Sermaye Piyasası Araçları

Sermaye piyasalarında uzun vadeli pay senedi, not ve tahvil gibi menkul kıymetler işlem görür. Sermaye piyasasında da tıpkı para piyasasında olduğu gibi bir enformasyon sorunu, kredi faiz oranı ve likidite riski vardır. Kuşkusuz uzun vadeli menkul kıymetlerin her birinin risk ve likidite dereceleri birbirilerinden farklı ve değişkendir.

a. Borç Piyasası Araçları

Uzun vadeli fonlara firmaların gereksinimi, sermaye harcamalarıyla kendi içsel fonları arasındaki açığın pay senedi satışı yerine borç satışı yoluyla karşılanmasından doğmaktadır. Borçlanmayla ilgili menkul kıymetler gelecekteki belli bir tarihte sabit bir ödeme yapılacağını vurgular.

a.a. Özel Plasman

Özel plasman temelde bir finansal aracı tarafından bir firmaya verilen uzun vadeli ödünçlerdir. Bir bakıma uzun vadeli banka kredisi gibidir. Bu piyasada bankanın rolünü batı ülkelerinde geleneksel olarak hayat sigortası şirketleri oynamaktadır. Batılı ülkelerde bu piyasalarda hayat sigortası şirketlerinin ağırlığı % 90’lar düzeyindedir.

Özel plasmanların likiditesi çok düşüktür. Bunun bir nedeni ödünç alıcıların bilinmemesi, diğer nedeni özel olarak plase edilmiş borcun transfer edilebilirliğiyle ilgili yasal kısıtlamaların olmasıdır. Bunun sonucu olarak ödünç veren kurum borcun ödenmesini vadeye kadar beklemek zorunda olabilir. Likit olmama sorunu özel plasmanların vadesinin kamunun ihraç ettiği menkul kıymetlerin vadesinden daha kısa olmasına neden olmaktadır.

a.b. Şirket Tahvilleri

Tahvil bir borçlanma senedidir. Bu nedenledir ki belirlenmiş bir dönem için belirlenmiş faiz fiyatı üzerinden faizi ve dönem sonunda bir defada veya başka bir ödeme şekli ile ana parayı geri ödeme taahhüdünü belirten bir finansal araçtır (Sarıkamış, a.g.e.,s. 37). Anonim şirketlerin tahvil ihraçları finansman bonosunun uzun vadeli eşdeğeridir. Bu tür finansal araçlar çoğu itibariyle güvencesizdir. Standart faiz oranı ve vadeye sahiptirler ve geleneksel olarak büyük ve saygınlığı olan firmalar tarafından ihraç edilir.

Şirketlerin yeni çıkardıkları tahvillerin satışını genellikle bir underwriter üstlenir. Underwriter olarak bir yatırım bankası ya da bir yatırım bankaları konsorsiyumu görev

yapabilir. Underwriter şirketten tüm tahvilleri satın alıp bunu parça parça halka satar. Underwriter’ın tahvil için ödediği fiyat tahvillerin piyasa değerine göre öngörülür.

a.c. Devlet Tahvilleri

Devletin kişilerden ve kurumlardan yaptığı borçlanma karşılığında verdiği senetlere devlet tahvili denilmektedir. Devlet tahvilleri Hazine tarafından Merkez Bankası aracılığı ile ihraç edilir ve ihaleyle satılırlar. Devlet iç borçlanma senetleri hamiline düzenlenir.

Öte yandan ABD de Hazine 2 yıldan 30 yıla kadar vadeli kuponlu menkul değer satmaktadır. Vadesi 2 yıldan 10 yıla kadar olan kuponlu finansal araçlara “not” denilmektedir. Daha uzun vadeli kuponlu menkul değerlere “bono” denilmektedir. Kuponlar 6 ayda bir ödenmektedir. Piyasa faiz oranlarına bağlı olarak not ve bonolar başa baş, iskontolu ve primli olarak satılabilirler.

a.d. Banka Garantili Bonolar

Banka garantili bonolar, yatırım ve kalkınma bankaları ile anonim şirketlerin ihtiyaç duydukları zaman, ihtiyaç duydukları miktarda bono ihdas etmek suretiyle doğrudan finansman sağlamalarına imkan veren sermaye piyasası araçlarıdır (Bolak, a.g.e., s. 121). Bu tür bonolar bankadan kredi kullanan ortaklıkların bu kredilerin teminatı olarak borçlu sıfatıyla düzenleyip alacaklı bankaya verdikleri emre muharrer senetlerdir. Bu menkul değerler, bu krediyi kullandırmış olan bankanın kendi garantisi çerçevesinde halka sunulur. Bunlar seri halinde ve kitle senedi olarak ihraç edilmezler, dönemsel gelir getirmezler.

a.e. Katılma Belgeleri

Menkul kıymet yatırım fonları büyük bir portföyden oluşmaktadır. Bu portföyün mülkiyetini katılma belgeleri temsil eder. Katılma belgeleri pay senetleri gibidir. Ancak değerleri küçük tasarruf sahiplerini hedeflediği için küçüktür. Katılma belgesi, belge sahibinin yönetici bankaya karşı sahip olduğu hakları tanıyan ve fona kaç hisse ile

katıldığını gösteren menkul değer niteliğinde bir senet olup, emre ya da hamiline yazılı olarak çıkarılmaktadır.

a.f. Eurotahvil Piyasası

Eurotahvil piyasalar yabancı para birimleri üzerinden işlem gören tahvillerin ticaretinin yapıldığı piyasalardır (Parasız, a.g.e., s.64). Bu şekilde işlem gören tahvillerin hepsi Eurotahvil olarak isimlendirilir. Ancak gerçek piyasada durum bundan çok daha komplekstir. Örneğin bir Türk Almanya’nın bir yatırım bankasının dolarla satılan tahvilleriyle ilgilenebilir. Ve daha çok bu bonoların İngiliz ve Amerikalılar başlıca satın alıcıları olabilir. Bu özellik Eurotahvil piyasaları uluslararası bir karaktere sahip kılmaktadır.

İlk bakışta akla fonlar için neden böyle kompleks bir piyasaya ihtiyaç duyulur diye mantıklı bir soru gelebilir. Niçin Türk firması Türkiye’deki yatırım bankalarının Türk yatırımcılar için sundukları Türk lirası karşılığı tahvil ve bonoları kullanmazlar. Cevap şirketlerin dünya piyasalarıyla ilişkileri belki de bunu gerektirmektedir şeklinde olabilir. Örneğin Türk firmasının yurtdışı yatırımları için ödünç dolara ihtiyacı olabilir. Fakat girişim ABD hükümeti tarafından uygulanan katı kurulları karşısında cesareti kırılabilir. Bir İngiliz dolar üzerinden işlem gören tahvilleri tercih edebilir çünkü kendi ülkesinde yüksek enflasyon problemi olabilir, faiz farklılıkları olabilir. Modern dünyadaki bu kompleks işler kompleks kurumları da beraberinde getirmiştir. Son olarak bu tahvillerin değerleri dolar üzerinden belirlenir ve diğer ülkelerin para birimleri de kullanılabilir.

b. Hisse Senetleri

Sermaye piyasasının en önemli finansal araçlarından biridir ve hisse senedi piyasası dikkatleri üzerinde en çok toplayan piyasadır (Parasız, a.g.e., s. 64). Bu piyasalarda hem özel kesim hem de kamu kesimi hisse senetlerinin ticareti yapılmaktadır. Özel kesim hisse senetleri bir anonim şirketin sermayesinin birbirine eşit paylarından bir parçasını temsil eden ve kanuni şekil şartlarına uygun olarak düzenlenen hukuken kıymetli evrak hükmünde

bir belgedir (Özcan, 1993: 302). Tahvil gibi borç senedi değil bir ortaklık ve mülkiyet senedidir. Şirket faaliyetlerini devam ettirdiği ve kar ettiği sürece sahibine gelir getirir. Ancak tahvil geliri gibi sabit değil, şirketin bilanço karına ve yatırım kararlarına bağlı olarak yıldan yıla değişir.

Finansal piyasalarda kamu kesimi hisse senetleri insanların dikkatini çeken bir finansal kaynaktır. Kamu kesimi hisse senetleri, farklı ölçülerde, büyüklükte ve çok değişik özelliklere sahip bir finansal araç olarak tüm dünya pazarlarında aktif bir finansal piyasa ortaya çıkmıştır.