Ülkemizde, Ġntihab-ı Mebusan Kanun-u Muvakkatı seçimlerin yönetiminde ve denetiminde görevli olarak iki kurul öngörmüĢtür. Bunlar heyet-i teftiĢiye (denetim kurulu) ve heyet-i intihabiye (seçim kurulu)‟dir. Heyet-i teftiĢiye, ilçe defterlerinin belediye meclisinden gelmeye baĢladığı günden itibaren, ilçenin büyüklüğüne göre 4 ile 10 üye arasında belirlenerek kurulur. Bu kurul, belediye baĢkanının baĢkanlığında ve idare meclisinin halk tarafından seçilmiĢ üyeleri ile belediye üyelerinden oluĢmaktadır326. Kanun‟a göre bu kurulun görevleri, seçmen defterlerini incelemek, defterleri askıya çıkarmak, itirazları inceleyerek sonuçlandırmak, seçim çevresinden çıkacak mebus sayısının belirlenmesi çalıĢmalarına katılmak ve bu sayıyı ilan etmek, oylamada kullanılacak pusulaları hazırlamak, ikinci seçmenlerin mebus seçimlerinde oy kullanmalarını sağlamak, kazadaki (ilçe) seçim sonuçlarına iliĢkin tutanakları düzenlemek, mebus olanları, vilayete ve sancaklara iletmektir. Kanun‟un 31. maddesine göre ise, her bucakta, geçici olarak heyet-i intihabiye adında bir seçim kurulu oluĢturulması öngörülmüĢtür. Bu kurulun üyeleri bucak meclisi baĢkanı ve üyeleri iken, baĢkanı ise ilçeden gelen seçim memurdur. Bu kurul ikinci seçmenlerin seçimi esnasında görev yapmaktadır327. 3 Nisan 1923‟te Ġntihab-ı Mebusan Kanun-u
324 YAVUZ, Türk Anayasa Hukukunda, s. 63.
325 Aktaran: YAVUZ, Türk Anayasa Hukukunda, s. 63.
326 Heyet-i teftiĢiyenin, bu Ģekilde yerel idare unsurlarından oluĢturulmasındaki gaye, seçimin bir halk iĢi olarak görülmesi nedeniyle, bu iĢin halkın yapmasının doğru olacağı düĢüncesidir, GÜNEġ, Ġhsan, “1923 Seçimlerinde Oylar Nasıl Kullanıldı?”, Prof. Dr. Muammer Aksoy‟a Armağan, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, No. 1- 2, Ankara 1991, s. 260.
Muvakkatı‟nda değiĢiklik yapılarak, seçimi idare ile görevli heyet-i teftiĢiyelerin mesleki temsil usulüne göre seçimle meydana gelmesi düzenlenerek, “Kanunun icrasına TBMM yetkilidir” hükmü getirilmiĢtir328
.
4320 sayılı Mebus Seçimi Kanunu da Ġntihab-ı Mebusan Kanun-u Muvakkate‟de olduğu gibi teftiĢ heyetleri (denetim kurulları) ve seçim kurullarına yer vermiĢtir. Kurulların iĢlevi benzer olmakla birlikte, kurulların oluĢumunda farklılık oluĢmaktadır. TeftiĢ heyeti, her ilçede ve merkez ilçede bir tane kurulmaktadır. Üye sayısı yine 4 ile 10 arasında değiĢen bu kurulun baĢkanı, belediye baĢkanıdır. Üyeleri de, il merkezlerinde il daimi encümen üyeleri ile belediye meclisinin kendi üyeleri arasından seçeceği üyelerden oluĢurken, ilçelerde ise belediye meclisinin kendi üyeleri arasında seçeceği üyelerden oluĢmaktadır. Denetim kurulunun görevleri Ġntihab-ı Mebusan Kanunu‟nda görevleri sayılan heyet- i teftiĢiyede olduğu gibi belirlenmiĢtir. Kanun‟un 20. maddesine göre, belediye asıl ve yedek üyelerinden ya da üyelik nitelikleri taĢıyan dıĢarıdaki birer kiĢi, teftiĢ kurulunca, seçim Ģubelerine baĢkan olarak seçilir. Seçim Ģubesinin görev alanı köy ise köy muhtarları, belediye ise belediye baĢkanları Ģube seçim kurulunu oluĢtururlar. Seçim kurulları ikinci seçmen seçimini tamamlayıncaya kadar görevlerine devam ederler ve seçimler bittiğinde, sonuçları denetim kuruluna sunarlar329
.
4918 sayılı Milletvekilleri Seçim Kanunu ile birlikte tek dereceli seçim sistemine geçilmiĢtir. TeftiĢ kurulu yerine seçim kuruları görevlendirilmiĢ ve bu kurullara bağlı olarak görev yapacak olan seçim komisyonları oluĢturulmuĢtur. Söz konusu Kanun‟la, her ildeki merkez ilçe ve diğer ilçelerde seçimi yönetmek ve kontrol etmek üzere belediye baĢkanının baĢkanlığında 5 kiĢilik birer seçim kurulu teĢkil olunacağı, bu kurul üyelerinin belediye meclisleri tarafından ve kendi aralarında seçileceği hükme bağlanmıĢtır. 09.07.1948 tarih ve 5258 sayılı Kanun‟la 4918 sayılı Kanun‟da yapılan değiĢiklikle kurulun üye sayısı 7‟ye çıkarılmıĢ, kurula katılacak üyelerde kura yöntemine geçilmiĢtir. DeğiĢikliğe göre seçim kurulu, belediye baĢkanı ile belediye meclisi ve il genel meclisi üyeleri, muhtarlar, meslek
328 YAVUZ, Türk Anayasa Hukukunda, s. 97. 329 TUNCER, s. 177.
kuruluĢlarının yönetim kurulları üyeleri arasından kur‟a ile seçilecek üyelerle, yine kur‟ayla belirlenecek iki siyasi partinin temsilcilerinin katılımından oluĢacaktır330
. 4918 sayılı Kanun‟a göre, sayısı 1.000 seçmeni geçmemek üzere seçim büroları oluĢturulacağı, bürolarda baĢkan ve üyeleri seçim kurullarınca seçilecek beĢ kiĢilik bir komisyon kurulacağı hükme bağlanmıĢtır. Bu komisyonlara seçilecek kiĢiler öncelikli olarak belediye baĢkanı ve üyeleri arasından, yetmediği takdirde seçim kurullarınca uygun bulunan kimselerden seçilecektir. Ayrıca Kanun‟a göre oylama ve oyların sayılması esnasında siyasi parti temsilcileri ve bağımsız adaylar veya bağımsız aday temsilcilerinin seçim kurul ve komisyonlarında bulunabilme hakları vardır331
.
Günümüzdeki anlamıyla seçimlerin gerçek anlamda denetlenmesi ve seçim kurullarının kurulması yukarıda da ifade edildiği üzere 5545 sayılı Milletvekilleri Seçimi Kanunu‟yla olmuĢtur. Bu Kanun‟la seçimlere ilk defa yargı denetimi getirilmektedir. Ayrıca bu döneme kadar seçimlerden sorumlu olan kurul ya da komisyonlar sadece ilçelerde kurulurken, il ve Yüksek Seçim Kurulu gibi kuruluĢlar seçim kanunlarında düzenlenmemiĢti. Bu kapsamda 5545 sayılı Kanun‟la sandık kurulları, ilçe ve il seçim kurulları ile Yüksek Seçim Kurulu oluĢturulmuĢtur. Söz konusu Kanun, Yüksek Seçim Kurulu üyelerinin altısının Yargıtay, beĢinin DanıĢtay Genel Kurullarının kendi üyeleri arasından gizli oyla seçileceğini, seçilen üyelerin de kendi aralarında gizli oy ve salt çoğunlukla bir baĢkan ve bir baĢkan vekili seçeceklerini, baĢkan ve baĢkan vekilinin girmediği kura sonucu iki yedek üye ayrılacağını hükme bağlamıĢtır. 1954 yılında 5545 sayılı Kanun‟da 6272 sayılı Kanun‟la yapılan değiĢiklikle YSK‟nın üye sayısı 10 asıl 6 yedek üyeye çıkarılmıĢtır332. 1961 ve 1982 Anayasaları ile 298 sayılı Kanun‟da da Yüksek Seçim Kurulu üye sayıları değiĢmekle birlikte benzer Ģekilde düzenlenmiĢtir.
5545 sayılı Kanun‟un 123. maddesine göre, YSK‟nın görev ve yetkileri Ģunlardır: Adaylığa ait itirazlar ile oy verme gününden önce il seçim kurulunun oluĢumuna, iĢlemlerine ve kararlarına karĢı yapılacak itirazları kesin olarak karara bağlamak, il seçim kurulunun oluĢumuna, iĢlemlerine ve kararlarına karĢı yapılmıĢ
330 TUNCER, s. 178. 331 TUNCER, s. 177- 178. 332 TUNCER, s. 180- 181.
olan, ancak kesin karara bağlanmamıĢ olan itirazlarla ilgili, sonuca etkili olup olmadıklarına dair bir rapor hazırlayarak TBMM‟ye sunmaktır. Ayrıca yine aynı Kanun‟a göre YSK‟nın, milletvekili seçildiğine dair tutanak verilen bir kimsenin, milletvekili seçilememesi sonucunu doğuracak nitelikte olaylara dayalı veya seçilme yeterliliğine haiz olmadığına dair itirazlar hakkında varacağı sonucu bir raporla TBMM‟ye sunma görevi de bulunmaktadır333. Ancak, 17.2.1954 tarih ve 6272 sayılı Kanun ile milletvekili tutanakları hakkında itirazları inceleyip kesin ve nihai karara bağlama yetkisi tamamen Yüksek Seçim Kurulu‟na verilmiĢtir334
.
5545 sayılı Kanun‟a göre, il seçim kurulu, il merkezinde en yüksek dereceli yargıcın baĢkanlığında, beĢi siyasi parti temsilcileri, üçü belediye meclis üyeleri, ikisi il genel meclisi üyelerinden oluĢan on bir kiĢilik bir kuruldur. Ġlçe seçim kurulu ise ilçe de en yüksek dereceli yargıcın baĢkanlığında, dördü siyasi parti temsilcileri, biri belediye meclis üyesi, birisi de il genel meclisi üyelerinden oluĢan yedi kiĢilik bir kuruldur. Sandık kurulu da bir baĢkan ve dört üyeden oluĢmaktadır. Sandık kurulu baĢkanı, ilçe seçim kurulunca seçmenler arasında iyi Ģöhret sahibi ve okur- yazar kiĢilerden belirlenen her sandık için ikiĢer kiĢiden oluĢan bir listeden kur‟a ile seçilir. Kurul üyeleri ise üçü siyasi parti temsilcilerinden, biri ise sandığın bulunduğu köy ve mahalle ihtiyar heyeti üyelerinden kur‟ayla seçilir335
.
26.04.1961 tarih ve 298 sayılı Kanun da, 5545 sayılı Kanun‟la getirilen kurul sistemini ve kurulların yetkilerini benzer Ģekilde düzenleyerek daha da geliĢtirmiĢtir.