir. Yetiştirilen sebzeler, halkın ihtiyacını karşılamakla kalmayıp İstanbul pazarlarına gönderilmektedir. Yazlık ve kışlık

366 Balcıoğlu, Adapazarı Tarihi ve Coğrafyası; s.43, 53. 367 “Sakarya” Maddesi, Yurt Ansiklopedisi, c. IX., s. 6479.

çeşitleriyle birçok tür sebze yetiştirildiği bilinmektedir. Bunlar arasında; lahana, balkabağı, dolmalık biber, sivri biber ve barbunya ve soğan başlıca ürünlerdir. Karasu ilçesinde karalahana üretimi revaçtadır. İlde ihtiyacı karşılayacak seviyede, kereviz, marul, ıspanak, pırasa, kavun, salatalık, sarımsak, havuç gibi diğer bazı sebze türleri de yetiştirilmektedir. Sebzecilikte ürün çeşitliliği açısından ilk sırada Geyve, Akyazı ve sonrasında Sapanca ve Hendek ilçeleri gelmektedir368. İlkbaharda sebze ihtiyacı adana, Mersin ve Dörtyol bölgesinden getirilen ürünlerle takviye edilmekte olup, yaz aylarında merkezden ve Kazımpaşa köylerinden ihtiyaç karşılandığı gibi fazla ürünler İstanbul, Ankara ve Eskişehir pazarlarına sevk edilmektedir369.

Sebzeler arasında balkabağı ve soğan üretimi 1950’li yıllarda ön plana çıkmaktadır. Adapazarı’nın bu sebzeler ile ün kazandığı söylenebilir. Kocaeli’ne bağlı Adapazarı ilçesinin 1947 yılında 500 ton olan soğan üretimi, 1951 yılında 400 tona gerilemiştir. Aynı dönemde sarımsak ekiminden 450 ton ürün alınırken, 1951 yılında 90 tona gerilemiştir. Sakarya ilinin 1958 yılında 15 bin ton olan ilin soğan üretimi ise, 1960’lı yıllarda nispeten azalarak 10 bin tona düşmüştür370.

Patates Sakarya ilinin önde gelen sebzelerinden biri olup, Adapazarı ovasının toprak koşulları patates tarımına oldukça elverişli olduğundan eski tarihlerden itibaren yetiştiriciliği yapılmıştır. Adapazarı ilçesinin patates üretimi 1947 yılında 10.000 ton iken, 1951 yılında 12.500 tona yükselmiştir371. Sakarya İlinin 1958 yılında, 115 bin tonu aşan patates üretimi, bazı dönemlerde azalma yaşamış, 1960’ların başında ilde hektar başına patates verimi 16.912 kg. civarına ulaşarak, Türkiye ortalaması olan 9.685 kg’ı hayli aşmış, %5,6’ya ulaşmıştır372.

1960’lı yıllarda, verimli ve hastalıksız sebze fide ve tohumlarının köylere gönderilmesi ve aile sebzeciliğinin geliştirilmesi amacıyla uygun yerlerde yetiştirilen domates, biber, patlıcan fideleriyle 133 köyde 815 çiftçi ailesine 815 dekar sebze yetiştirilmiş ve açılan kurslarda teknik bakım, tohum üretme ve haşereyle mücadele eğitimleri verilmiştir. Son yıllarda patateslerde verim düşmesine sebep olan virüs hastalıklarına karşı tohumluklarda

368 “Sakarya” Maddesi, Yurt Ansiklopedisi, c. IX., s. 6475-6879; 1967 Sakarya İl Yıllığı, s. 194. 369 Balcıoğlu, Adapazarı Tarihi ve Coğrafyası, s. 47-48.

370 Sakarya” Maddesi, Yurt Ansiklopedisi, c. IX., s. 6478. 371 Balcıoğlu, Adapazarı Tarihi ve Coğrafyası, s.48.

yetiştirilen patates sebzesinin ekim zamanında tarlalara indirilmesi yoluna gidilmiştir373. Bu uygulamalardan anlaşıldığı üzere, teknik ziraatın Sakarya’da hayata geçirilmesi için çok yönlü çalışmalar başlatılmıştır.

Sebze ve meyve yetiştiriciliği için arazilerin sulama ihtiyacını çözmek amacıyla bazı projeler de üretilmiştir. 1958 yılında Hendek ilçesinde bir baraj kurulacağı ve 100 bin hektar arazinin bu baraj sayesinde sulu tarıma geçirileceği, meyveciliğin artırılacağı yönünde haberler yer almaktadır374. Ancak incelediğimiz dönemde bu proje uygulamaya koyulamamıştır.

Belediye tarafından 1954 yılında kurulmuş olan toptancı hali, ilde sebze-meyve ve diğer gıda maddelerinin satışının yapıldığı en büyük pazardır ve içinde 40 adet dükkân, bir açık depo ve bir sundurma ile satış platformları bulunmaktadır. Hal, Zonguldak, Bolu ve Sakarya illerinin kazaları ile birlikte sebze ve meyve ihtiyacını karşılamakta, ürünlerin makul fiyatlarla taze olarak satılmasını sağlamaktadır. Halin kapasitesi ve alım satım faaliyetleri hakkında bir örnek vermek gerekirse, 1958 yılının Aralık ayında, hale bir ayda, 30.635 kap ve 80.200 kg. dökme sebze ve meyve gelmiş olup, 5346 lira 30 kuruş tahakkuk edilmiştir. Ayrıca üreticinin mallarına da 164 lira 20 kuruş tahsil edilerek toplam hal geliri aylık 6710 lira 40 kuruş olarak hesaplanmıştır. İl merkezinde Salı ve Cumartesi günleri vilayet binasının arkasında hal yanında, Perşembe günleri de Karaağaç semtinde sebze meyve pazarları kurulmaktadır375.

2.2.1.4. Meyveler

Sakarya’da meyvecilik eski tarihlerden itibaren gelişmiş alanlardan biri olmuştur. Meyvecilik genellikle eğimli topraklarda yapılmaktadır. İlin toprak ve iklim yapısı, bağ bahçe ziraatine çok uygun olduğu halde 1950 yılından önceki dönemlerde bu konuya gereken önemin verildiği söylenemez. Sadece İlin sahil kesimlerinde, teknik bilgiden uzak şekilde kurulmuş olan bakımsız, verimi düşük çiftlikler ve bağlar bulunmaktadır. 1945-1952 yılları arasındaki dönemde, Kocaeli’ne bağlı Adapazarı ilçesinde, 110 hektar bağ, 2265 hektar meyve bahçesi, 620 hektar sebze bahçesi bulunmaktadır. Ovanın yamaç

373 1967 Sakarya İl Yıllığı, s. 198-199.

374 Demokrat Sakarya, 2 Nisan 1958, Sayı: 1168.

kısımlarında meyve tarımı gelişmiştir. Meyve bahçeleri özellikle Adapazarı’nın güney kısmında bulunmakta ve Sapanca’dan elde edilen meyveler büyük ölçüde gelir kaynağı sağlamaktadır. Adapazarı’nın bu yıllardaki meyve üretim toplamı 15.000 tondur. Çevre kasaba ve illere de bölgeden meyve sevk edilmektedir376.

1950 yılından itibaren hükümetin meyvecilik konusundaki çalışmaları artırması sonucunda, ziraat teşkilatı motorlu araçlarla desteklenmiş, ücretli ve ücretsiz olarak verilen fidanlarla kurulan fidanlıklar sayesinde, kısa sürede Kocaeli-Adapazarı ve Sakarya dahilinde meyvecilik geniş alanlara yayılarak gelişme kaydetmiştir377. Bu gelişmeye etki eden faktörlerden birisi de meyvelerin muhafaza imkanlarının çoğalması ve modern meyvecilik bilincinin oluşmaya başlamasıdır.

1937 yılında Arifiye’de kurulan fidanlık ve meyve bakım istasyonu (Bahçe Kültürleri İstasyonu), Tarım Bakanlığı’na bağlı olarak işlemektedir. Bölgedeki meyveciliğe katkı sağlamak amacıyla kurulmuş bir müessesedir. Zengin meyve çeşitleri üzerinde araştırma ve üretme konularında meyve bahçesi sahipleri ile iş birliği içerisinde faaliyetlerini yürütmüştür³⁷⁸. 1940-1952 yılları arasında bölgedeki çiftçiye 248.189 elma, 38.616 erik, 25.910 armut ve 621.740 adet diğer meyve çeşitlerine ait fidanlar, 25.000 adet de kavak fidanı dağıtmıştır379. Diğer taraftan, kuruluş vasıtasıyla bu yıllarda fenni ve modern meyve üretim bilgisi meyvecilikle ilgilenen çiftçiye ulaştırılmaktadır.

376 Balcıoğlu, Adapazarı Tarihi ve Coğrafyası, s. 45-46.

377 ATOM, Sinop, Sakarya, İzmit, Edirne, Tekirdağ 3. Bölge Nüshası, s. 197.

378 Kemal Aydar, “İl Merkezliğine Namzet Adapazarı”, Ada Kariyesinden Sakarya Vilayetine Dergisi, I (1953), s. 25.

Tablo 21: 1954-1960 Yılları Arasında Sakarya’da Meyve Ekimi ve Üretimi

Ekilen Saha (Hektar) Alınan Mahsul (Ton)

Cinsi 1953/54 1954/55 1955/56 1956/57 1954 1955 1956 1957 Üzüm 3.733 4.163 4.163 4.177 20.510 41.930 49.930 46.505 Kavun, Karpuz ^{- 1.060 1.450 1.390 - 29.100 66.348 45.000} Diğer Meyveler ^{717 1.145 1.206 1.331 14.355 28.431 39.896 27.287} Fındık 3.242 3.280 3.314 3.835 5.333 1.216 4.980 5.735 Fıstık, Badem, Ceviz 41 41 41 32 2.365 3.040 3.740 1.890 1958 1959 1960 1958 1959 1960 Üzüm 4.680 6.750 6.800 37.315 59.191 40.611 Kavun, Karpuz ^{1.520 1.440 1.480 26.850 26.250 24.250} Diğer Meyveler ^{1.298 1.342 1.406 23.140 31.015 8.322} Fındık 3.840 3.840 4.380 3.340 3.340 5.308 Fıstık, Badem, Ceviz 30 30 30 2.624 2.065 2.624

Kaynak: Zirai Bünye ve İstihsal (1954-1958), s. 140-141; Zirai Bünye ve İstihsal (1958-1960), s. 71. Geyve ilçesi 1960’larda, sofralık üzüm ve kavunu ile meşhur olduğundan, ürettiği meyvelerden Almanya ve diğer Avrupa ülkelerine 1000-1500 ton ihracat yapmaktadır. İlerleyen yıllarda Sakarya İli, elma, armut, şeftali ve erik başta olmak üzere pek çok meyveyi ihraç edebilecek seviyeye gelecektir. Ayrıca, bu yıllarda, toprağı ve iklimi zeytin yetiştirmeye müsait olan Geyve ilçesinde, 3 köyde 51 çiftçiye 2150 adet aşılı zeytin fidanı diktirilmiş ve sofralık zeytin (delice) çeşitleri aşılanmıştır380.

Sakarya’da il topraklarının %47,1’ini oluşturan 227 bin hektar ekili-dikili alanın 41 bin hektarı fındık bahçeleri ile 10 bin hektarı bağlarla, 19 bin 200 hektarı ise meyve bahçeleri ile kaplıdır Bölgede, meyve çeşitleri arasında en büyük kısmı fındık bahçeleri kaplamaktadır. Batı Karadeniz bölgesinde İnebolu’dan Karasu’ya kadar uzanan arazide, Türkiye’nin Doğu Karadeniz’den sonra fındık tarımının en yaygın yapıldığı alanlar yer almaktadır. Fındık bahçeleri, çoğunlukla kestanelerin ve orman alanlarının açılması sonucunda kurulmuştur. Sakarya bu dönemde, doğu Karadeniz’den sonra en çok fındık yetiştirme alanına sahip il olmakla, Marmara bölgesindeki fındık ağaçlarının %90’a

yakını Sakarya ilinde bulunmaktadır. Başlıca meyvecilik alanları, Sapanca gölü kıyıları olmakla birlikte, Karadeniz kıyısında yer alan Karasu ve Kaynarca fındık bahçeleri ile kaplıdır381. 1955 yılında Türkiye fındık üretiminde rekor bir seviyeye ulaşmıştı. ABD Tarım Bakanlığı raporlarına göre, Türkiye dünya fındık üretiminin %90’nını karşılayarak ve 1954-1956 aralığında 152.300 ton üretim gerçekleştirerek, son yılların en yüksek seviyesine ulaşmıştı382. Bu üretime katkısı olan, ülke genelinde fındık tarımının en yoğun yapıldığı bölgelerden birisi de Sakarya ili olmuştur.

İlde bağcılık ve üzüm yetiştiriciliği de yaygın olarak yapılmaktadır. Sakarya’da bağcılık gelişim içerisinde olmuştur. Özellikle sofralık üzüm üretimi yapılmaktadır. Rakılık üzümler de İstanbul pazarına sevk edilmektedir. Elma, armut, kiraz, erik, şeftali, ceviz, kestane gibi diğer pek çok tür meyve ise genel olarak Sapanca gölü çevresinde yetiştirilmektedir. Bu meyveler halkın ihtiyacını karşılayacak miktarlarda olup, şehir halinden diğer illere de dağıtımı yapılmaktadır. Üretilen meyvelerden biri de elma olmakla birlikte, bu tarihlerde Türkiye üretimi içindeki oranı oldukça düşüktür. Daha az alanda üretilmelerine rağmen, kiraz, Trabzon hurması, kestane, erik, ayva ve armut üretim oranları ülke üretimi içerisinde daha büyük bir paya sahip olmuştur383. İstanbul’u meyve bakımından besleyen en önemli merkezlerden birisi olan Sapanca vadisinde, 1955 sonrası meyve konserveciliği de gelişmeye başlamıştır. Bu bölgede yerli malzeme ile üretim yapan Yanık köyündeki tesis (Bima) çıkardığı konserveler ile yoğun ilgi çekmiştir384. Her türlü meyve sebzenin yetiştiği Sapanca vadisinin bu dönemde gıda sektöründe fabrika ve işletmelerin yapılmasına müsait bir potansiyele sahip olduğu görülmektedir.

1950’li yılların başında cevizden elde edilen yıllık gelir 25.000 ila 30.000 lira civarında olup³⁸⁵, elma ve fındıktan sonra iyi gelir getiren üçüncü meyve olarak öne çıkmaktadır. Tarım Bakanlığının düzenlediği, standart meyveciliğin gelişmesi amacıyla bütün Kocaeli vilâyeti dahil olmak üzere, Sapanca nahiyesi merkezinde 19 Şubat 1954 tarihinde “Elma Müsabakası” yapılmış olup, Karamürsel, Gölcük, Değirmendere, İzmit, Derince, Geyve, Taraklı, Sapanca Adapazarı meyve üreticileri katılmıştır. Standart çeşitlerden olan

381 Sakarya” Maddesi, Yurt Ansiklopedisi, c. IX., s. 6475-6478. 382 Yeni Ada Postası, 28 Ocak 1955, Sayı: 835.

383 “Sakarya” Maddesi, Yurt Ansiklopedisi, c. IX., s. 6479.

384 Hayrettin Uysal; Sakarya 1 Eylül 1957 İlçe Kuruluş Hatırası, Adapazarı: 1957, s. blrsz. 385 Balcıoğlu, Adapazarı Tarihi ve Coğrafyası, s. 46.

Ştarkink, Amasya, Ferik, Cidavut, İngiliz elmaları 10 kg’lık sandıklarda teşhir edilmekte olup, renk, koku, lezzet ve iyi muhafaza edilmiş ambalajlanması esasına göre, elma sahiplerine derece verilmiştir. 75 ila 125 Türk lirası aralığında ikramiyeler dağıtılmıştır.386 Bu teşvik yarışmaları, sonraki yıllarda farklı ziraat mahsulleri üzerinde de devam edecektir.

1954-1959 yılları arasında, Ziraat Müdürlüğü tarafından il genelinde 267.000 adet fındık, dut ve bağ çubuğu dağıtılarak köylerde üretim çiftlikleri, bağ ve bahçeleri kurulmuştur. Ayrıca 6000 adet kavak fidanı dikilmiştir. 47.000 adet armut, şeftali, erik, kiraz ve vişne fidanı verilerek örnek meyve bahçeleri oluşturulmuştur387. Böylelikle köycülüğün sevdirilmesi ve meyveciliğin desteklenmesi yoluna gidilmiştir. Örnek bağ ve bahçeler kurulması yolu ile bölgenin hiç meyve yetiştirilmeyen pek çok köyünde meyve üretimi başlatılmıştır. Bu kapsamda Hendek’te, 200 dönüm arazi üzerinde örnek bir meyve bahçesi kurulmuştur. Sakarya Teknik ziraat Müdürlüğü Teşkilatı vasıtasıyla Hendeğin Kazımiye köyünde kurulan meyve bahçesinin benzerleri ilin diğer bölgelerinde de kurulacaktır388. Çiftçi ailelerine tarımın her alanında yeni ve modern metotların öğretilmesi ve çok daha kaliteli, ucuz ürünler yetiştirilmesi amacıyla, tohum ilaçlama ve ziraat kültürünün geliştirilmesi adına yapılan çalışmalarda bu dönemde önem kazanmıştır.

2.2.2. Hayvancılık

1940’lı yıllarda, ülke ekonomisinin savaş sırasındaki etkilerden kaynaklanan duraklama dönemi gerek tarım gerekse hayvancılık konusunda genelde kapsamlı bir faaliyet kaydedilmesinin önüne geçmiş, yapılan çalışmalar dar alanlarla sınırlı kalmıştır. Demokrat Parti iktidarında, zirai kalkınmaya verilmiş olan önemle birlikte, hayvancılığın da gelişmesi adına çalışmalar hız kazanmıştır. Ancak tarıma ayrılan arazilerin çoğalması ve mera ve otlakların işgal edilmesi gibi gelişmeler dolayısıyla, hayvancılık ve hayvansal madde üretimi beklenilen seviyelere kısa sürede ulaşamamıştır389.

386 Adapazarı Akşam Haberleri, 15 Şubat 1954, Sayı: 666.

387 ATOM, Sinop, Sakarya, İzmit, Edirne, Tekirdağ 3. Bölge Nüshası, s. 168. 388 Demokrat Sakarya, 20 Aralık 1958, Sayı: 1388.

389 Sakarya’da hayvancılık ve hayvan mamulleri hakkında daha detaylı bilgi için, Filiz Gemici, "Demokrat Parti Döneminde Adapazarı / Sakarya’da Hayvancılık (1950-1960)", Çeşm-i Cihan: Tarih Kültür ve Sanat

Kocaeli-Sakarya bölgesi, öteden beri hayvancılık alanında Doğu Anadolu ve İstanbul pazarı arasında bir köprü vazifesi görmektedir. Doğu Anadolu’dan getirilen hayvanların beslenmesi (besicilik) ve hayvansal ürünlerin değerlendirilmesi (kesim, et ürünleri üretimi ve mandıracılık), ilin ekonomisinde önemli yer tutan faaliyetler arasında bulunmaktadır390. Adapazarı’nda yetiştirilen hayvanlar arasında en öne çıkan manda ve