Türkmenistan’ın Ekonomik Kalkınma Sürecinde Temel Sektörler

Petrol, gaz ve pamuklu dokuma ve tekstil sektörleri Türkmenistan’ın başlıca ekonomik faaliyet alanlarıdır. Tüm ekonomik faaliyetlerin % 70’i bu sektörlerde gerçekleştirilmektedir (IFC, 1999). Yakın gelecekte de bunun devam edeceği söylenebilir. Diğer taraftan ham pamuk üretiminin katma değerini arttırmak amacıyla tekstil sektöründe birçok imkanlar sunan Türkmenistan, pamuk üretiminde dünya sıralamasında ilk 10 ülke arasında yer almaktadır. Geçen yıllar itibariyle yıllık olarak 1.3 milyon ton pamuk üretimi gerçekleştirilmiştir.

Enerji üretimi, kimyasallar, inşaat ve bazı temel tarım işleri, ülkenin diğer imalat ve sanayi faaliyetleridir. Toplam endüstriyel üretim 1999 yılının ilk 11 ayında 1998’in aynı zaman dilimine göre % 13 artmıştır. Ek olarak gaz çıkarma kapasitesinde % 120’lik bir artış olurken, pamuk ve gıda üretimi de önemli ölçüde artmıştır.

4.2.4.1. Petrol ve Gaz Sektörleri

Türkmenistan ekonomisinin gelişimi büyük oranda pamuk ve enerji kaynaklarının üretimi ve işletilmesine bağlıdır. Ülke 3 trilyon metreküplük gaz rezerviyle, Rusya, ABD ve İran’dan sonra dünyanın en geniş gaz rezervine sahiptir. Bu durum Türkmenistan’ı global enerji pazarlarında önemli bir aktör konumuna getirmektedir. Devlet İstatistik Kurumuna göre, petrol ve gaz sektörü GSYİH içinde % 20’lik bir paya sahiptir ( Turkmenistan News Weekly, Novomber, 2000a: 6).

4.2.4.1.1. Sektörlerin Gelişimi

Türkmenistan’ın Rusya’nın petrol gaz boru hattı sistemine bağlı olması bu sektördeki yabancı yatırımları ve gelişmeyi engellemiştir. Gaz ihracında son zamanlarda Rusya’nın sadece Ukrayna ve Kafkasya ülkelerine müsaade etmesi döviz pazarlarına giriş için bir engel teşkil etmiş ve ülkenin gaz çıktısı azalmıştır (IMF, 1998: 6). Bu sebeple gaz

ihracatında Türkmenistan yeni hatlar geliştirme yoluna gitmiştir. Bu amaçla İran’la da bir gaz boru hattı inşa edilmiştir (Synovitz, 2000). Bu boru hattıyla yönetim 2000 yılı için 5 milyar metreküp gaz ihraç etmeyi planlamıştır. Bu hattın kapasitesini 2002 yılında 8 milyar metreküpe ve 2005 yılında ise 12 milyar metreküpe çıkarılması hedeflenmiştir (Turkmenistan News Weekly, 2000b: 5). Bir diğer projede Türkmen gazının Hazar üzerinden ve İran üzerinden geçecek boru hatlarıyla Türkiye’ye ulaştırılmasıyla ilgili çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Fakat bu çalışmalar proje aşamasında kalmıştır.

Doğalgaz üretimi 1999 yılı itibariyle 22.8 milyar metreküp iken 2000 yılında 47 milyar metreküpe çıkarılmıştır ( Turkmenistan News Weekly, January, 2001a: 5). Doğal gazın kimyasal üretim süreci için gerekli şartlar bulunmadığından çıkarılan gazın çoğu doğrudan satılmaktadır. Ülke içinde kullanılan gazın çoğu enerji üretim santrallerinde kullanılmaktadır. Üretilen enerjinin de üçte ikisi ihraç edilmektedir. Petrol üretiminde ise 1995 yılından beri değişmeyen bir artış vardır. 1998 yılında günlük çıktı 131.000 varil olarak gerçekleşmiş iken 1999 yılı itibariyle petrol üretimi 7 milyon ton çıkarılmıştır. Bu artış esas itibariyle eski kuyuların yeniden işletilmesinden kaynaklanmıştır. 1999’un ilk 10 ayı boyunca 300 kuyu yeniden inşa edilmiştir. 1999 yılı itibariyle petrol üretimi 6,5 milyon ton iken 2000 yılında 7,1 milyon tona çıkarılmıştır ( Turkmenistan News Weekly, 2001c:5). Yönetim toplam petrol ve yoğunlaştırılmış gaz üretiminin 2005 yılı itibariyle yılda 30 milyon tona ulaştırılacağını açıklamıştır. Bu bakımdan gaz ve petrol endüstrisinin gelişimi için öylece duran uygun ihraç boru hatları oldukça önemli bir faktör olarak ortaya çıkmaktadır.

4.2.4.1.2. Sektörle İlgili Yatırım Projeleri

Petrol ve gaz üretiminin arttırılması çalışmalarının bir sonucu olarak güney Kamışlıca yöresinde çalışma başlatılmış ve burada yapılan üretimin 2004 yılı itibariyle yılda 1 milyon ton olması planlanmıştır. Bu yörede işletme yapması amacıyla yeni bir ulusal anonim şirket kurulmuş ve idare bu yeni şirketle ortak üretim anlaşması imzalamıştır. İşletmeye açılacak

olan bu yöredeki başlıca toplanabilir rezervlerin 9 milyon ton petrol ve 8.4 milyar metreküp serbest gaz ile 400.000 ton yoğunlaştırılmış gaz olduğu açıklanmıştır. Projenin toplam maliyeti 86 milyar dolar olarak hesaplanmıştır ( Turkmenistan News Weekly, 2000d: 11). Anglo-Dutch Oil ve Royal-Dutch Shell ülkenin doğusunda bulunun zengin gaz yataklarının işletilmesi konusunda Türkmenpetrol ve Türkmengaz’la birlikte yeni bir ortak üretim anlaşması imzalamışlardır. Bu yöredeki araştırmalar sonucunda Malay bölgesinde 165 milyar metreküplük bir rezerv, Şatlık yöresinde ise 460 milyar metreküplük rezervlerin olduğu açıklanmıştır. Bu çalışmayla amaçlanan başlıca konu Hazar üzerinden Türkiye’ye ulaşması planlanan ihraç boru hattının hayata geçirilebilme şansını arttıracak kadar yeterli doğal gazın bulunmasıdır. İngiltere’nin Monement Oil işletmesiyle yapılan anlaşmayla da Balkanabat yöresinde arama ve işletme faaliyetleri yapmak üzere Türkmen Shelf işletmesi kurulmuştur. Diğer taraftan Garaşşızlık yöresinde faaliyet göstermek üzere The American Mobil Oil işletmesi, Monument ve Türkmenneft işletmesi ile birlekte ortak üretim anlaşması planı üzerinde anlaşmışlardır. Bu analaşma Gürgendağ bölgesinin Kuzey bölümü ve Balkan vilayeti yöresinde araştırma ve işletme faaliyetlerini içermektedir.

Petrol ve gaz endüstrisindeki planlanan yatırımların gelecek 10 yıllık zaman dilimi içerisinde % 250’den daha fazla artması beklenmektedir. Planlanan bu yatırımların bir kısmını Malezya’dan Petronas, Almanya’dan Siemens ve Mannesmann, Fransa’dan Technip, Chiyoda, Nichimen ve Itochu gibi Japon firmaları ve Japon Ulusal Petrol İşletmesi gibi yatırımcılar gerçekleştirecektir.

Diğer taraftan iç tüketim için petrol ürünleri üretimini gerçekleştirecek olan Hazar kıyısındaki Türkmenbaşı rafinerisi 1 milyon dolar maliyetle Technip ve Itochu firmalarınca revize edilen ülkenin en geniş yatırımlarından biridir. Projenin ilk safhası 6 milyon ton ek üretim sağlayacaktır. Yine bu projeyle yıllık 200.000 ton Polimer üretimi gerçekleştirilecektir. Bu projeyle yüksek oktanlı benzin üretimi ve polipropilen üretimi de artmıştır. Diğer bir rafineri de % 6-8 kapasiteyle çalışmak üzere yeniden yapılandırılan

Türkmenabat vilayetinin Sedi rafinerisidir. Şu an her iki rafinerideki günlük toplam üretim 237.000 varildir ( Turkmenistan News Weekly, October, 2000c: 9).

4.2.4.1.3. Sektörlerle İlgili Düzenlemeler

Gaz ve petrol endüstrisinin yeniden kurulmaya başlanmasıyla hidrokarbon sektörünü daha parlak bir geleceğin beklediği söylenebilir. Uluslararası muhasebe standartları ve petrol alanlarının geliştirilmesi için birleştirilmiş kuralları ithal edilmesiyle birlikte Türkmen yetkililer endüstrinin yeniden organizasyonu için bir model geliştirmişlerdir. Bu model 6 ayrı gaz ve petrol şirketinin kurulması ve yan ürün faaliyetlerini içermektedir. Bu amaçla Türmenpetrol şirketi petrol işlerinden sorumlu, Türkmengaz şirketi ise gaz işlerinden sorumlu şirketler olarak kurulmuşlardır. Rusya aracılığıyla ihraç edilecek gazın, Rusya’nın gaz şirketi olan Gazprom hisselerinin % 44’üne sahip olan Türkmenrozgaz sorumludur. Petrol ve gaz pazarı ise Türkmenpetrolgaz’ın kontrolündedir. Petrol ve gaz alanında mühendislik ve inşaat isleri Türkmenpetrol-gaz-inşaat şirketi eliyle yürütülmektedir. Petrol ve gaz araştırmalarını da Türkmenrozgaz yürütmektedir.

4.2.4.2. Pamuklu Dokuma ve Tekstil Sektörleri

Türkmenistan eski Sovyet ülkeleri içinde Özbekistan’dan sonra en fazla pamuk üreten ikinci ülkedir. Pamuk Türkmenistan’ın en önemli tarımsal ürünüdür. Tarımsal üretimin genel toplamı içindeki payı % 60 seviyesindedir. Bağımsızlıktan sonra pamuğun ülke içi katma değerini yükseltmek için üzerinde önemle durulmaya başlanmıştır. 10 Yıllık İstikrar Programı’nda 2010 yılına kadar yıllık 3.000.000 ton hammadde olarak pamuk üretimi 900.000 tonda iplik üretimi hedeflenmiştir. Ülke içinde pamuk ipliği tüketiminin 190.000 tona çıkarılması amaçlanmakta geri kalan 710.000 ton pamuk ipliğinin ihraç edilmesi ve ihraç geliri olarak 710 milyon dolar yıllık döviz girdisi beklenmektedir ( Turkmenistan News Weekly, Marc, 2000c: 7).

Türkmenistan Devlet İstatistik Kurumu verilerine göre, 1999’daki pamuk üretimi 1.3 milyon ton olmuştur. Bağımsızlıktan sonra 1993 yılında pamuk hasadı 1.34 milyon ton iken

iplik üretimi 248.000 ton olarak gerçekleşmiştir. Bağımsızlıktan sonra pamuk üretiminin tarımsal hasılat içindeki payında %11’lik bir düşüş yaşanmıştır. 1993-1999 yıllarında iklim koşullarının uygun gitmesi iyi bakım yapılması sonucu pamuk üretiminde tekrar üretim seviyesi yükselmiştir ( Turkmen Press, 1999).

Yönetimin doğal kaynakların ülke içi katma değerini yükseltme çalışmalarının bir parçası olarak pamuk ipliği üretimi ve tekstil sektörünün gelişimine önem verilmektedir. Tekstil sektörü yabancı yatırımlar açısından petrol ve gaz sektörlerinden sonra öncelik verilen ikinci sektör konumundadır.

Türkmenistan devleti son beş yıl içerisinde bu alanda oldukça önemli yatırımlar yapmıştır. Türk yatırımcı Çalık Holding tarafından 142 milyon dolar değerinde Aşkabat Tekstil adında bir Tekstil kompleksi kurulmuştur. Bu yatırım Çalık Holding ve Japon Mitsibushi firmasının ortaklığında gerçekleştirilmiştir. Bu yatırıma Japon Eximbank fabrikanın Japon makineleriyle donatılması koşuluyla kredi vermiştir. Geçen sekiz yıl içerisinde Türk yatırımcılar Türkmenistan’da 522 milyon dolar tutarında Tekstil sektörüne yatırım yapmışlardır. Şu anda da bunlardan ayrı olarak 10 adet tekstil fabrikası için 740 milyon dolarlık bir yatırım yapılmaktadır. Bunun yanında yeni çırçır fabrikalarının kurulması, 7 adet eski çırçır fabrikasının onarılması ve 22 tane toplama merkezinin kurulmasına başlanmıştır.