Türkmenistan’da Yatırım İklimi

Bağımsızlığın ilk yıllarında toplam yatırımların % 55’i bütçe yatırımları % 45’i ise devlet teşebbüsleri, kooperatif çiftlikleri ve diğer devlet kurumları tarafından yapılan yatırımlardır. Bunlardan bütçe finansmanıyla yapılan yatırımlar ev inşaatı, sosyal ve kültürel gelişim için yapılan yatırımları içermiştir. Yatırımların sektörlere göre dağılımı; sanayi % 23, tarım %28, hizmetler % 41 ve diğerleri % 8’dir. Yapılan yatırımlar içinde en geniş payı ise petrol ve gazla ilgili yatırımlar oluşturmaktadır.

Türkmenistan için önemli bir yatırım kaynağı da direkt ya da Türkmen teşebbüsleri ile yapılan ikili antlaşmalara bağlı olan yabancı yatırımlardır. Oldukça ihtiyaç duyulan yabancı yatırımlar için şüphesiz çeşitli çıkarlar olmasına rağmen, yavaş işleyen yapısal reformlarla ağır bürokrasi birleşince bazı yatırımcılar taahhütlerinde çekinceli davranmaktadırlar. Buna rağmen hükümet geçen 9 yıl içerisinde 800 milyon doları aşan tutarlardaki “Yabancı Direkt Yatırımlar” için anlaşma yapmıştır.

4.2.2.1. Yatırım Politikası ve Teşvikler

Yabancı Yatırımlar Kanunu, Serbest Ekonomik Bölgeler Kanunu ve işletme faaliyetlerini düzenleyen kanunlarda yatırımcılar için çeşitli özendirici düzenlemelere yer verilmiştir (Turkmenistan Gazetesi, 1993a: 6). Bu teşviklerin en önemlisi yeni yatırımlar için vergiden muaf dönemlerin sağlanmasıdır. Bir diğeri Serbest Ekonomik Bölgelerde yapılandırılmış her türlü ekonomik faaliyet gelir elde etmeye başladıkları dönemden sonra 3 yıl boyunca vergiden muaf tutulmuştur. Takip eden 3 yılda da düşük oranlarda vergi ödeme imkanı sağlanmıştır. Bunlara ilaveten serbest bölgelerdeki işletmeler ihraç mallarını satın almada, toprak kiralamada, ve hizmetlerde çeşitli imtiyazlara sahiptirler.

Doğrudan yabancı yatırımların artması ve ortak teşebbüs yatırımlarına daha da fazla önem verilmesi politikasının bir parçası olarak hukuki yapı birkaç yıldan beri geliştirilmektedir. Temel yatırım ve teşviklerle ilgili kanunun içeriği aşağıdaki gibidir (TİKA, 1993: 63, 65):

• Yabancı yatırımcılar için imtiyazları ve garantileri bir yerde birleştirme ve vergi teşviklerini içerir,

• Türkmenistan da mukim olmayanların işlerini idare etmeleri için şirketlere ve bireylere sahipliğin kayıtsızlığına müsaade edilir.

• Yabancı tüzel kişilerin ve gerçek kişilerin, Türkmenistan’ın toprak, doğal kaynaklar ve diğer varlıklarını kullanma hakkı verilir.

Yönetim yabancı yatırımları tüm sektörlerde ülkeye davet etmesine rağmen yatırımları daha çok az gelişmiş yada genişleme ihtiyacı hissedilen bölgelere yönlendirmektedir. Ayrıcalıklı alanlarda yönetim, yatırımcılara Dış Ekonomik İlişkiler Bankası aracılığıyla kredi garantörlüğü gibi ekstra avantajlar da tahsis etmektedir.

Yabancı yatırım kanunu hükümlerine göre yatırımcılar taahhüt ettikleri yatırım tutarının %30’undan daha fazla bir kısmını dövizle yaparsa orijinal yatırımın tamamı geri dönene kadar kardan vergi muafiyeti hakkı da verilmiştir. Son olarak kazançlarını yeniden yatırıma dönüştürenlerin yeniden yatırım sermayesi vergiden muaf tutulmuştur. Yabancı yatırımcıların ithal ettikleri mallar eğer işletme sermayesi fonunun bir parçası olarak düşünülmüş yada üretim amaçları için düşünülmüş ise gümrük yükümlülüklerinden de muaf tutulmuştur. Bu kanun aynı zamanda aşağıdaki garantileri de içermektedir (Turkmenistan Gazetesi, 1993b: 4):

• Kanun değişikliklerine karşı üç yıl boyuncu yatırımcıları koruma • Türkmen parasını yabancı paraya dönüştürme hakkı

• Yatırımcılara kazançlarını saklama ve yeniden yatırıma dönüştürmesine izin verilmesi

• Entelektüel malların korunması hakkı • Millileştirmenin yasaklanması gibi.

4.2.2.2. Serbest Ekonomik Bölgeler

Serbest ekonomik bölge kanunu serbest bölgelerde yapılacak olan yatırımlarla ilgili olağan teşvikler paketini içermektedir (Turkmenistan Gazetesi, 1993b: 6) Bunlar: millileştirmeye karşı koruma, şirketlerin vergiden sonraki kazançları serbestçe ülkelerine gönderebilmeleri, kazançlarını yeniden yüksek teknolojik yatırımlara yada ihracata yönelik endüstrilerde ve ihracat kısıtlamaları olmayan alanlara yatırım yapmaları durumunda vergi istisnalarından ve 3 yıl boyunca vergiden muaflık gibi konuları içermektedir.

Türkmenistan da 7 tanesi 1992 yılında kurulan toplam 10 adet serbest ekonomik bölge olmasına rağmen bunlardan sadece Aşkabat uluslararası havaalanı tam kapasite ile çalışmakta ve aktif olarak işlemektedir. Bu havaalanı transit iş ve hizmetlerin gelişmesine olanak sağlayacak imkanları sunmaktadır. Yetersiz altyapı hizmetleri ve özel sektörün yavaş gelişimi diğer serbest bölgelerin ve limanların gelişimindeki performansın düşük olmasında en önemli sebeplerdir. Bir diğer önemli sebepte yönetimin finansal desteğe olan ihtiyacıdır.

4.2.2.3. Doğrudan Yabancı Yatırımlar

Türkmenistan yönetimi ülkenin çok ihtiyacı olan sermaye ve teknoloji ihtiyaçlarını karşılamak için yabancı yatırımları çekme konusunda oldukça isteklidir. Yabancı Ekonomik İlişkiler Bakanlığı yabancı yatırımların hangi alanlara yönlendirileceği yönün-deki açıklamasına göre, yabancı yatırımlarda ve finansmanda öncelikler şu şekilde sıralanmıştır; gaz, haberleşme, ulaştırma, endüstri, sulama, tarımsal yatırımlar, tekstil sektörü ve sağlık sektörüdür (BISNIS, 2000).

Aralık 1995’te bu sektörlerle ilgili 93 anahtar yatırım projesinin listesi açıklanmıştır. Buna ek olarak petrol, gaz ve tarım sektöründe bu yönde yapılacak altyapı harcamaları için ihtiyacı olan dövizi sağlamak üzere iki ayrı yatırım fonu kurulmuştur (UNDP, 1998b: 208). Yabancı yatırımlar konusunda, bankacılık, özel mülkiyet ve entelektüel mülkiyet haklarının korunması hakkında 1992 yılında kabul edilen kanunlarla da bu istek desteklenmiştir. Türkmenistan yönetimi özellikle petrol ve gaz işletmeciliği alanında yabancı yatırımları artırmak istemektedir. Bu amaçla bu alanda yapılacak yatırımlar için cazip koşullar oluşturmak maksadıyla bazı çalışmalar yapılmaktadır. Fakat yönetimin bu konuda önemli vaatleri olmasına rağmen yabancı yatırımcılar için hala kanuni eksiklikler ve dünya pazarlarına girişin sınırlı olması, gibi önemli engeller mevcuttur.

1998 yılı itibariyle net yabancı yatırımların tutarı 62 milyon dolar iken bu rakam 1999 yılı itibariyle 125 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir (EBRD, 2000b: 8). Devlet Yabancı Yatırımlar Acentesinin yönettiği genellikle 800 den fazla şirket vardır. Fakat özel sektör henüz küçük ölçekli olduğundan yatırımlar ilerlememiştir yada oldukça azdır. Yalnızca petrol, gaz ve ulaştırma sektörleri beklenen yabancı yatırımları gerçekleştirmiştir. IMF’in bu konudaki açıklamasında, petrol ve gaz ortaklık anlaşmaları yapılır ve boru hattı ihracatı geliştirilirse, yabancı direkt yatırımların 2000-2001 yıllarında 500 milyon doların üzerine çıkacağını tahmin etmektedir.

Ekim 1991-Ekim 1999 arasında yapılan yeni yatırımların % 50 sinin yabancı yatırımlar olduğu hesaplanmıştır. Yapılan yatırımların % 70’i sanayi sektöründe gerçekleştirilirken, bu yatırımların % 29’u petrol ve gaz sektöründe, %17’si hafif sanayi de, %13’ü gıda endüstrisinde gerçekleştirilmiştir (BISNIS, 2000).

4.2.2.4. Yabancı Yatırımlarla İlgili Düzenlemeler

Yabancı yatırımlar konusunda başlıca düzenleme Mayıs 1992’de yapılmıştır. Buna göre yabancı yatırımcıların, Türkmenistan’ın iç hukukuna uymaları, çalıştığı alanla ilgili lisans izninin bulunması gibi yükümlülükleri yerine getirmesi istenmektedir. Bu düzenlemelerle yatırımcılar, yatırımın gerçekleştirildiği tarihten itibaren 3 yıl süreyle kanun değişikliklerine karşı korunmuşlardır. Yine bu düzenlemeye göre bütün yabancı yatırımcılar Yabancı Ekonomik İlişkiler Bakanlığına kayıt olmak ve Türkmenistan’daki faaliyetleri hakkında gerekli raporları belli sürelerle bu bakanlığa rapor etmek zorundadırlar.

Pamuk, petrol ve devletin ithal ettikleri hariç tüm ihracat ithalat işlemleri, Devlet Malları ve Hammaddeleri Acentası (DMHA) üzerinden yapılması zorunludur. Dış ticaret işletmeleri ve ortak anlaşmalı şirketler işlemlerini %2’lik bir komisyonla DMHA’ya kayıt ettirmelidirler. İlave olarak, bu şirketler Devlet Yabancı Yatırımcılar Acentesinden Türkmenistan’da üretilmiş ihraç ürünleri için ve üretimde gerekli ithal ürünleri için lisans

almak zorundadırlar. Ticaret işlemleri için ithalat ihracat lisansı verme yetkisi sadece DMHA’ya verilmiştir.

Bu acentelerden başka son olarak, tüm yabancı yatırımları kontrol etmek üzere Devlet Yabancı Yatırımlar Acentası (DYYA) görevlendirilmiştir. Bu kurum devlet bakanlıklarının yatırım tekliflerini ve döviz kredileri tekliflerini gözden geçirir. Tüm acenteler ve Bakanlıklar yatırım projeleri ve yurt dışı ihtiyaçları ile ilgili herhangi bir işlem yapmadan önce bu kurumun onayını almak zorundadırlar.

Bu acente Yabancı Ekonomik Faaliyetler için kurulan Dış Ekonomik İlişkiler Bankası bünyesinde faaliyet göstermektedir. Dış Ekonomik İlişkiler Bankası yabancı işadamları ve yatırımcılar ve ihracatçılar için anahtar kurumdur. Türkmen yönetimi için bir mali acentedir. Dış Ekonomik İlişkiler Bankası, Merkez Bankası ile birlikte Amerikan İthalat İhracat Bankası Fonu’na karşı garantörlük hakkına sahip iki bankadır. Tüm devlet garantileri Yabancı Yatırım Acentesi vasıtasıyla kayıt ettirilmelidirler.

4.2.2.5. Yatırım Olanakları

Türkmenistan’ın gaz rezervleri açısından dünya sıralamasında dördüncü sırada yer alması hasebiyle, yatırım açısından başlıca sektörlerin petrol ve gaz sektörü olduğu söylenebilir. Gelişme sağlamak için, öncelik araştırma ve işletme faaliyetlerinde olmasına rağmen yatırımlar için başlıca getirisi yüksek alanlar gaz ve petrol taşımacılığı ve petro-kimya endüstrisidir. Diğer yatırım alanlarına göre petrol ve gaz sektörünün gelecekte yatırım olanakları açısından kilit sektör olacağı söylenebilir. Ancak bu büyük ölçüde tatmin edici çıktıyı sağlayacak yeni petrol gaz boru hatlarının kurulmasına bağlıdır. Bu sağlandığı taktirde neticede gelirlerde gelecekte ihtiyacın üstünde bir artış yaratılabilecektir.

Petrol ve gaz sektöründe iç yatırım imkanları olmakla birlikte tarım sektöründe de özellikle pamuk ve tahıl alanında yatırımlar için birçok imkanlar mevcuttur. Bu konuda yönetimin politikaları yeni tekstil fabrikaları ve giyim endüstrisi sayesinde ham pamuğun katma değerini arttırma düşüncesine dayandırılmıştır. Son yıllarda pamuk üretimi yıllık 1.3

milyon ton düzeyinde gerçekleşmektedir. Özellikle tarım alanındaki diğer yatırım olanaklarının gıda geliştirme, tarımsal know-how, paketleme, tarımsal üretim ve sulama ekipmanları gibi alanları içermektedir.