Seçimlerin meclis yoluyla denetiminde, siyasi tercihlerin iĢe karıĢtırılması ve seçimlerle ilgili uyuĢmazlıkların çözümünün yargısal iĢlevle daha çok bağdaĢması gibi nedenlerle, seçimlerin bağımsız yargı organlarınca denetlenmesi yönündeki görüĢler güçlenmiĢtir305. Bu yöntem kuvvetler ayrılığı ilkesi açısından uygun olduğu kadar, seçilen milletvekillerinin partizan oyunlara alet edilmesine engel olmak bakımından da bir güvencedir306
.
Seçimlerin denetlenmesi iĢi yargı organlarına bırakıldığında, bu yetki mevcut bir yargı organına veya sırf seçimlerin denetlenmesi için özel bir yargı organı kurularak ona verilmektedir. Seçimlerin denetimini yargı organlarına bırakan ülkelere baktığımızda genellikle bu yetkinin, Anayasa Mahkemelerine verildiği anlaĢılmaktadır. Az sayıda ülke de ise seçimlerin denetlenmesi, özel olarak kurulmuĢ olan yargı organlarına bırakılmıĢtır307
.
302 TANÖR, Bülent- YÜZBAġIOĞLU, Necmi, 1982 Anayasasına Göre Türk Anayasa Hukuku, Yapı Kredi Yayınları, Ġstanbul 2001, s. 206.
303 Aktaran: YAVUZ, Türk Anayasa Hukukunda, s. 60. 304
YILMAZ, “Seçimlerin Denetimi”, s. 84. 305 YILMAZ, “Seçimlerin Denetimi”, s. 84. 306 TEZĠÇ, s. 268.
Fransa‟da, 1958 tarihli V. Cumhuriyet Anayasası (m. 59) ile seçim uyuĢmazlıklarının karara bağlanmasını ve bu Ģekilde uyuĢmazlığın çözülmesini, aynı Anayasa ile oluĢturulan Anayasa Konseyi‟ne308
bırakmıĢtır309. Günümüzde Fransa‟da CumhurbaĢkanı ve parlamento seçimlerinde seçim uyuĢmazlıklarını çözmekle Anayasa Konseyi görevli iken, belediye ve il genel meclisi seçimlerinde idare mahkemeleri ve temyiz mercii olarak DanıĢtay, Bölge Meclisi ve Avrupa Parlamentosu seçimlerinde ise sadece ilk ve son derece mahkemesi olarak DanıĢtay görevlendirilmiĢtir. Anayasa Konseyi parlamento seçimlerine, seçimden önce veya seçim sırasında değil, seçimden sonra müdahale edebilmektedir310
.
Avusturya ise, meclis üyelerinin seçiminin denetlenmesinin Anayasa Mahkemesi‟nce yapılacağını Anayasası‟nda (Ay. m. 139) düzenlemiĢtir311
. Yine Bulgaristan ve Azerbaycan Anayasalarında seçimlerin Anayasa Mahkemelerinde denetleneceği hükme bağlanmıĢtır312. ġimdi bazı ülkelerdeki seçimlerin nasıl denetlendiğini daha ayrıntılı olarak değerlendirelim.
Almanya‟da, seçimlerin denetimini ve yürütülmesinde, seçim kurulları ve yöneticilerine önemli roller verilmiĢtir. Alman Anayasası‟na göre, bir Federal Seçim Kurulu, her eyalette birer eyalet seçim kurulu, her seçim çevresinde bir seçim çevresi kurulu ve her seçim bölgesinde bir sandık kurulu kurulur. Sandık kurulunun baĢkanı ve diğer kurulların yöneticileri yürütmeye bağlı birimler tarafından atanmaktadır. Mesela bunlardan önemli görevlere sahip olan Federal Seçim Yöneticisi ĠçiĢleri Bakanlığı tarafından atanır. Seçim yöneticilerinin, bağlı bulundukları kurullar dıĢında seçimlerle ilgili önemli görevleri vardır313. Seçimler yapıldıktan sonra, ilgililerce seçimin geçerliliğine iliĢkin olarak Federal Meclis‟e (Bundestag) itiraz edilebilir. Bu itiraz Meclis tarafından kendi içinden oluĢturulan Seçim Denetim Kurulu tarafından incelenerek bir karara varır. Kurul tarafından verilen karar Meclis‟in onayına sunulur. Meclis tarafından itiraz kabul veya reddedilir. Bu karara karĢıda ilgililer,
308
Anayasa Konseyi 9 üyeden oluĢmak da olup; üçü CumhurbaĢkanı, üçü Meclis BaĢkanı ve kalan üçü de Senato BaĢkanı tarafından seçilir ve atanır. Ayrıca eski cumhurbaĢkanları ömür boyu Konsey üyesi olduğu için üye sayısı zaman zaman değiĢmektedir. Konsey‟in BaĢkanı CumhurbaĢkanı tarafından belirlenmektedir, ÜLGEN, s. 775- 776.
309 ÜLGEN, s. 770; TEZĠÇ, s. 268 310
ÜLGEN, s. 669 ve 783. 311 TEZĠÇ, s. 268.
312 TUNÇ, KomĢu Devletlerin Anayasaları, s. 176- 135. 313 GÜNGÖREN, s. 605- 606.
Federal Anayasa Mahkemesi‟ne baĢvurmaları halinde, mahkemece kesin olarak karar verilir314. Görüldüğü gibi, Almanya‟daki mevzuatta, genel seçimlerle ilgili uyuĢmazlıkların denetiminin ilk aĢamasının Federal Meclis tarafından yapacağı, ancak bu denetim sonucu verilen karara karĢı son kararı Federal Anayasa Mahkemesi‟nin vereceği düzenlenmiĢtir315
.
Ġspanya‟da, seçimlerin yönetiminde, yürütme organı karĢısında tamamen bağımsız ve özerk bir organ olan Merkez Seçim Kurulu ile diğer seçim kurulları316 görevlendirilmiĢtir. Merkez Seçim Kurulu‟nun ağırlıklı üyeleri yüksek hakimlerden oluĢurken, geriye kalan üyeleri ise Temsilciler Meclisi‟nde seçilir317. Ġspanyol sisteminde seçimlerin denetlenmesi ile ilgili yetkiler ise Merkez Seçim Kurulu ve bağımsız mahkemeler tarafından kullanılmaktadır. Parlamento seçimlerindeki uyuĢmazlıklarında son söz, Yüksek Mahkeme‟nin Ġdari UyuĢmazlık Dairesi‟ne bırakılmıĢtır. Daire incelemesini idari usuller çerçevesinde yapmaktadır318
.
Macaristan ise, seçim uyuĢmazlıklarının çözümünde ikili bir aĢama öngörülmüĢtür. Macaristan‟da seçim kurullarının en üstünde Ulusal Seçim Kurulu bulunmakta olup, Kurul‟un üyeleri partilerin önerdiği adaylardan ĠçiĢleri Bakanlığı tarafından belirlenenler arasından yasama organı tarafından seçilmektedir319
. Ulusal Seçim Kurulu ve diğer seçim kurullarının320
kural olarak, yargısal nitelikli olmayan kararlarına karĢı yetkili seçim kurullarına, yargısal nitelikte olan kararlarına karĢıysa, kurulun görev yaptığı yerdeki mahkemeye baĢvurulur. Bu kapsamda Ulusal Seçim Kurulu‟nun karalarına karĢı Yüce Mahkeme‟ye baĢvurulur. Ulusal Seçim Kurulu‟nun halk oylamasıyla ilgili bazı kararlarına karĢıda Anayasa Mahkemesi‟ne baĢvurulabilir321. Görüldüğü gibi Macaristan‟da seçim uyuĢmazlıklarını çözümünde
314
GÜNGÖREN, s. 613- 615. 315 TEZĠÇ, s. 268.
316 Bunlar, il, ilçe ve özerk bölge seçim kurulları ile Türkiye‟deki sandık kurulu görevini ifa eden sandık masasıdır, ERGÜN, s. 581.
317
ERGÜN, s. 581- 583. 318 ERGÜN, s. 594 ve 600. 319 ÇELĠK, s. 555.
320 Macaristan‟da, Ulusal Seçim Kurulu, bölge seçim kurulları ve sandık seçim kurulları her tür seçim ve oylamada görev yaparken, bazı seçimlerde ve oylamada görev alan yerel seçim kurulları (yerel yönetim seçimleri) ve tek adlı seçim kuruları da (yasama organı seçimleri) bulunmaktadır, ÇELĠK, s. 554 ve 558.
ve seçimlerin denetimini ilgilendiren yargısal konularda son söz mahkemelere verilmiĢtir.
III. TÜRKĠYE’DE SEÇĠMLERĠN DENETLENMESĠ SĠSTEMĠ
Ülkemizde, 1950 yılına kadar seçimlerin yürütülmesi ve denetlenmesinde oluĢturulan kurullar idari nitelikte organlar olmuĢ, bu kurullarda çeĢitli kanunlarda, belediye baĢkanları, idare meclisinin halk tarafından seçilmiĢ üyeleri, belediye meclisi üyeleri, bucak meclis baĢkanları, memurlar, il daimi encümen üyeleri, il genel meclisi üyeleri, meslek kuruluĢlarının yönetim kurulları üyeleri ve muhtarlar görev yapmıĢtır. Bu seçim teftiĢ kurullarının baĢkanı belediye baĢkanı olmuĢtur. Söz konusu seçim kurullarının asli görevi daha çok seçim iĢlerini yürütmek olurken, seçimlerin denetlenmesi konusunda üst derece denetleme ve son sözü söyleme görevi meclise verilmiĢtir. Meclis milletvekili tutanakları konusunda ve seçimler dolaysıyla yapılan itirazlarda son sözü söylemektedir. Netice itibariyle Türkiye‟de 1950 yılına kadar seçimlerin nihai denetimi meclis tarafından yapılmaktaydı.
Seçim güvenliği ve dürüstlüğü gerçek anlamda 16.02.1950 tarih ve 5545 sayılı Milletvekilleri Seçimi Kanunu‟yla sağlanmıĢtır. 5545 sayılı Kanun‟la, sandık kurulları, illerde ve ilçelerde seçim kurulları oluĢturulmuĢ ve Ankara‟da görev yapmak üzere Yüksek Seçim Kurulu kurulmuĢtur. Kanun, seçim iĢlerinin seçim kurullarınca yürütüleceğini ve seçim kurullarının bütün iĢlerinin görülmesinde yargıç gözetim ve denetimine tabi olacağını da hükme bağlanmıĢtır322. Söz konusu Kanun‟a göre, milletvekili tutanaklarına iliĢkin itirazlar Yüksek Seçim Kurulu‟nun hazırlayıp sunduğu rapor üzerine TBMM tarafından kesin olarak karara bağlanıyordu. 17.02.1954 tarih ve 6272 sayılı Kanun‟la 5545 sayılı Kanun‟da yapılan değiĢiklikle seçim tutanaklarını inceleyip kesin olarak karara bağlama yetkisi Yüksek Seçim Kurulu‟na verilmiĢtir. Bunun sonucu olarak Türkiye‟de ilk defa seçim uyuĢmazlıkları 1954 yılında yargısal usullerle çözülmeye baĢlanmıĢtır323.
Yüksek Seçim Kurulu‟na milletvekili tutanaklarına iliĢkin itirazları kesin olarak karara bağlama yetkisi verilmeden önce Yargıtay veya DanıĢtay‟dan birine bu
322 TUNCER, s. 180- 181. 323 TEZĠÇ, s. 268- 269.
görevin verilmesi üzerinde durulmuĢtur324. Ancak bu görüĢü, BAġKĠL eleĢtirerek, parlamenter hayatın partiler mücadelesi Ģeklinde geçtiğini, bu nedenle seçim uyuĢmazlıklarının siyasi bir renge büründüğünü, bu kapsamda seçim uyuĢmazlıklarının çözümü görevinin Yargıtay‟a verilmesi halinde, bu kurumun temsil ettiği saf adaletin politika dedikodularına alet edilme ihtimali olduğunu iddia ederek karĢı çıkmıĢtır325
.
IV. TÜRKĠYE’DE SEÇĠMLERĠ DENETLEYEN ORGANLAR: SEÇĠM KURULLARI