Para Piyasası Araçları

a. Hazine Bonoları

Hazine bonoları para piyasalarında haftalık, aylık, üç aylık ve altı aylık gibi çeşitli vadelerle işlem görürler. Diğer para piyasası araçlarında olduğu gibi hazine bonolarında ödünç verilen fon karşılığı faiz geliri elde edilmez. Hazine bonoları indirim temelinde satılır. Hazine bonolarında kazanç nominal değeri üzerinden bugünden anlaşılan indirim kadardır (Bishop, Dixon, a.g.e., s. 46). Örneğin nominal değeri 1.000$ olan bir hazine bonosunun yatırımcı tarafından 750$’a satın alınması, aynı hazine bonosunun iade edildiğinde ise 1.000$ tahsil edilmesi durumunda yatırımcı 250$ kazanç elde etmektedir.

Eğer hazine bonolarında birincil ve ikincil piyasalar oluşturulabilmişse, yatırımcılar birincil piyasaya sürülen hazine bonolarına yatırım yapmaları durumunda indirim temeline göre satış gerçekleşinceye kadar yatırımdan elde edilecek faiz geliri bilinmez. Hazine bonosunun birincil piyasalarda tespit edilen fiyat üzerinden öngörülen indirime göre belli bir faiz geliri elde edeceklerdir.

b. Para Piyasası Ortak Fonu

Para piyasası ortak fonu ilk kez ABD de 1972 yılında kurulmuştur. Fon büyük boyutlu küçük küçük hesaplardan oluşturulan bir havuzun yatırım amacıyla farklılaştırılmış para piyasası menkul kıymetlerine yatırılması amacını taşır.

Para piyasası ortak fonu özellikle küçük yatırımcılara sunduğu yüksek para piyasası faiz oranlarıyla küçük yatırımcılara avantajlar sağlarlar. Diğer taraftan havuz yatırımcılara doğrudan para piyasası araçlarına sahip olmaları durumuna göre daha büyük likidite olanağı sağlamaktadır. Havuzdan çekilen fonların çoğu fona yeni gelen fonlarla karşılanmaktadır. Böylece nakit olarak yatırılan karşılıkların büyük olmasına gerek yoktur. Nadiren vadesinden önce aktiflerin satılması söz konusu olabilir. Fonun portföyü geniş olduğundan farklılaştırma sihrini sürdürür. Para piyasasının likidite ve farklılaştırma avantajı para piyasasına doğrudan katılmak isteyen yatırımcılara çekici gelmektedir.

Diğer ortak fonlarda olduğu gibi para piyasası ortak fonuna yatırım yapanlar fon tarafından tutulan menkul kıymet havuzundan pay alırlar. Eğer menkul kıymetlerin değeri yükselirse ya da düşerse payların da değeri yükselir yada düşer. Bununla birlikte, kısa vadeli menkul değerlerin fiyatı para piyasası faiz oranlarındaki değişmeden çok az etkilenir. Para piyasası ortak fonundaki menkul kıymetlerin ortalama vadesi çok kısadır. Bu nedenle para piyasası ortak fonu payları, uygulamada oldukça istikrarlıdır (Luckett, a.g.e., s.155).

c. Banka Kabulleri

Banka akseptansları çok eskiden beri kullanılan ticari kredi türlerinden biridir. Banka kabulleri borçlunun taahhüdüne bankanın piyasadaki adı ve garantisinin eklenmesi ile bunun yapılmaması durumuna göre daha fazla kullanılabilme özelliğini veren bir işlemi ihtiva ederler (Bishop, Dixon, a.g.e., s. 48). Örneğin bir Türk ihracatçısı Türkmen ithalatçısına buğday satmaktadır. Satış şartlarına göre Türkmen İthalatçı malın gemiye yüklenmesinden 90 gün sonra bedeli ödemek istemekte, Türk ihracatçı ise çeşitli sebeplerden dolayı bedeli nakit olarak tahsil etmek istemektedir. Eğer böyleyse İhracatçı

ödemeye ilişkin bir ödeme emri düzenler. Ve söz konusu belge yazılı bedeli 90 gün sonunda elinde bulundurana ödenme şartını da içerecek şekilde düzenlenir. İhracatçı bu belgeye ilişik olarak malın gerçekten yüklendiğini gösterir resmi belgeleri de ilgili bankaya iletir. Banka bu belgeleri eksiksiz aldıktan sonra bu belgeye kabul edildiğini gösteren mührünü vurur. Ödeme emrinin kabulüyle banka 90 günlük vade sonunda bedeli ödeyeceğini şartsız kabul etmiş olmaktadır. Böylelikle söz konusu belge devredilebilir ve pazarlanabilir bir finansal varlık özelliğini kazanmış olur (Hadjimichalakis, 1995: 76). Banka kabulleri genelde uluslararası ticarette kullanılmaktadır. Dünya ticaretindeki gelişmelere paralel olarak bu tür finansal varlıkların kullanımı da yaygınlaşmıştır.

d. Ticari Senetler

Ticari senetler çok basit bir yaklaşımla büyük işletmelerin emre yazılı senetlerini (bono) ihtiva ederler. Bu şirketler piyasada iyi bilinen şirketlerdir ve güvenilirlikleri şüphesizdir. Bu şirketlerin taahhütleri organize pazarlarda alınıp satılma özelliğine sahiptirler. Ticari senetler genelde 4 ve 6 aylık vadeleri içermekte ve çıkarıcıları tarafından ticari banka borçlanmalarında tamamlayıcı olarak kullanılmaktadırlar.

Ticari senetler doğrudan yada bir aracı vasıtasıyla pazarlanabilirler. Şirket ticari kağıtlarını piyasada faaliyet gösteren bir dealer aracılığıyla pazarlayabileceği gibi, aracı kullanmadan doğrudan kendisi pazara girerek pazarlayabilir. Bu yöntem esasında satışları finanse eden şirketler tarafından kullanılır çünkü bu şirketler pazarın sürekli ve önemli iştirakçileridirler. Satışları finanse eden şirketler tüketicilerin belli başlı kredili alış verişlerini kredi temin ederler. Bu firmalar kredili satın alımlarda talep ayarlamasını yapabilecek ihtiyaçlarına en uygun ticari senet piyasasını bulurlar.

Ticari bankalar hala belli başlı ticari senet alıcısıdırlar. Böyle olmasına rağmen ticari senet piyasasında önemli bir aktör oldukları söylenemez. Çünkü bu piyasada ticari senetlerin yarısından çoğunu finans dışı kurumlar elde tutmaktadır.

e. Broker ve Dealer Kredileri

Kısa vadeli fon talebinde başlıca kaynaklardan biride broker ve dealer hisse senetleridir. Dealerlar hisse senedi yatırımlarının finansmanı için fonlara ihtiyaç hissederler. Brokerlar ise hisse senedi satın alımlarının finansmanında borç almak isteyen müşterilerine yeniden ödünç vermek üzere fonlara ihtiyaç hissederler. Broker ve dealer ödünçleri vadesiz (call loans) ve vadeli (time loans) olmak üzere iki şekilde kullanılmaktadır (Luckett, a.g.e., s. 157). Vadesiz ödünçler (call loans) fonları ödünç veren tarafından herhangi bir zaman diliminde talep edildiğinde geri ödenmesi gereken finansal araç türüdür. Vadeli ödünçler (time loans) ise belirli bir vade sonunda geri ödenirler. Broker ve dealer ödünçleri dünyanın belli başlı para piyasalarında bir dönem oldukça yaygın olarak kullanılan finansal araçlarıydı. Diğer para piyasası araçlarının, özellikle hazine bonoları ve kamu kesimi kısa vadeli fonlarının gelişimiyle birlikte bu tür finansal varlıklar para piyasalarında oynadığı rol önemsiz bir etkiye sahip olmuştur.

f. Mevduat Sertifikaları

Para piyasalarında son zamanlarda gelişme gösteren diğer bir finansal araçta mevduat sertifikalarıdır. Mevduat sertifikaları ticari bankaların bankaya yatırılan mevduat karşılığında verdiği bir belgedir (Collin, a.g.e., s. 68). Bu belgeler bir yılın altında vadeleri içerirler. Vade sonunda anlaşılan faiz oranı üzerinden faizle birlikte yatırılan ana para geri çekilebilir. Bazı ülkedeki uygulamaları itibariyle mevduat bonoları devredilebilir ve devredilemez (negotiable and nonnegotiable) mevduat bonoları şeklinde ikiye ayrılabilir (Parasız, a.g.e., s. 60). Pazarlanamayan mevduat bonoları asıl mevduat sahibi tarafından paraya çevrilebilir. Pazarlanabilir mevduat bonoları ise mevduat sahipleri tarafından para piyasalarında yeniden satılabilir ve vadesinden önce birçok kez el değiştirebilirler. Bu tür bonoları vade tarihinde kim elinde bulunduruyorsa faiz ve ana parayı bankadan alma hakkına sahiptir. Pazarlanabilir mevduat bonosu pazarları Amerika gibi bazı ülkelerde oldukça geniş pazarlar olarak yer almaktadırlar.

g. Repo ve Ters Repo (Repurchase Agreements and Reverses)

Repo basit olarak bir mevduat kurumunun finansal varlıklarını bir sözleşmeye bağlı olarak önce satıp daha sonra tekrar geri satın alması işlemidir (Bishop, Dixon, a.g.e., s. 49). Bu işlemde yeniden satın alma fiyatı satış zamanındaki fiyatın üzerinde belirlenir, öyle ki, uygulamada, repo müşteriden mevduat kurumlarına ödünç fon temin eder. Repo işlemleri çok büyük miktarları içerdiğinde genelde repo müşterileri büyük çaplı işletmeler ya da bir hükümet birimidir.

Banka repoları gecelik ya da vadeli işlemler şeklinde gerçekleştirilmekle birlikte gecelik repo işlemleri daha çok tercih edilirler. Gecelik repoyu kullanan firmalar bankalarla sıfır ya da sıfıra yakın vadesiz mevduat hesabıyla çalışır. Diğer taraftan gecelik repo faizli vadesiz mevduatlara çok yakındır. Repo işlemlerinde faiz oranı genelde kamu kesimi tahvil faiz oranlarına çok yakındır.

Ters repo (reverse) ise mevduat kurumunun finansal varlıkları önce satın alması daha sonrada bunları müşteriye satması işlemidir (Luckett, a.g.e., s. 159). Bu nedenle ters repo işlemleri mevduat kurumları tarafından müşterilere fon sağlayan işlemlerdir. Ters repo piyasası repo piyasasına göre oldukça küçük ölçekte faaliyet gösteren bir piyasadır. Tipik bir ters repo işlemi şu şekilde gerçekleştirilir: Devlet haznedarı, geçici fon ihtiyaçları vardır ve kısa vadeli hazine bonolarını bu ihtiyatla elinde tutar. Ve bonoları açık piyasada ve büyük harcama ve fiyat riski altında önce satıp sonra tekrar geri almaktan daha çok bir veya daha fazla bankayla ters repoyu tercih edecektir.