Super’ın Yaşam Boyu Kariyer Gelişimi Kuramı

Super (1950) tarafından geliştirilen yaşam boyu kariyer gelişimi kuramının, kariyer danışmanlığı alanına yaptığı en önemli katkı, meslek seçimini büyüyen, gelişen bir süreç olarak görüp, belli bir zamana bağlı bir durum olmadığını vurgulamasıdır. Super (1957; 1963) a göre meslek seçimi bireyin doğumundan itibaren o ana kadar geliştirmiş olduğu benlik kavramını mesleki terimlerle uygulamaya koymasıdır. Super (1953) kariyer gelişimini beş evreye ve bu evreleri kendi içinde alt basamaklara ayırarak incelemiştir. Bu basamaklarda bireylerin gerçekleştirdiği bir takım mesleki davranışlar mevcuttur. Gelişim

54

görevleri olarak adlandırılan bu mesleki davranışlar ve kariyer gelişim evreleri aşağıda açıklanmıştır:

1) Büyüme Evresi(Doğumdan 14. Yaşa Kadar): Bu evre bilincin oluşmaya başladığı 4. yaşta başlayan, fiziksel, psikolojik ve sosyal anlamda hızlı bir gelişimin olduğu dönemdir. Bedensel olarak gelişen çocuk aynı zamanda zihinsel kapasite, sosyal beceri ve uyum, duygusal denge yönlerinden de gelişmektedir (Arıcak, 1999). Özellikle okul hayatına başlayınca çok çeşitli kişilerle etkileşimde bulunan ve çalışmayı öğrenen çocuğun yetenekleri gelişir. Neler yapabildiğini, neler yapabileceğini ve aslında ne olmak istediğini düşünmeye başlar. Kariyer açısından bakıldığında, mesleklere ait kavramları öğrenir, anne babasının ya da diğer yetişkinlerin mesleki faaliyetlerini gözlemleme ve dolaylı yoldan deneyim kazanma fırsatı elde eder. Doğumdan itibaren çevre ile etkileşim sonucu geliştirdiği benlik kavramı ile mesleki kavramlar arasında ilişki kurmaya başlar. Toplumsal mesleki cinsiyet rollerine dair fikir geliştirir, bazı mesleklerin kadınlar, bazı mesleklerin erkekler için daha uygun olduğunu düşünür. Bu dönem 3 alt basamaktan oluşmaktadır:

a.Hayal Basamağı(4-10 Yaş): Bu dönemde çocukların mesleki faaliyetlerinde arzu ve isteklerinin etkisi görülmektedir. Hayal kurma ve yetişkinleri gözlemleyerek rol denemeleri yapma bu dönemin belirgin özellikleridir.

b.İlgi Basamağı(11-12 Yaş): Bir önceki dönemde tamamen arzu ve istekleri etkisinde devam eden mesleki faaliyetler, bu dönemde çocuğun ilgileri doğrultusunda gelişmektedir. Yani çocuk mesleki etkinliklerini hoşlanma, beğenme durumuna göre gerçekleştirmektedir. c.Yetenek Basamağı(12-13 Yaş): Bu dönemde mesleki faaliyetler daha gerçekçi değerlendirmelerle devam eder. Artık birey yeteneklerin, işin gerektirdiği niteliklerin, bir işe hazırlayan eğitim sürecinin önemini kavramaktadır.

Özetle bu dönemdeki bireylerden aşağıdaki gelişim görevlerini yerine getirmeleri beklenir:

 Kendi geleceği ile ilgilenme

 Yaşamını giderek daha fazla kontrol etmeye başlama

 Okulda ve iş yaşamında başarılı olacağına dair inanç geliştirme

 Etkili çalışma alışkanlığı geliştirme

2) Araştırma Evresi(14-24 Yaş): Bu evre daha yoğun araştırma –inceleme faaliyetlerinin yapıldığı ergenlik dönemini kapsamaktadır. Bu nedenle ergen benliği hakkında daha fazla bilgi sahibi olur, kendisi hakkındaki fikirleri zenginleşir, kendini bilinçli olarak yetişkin

55

rollerinde sınamaya başlar. Ancak bu denemeler, çocukluk ve yetişkinlik arasında geçiş dönemi olarak de ifade edilen ergenlik döneminde, ilgi ve yeteneklerin yeterince tanınmaması, mesleki faaliyetler ve kavramlar hakkında yeterli bilgiye sahip olunmaması gibi nedenlerle acemicedir.

Ergenlik dönemindeki birey, ilgisini çeken ve başarılı olduğu faaliyetler hakkında daha çok düşünmeye başlar. Meslek seçiminde yeteneklerin ilgiler kadar önemli olduğunu fark eder. Bu dönemde ilgi ve yeteneklerin yanı sıra değerlerin de gelişimi söz konusudur. Özellikle toplumsal beklentiler ve bireyin içinde yaşadığı ailenin tutumu değerlerin gelişimini etkilemektedir. Bu evrenin sonuna doğru, ilgi, yetenek, değer ve zaman algısının yanı sıra kariyer kararı vermek ve meslek sahibi olmak için iyi bir eğitim görme ya da sermaye sahibi olma gibi imkanların önemli olduğu anlaşılır. Kariyer kararı verirken kişisel özelliklerin yanı sıra sosyal boyut da dikkat alınır. Önceleri deneme niteliğinde olan kararlar, herhangi bir olumsuzluk yaşanmadığı takdirde kesinleşmeye başlar. Kısaca araştırma evresinde bireyler daha çok kendini tanıma, meslekleri inceleme ve araştırma, kendini çeşitli mesleklerde hayal edip denemeler yapma gibi faaliyetlerle meşgul olmaktadır.

a.Deneme Basamağı(14-17 Yaşlar): Mesleki faaliyetlerde ilgi, yetenek, ihtiyaç, değer ve olanakların dikkate alındığı, geçici seçimler yapılarak bu seçimlerin çeşitli yaşantılar aracılığıyla geçerliliğinin değerlendirildiği dönemdir.

b.Geçiş Basamağı(18-21 Yaşlar): İş yaşamına giren ya da meslek sahibi olmak için eğitim hayatına başlayan birey, mesleki kararlarda gerçekliği daha çok önemsemeye başlar. Bundan sonra benlik kavramının uygulamaya konulması söz konusudur.

c.İzleme Basamağı(22-24 Yaşlar): Bu dönemde birey kendine uygun bir meslek alanı bulmuştur. Önceleri yaşamı kazanmak amacıyla yürütülen iş yaşamı, daha sonra bireyin benliği ile işin gerektirdiği özelliklerin uyumu için çaba göstermesi ile devam etmektedir. Bacanlı (1995) ya göre araştırma evresindeki bireylerden şu gelişim görevlerini yerine getirmesi beklenir:

 Meslek hedeflerini billurlaştırma

 Meslek hedeflerini belirleme

56

3)Yerleşme Evresi(25-44 Yaş): İnsan yaşamının genç yetişkinlik ve olgunluk dönemlerine denk gelen yerleşme evresinde, bir işe girme, evlenme ve istikrarlı bir yaşam biçimi oluşturma eğilimi görülmektedir. Bu evrenin başında birey kendisi için uygun gördüğü çalışma alanındaki memnuniyetini değerlendirir. Eğer seçtiği alanda doyum sağlayabiliyorsa, çalışma alanındaki pozisyonu sağlamlaşır, işe tam anlamıyla yerleşme söz konusu olur. Ancak çalışma alanında istediği doyumu elde edemezse, yaşamının gerçek işini bulmak için birkaç iş değişikliği yapabilir. Kendisini memnun edecek nitelikte bir iş bulduktan sonra bireyin tüm çabaları, çalışma hayatındaki yerini sağlamlaştırmaya yönelik olmaktadır. Bu bağlamda olumlu iş tutumları gösterme, iş arkadaşları ile iyi ilişkiler kurma, daha üretken olma gibi bir takım davranışlar gündeme gelmektedir. Bu nedenle birçok kişinin çalışma hayatında güvenli bir yer elde etmek için daha özgün ürünler ortaya koyduğu söylenebilir. Bu evre iki basamak halinde incelenebilir:

a.Sınama Basamağı(25-30 Yaşlar): Bu dönemde bireyin tercih ettiği çalışma alanını iş doyumu bağlamında değerlendirmesi söz konusudur. Yani birey seçtiği meslekten memnun olmayabilir ve kendisine en uygun işi bulana kadar iş değişikliği yapabilir.

b.Sağlamlaştırma Basamağı(31-44 Yaşlar): Birey artık doyum sağladığı, kendisi için uygun bulduğu meslek alanında çalıştığını düşünür ve bundan sonraki tüm çabaları çalışma yaşamında güvenli bir yer edinmeye yöneliktir. İş yaşamındaki yerini sağlamlaştırmaya çalışan bireylerin üretkenlikleri bu dönemde artmaktadır.

Bacanlı (1995) ya göre yerleşme evresindeki bireylerden aşağıdaki gelişim görevini yerine getirmesi beklenmektedir:

 Mesleki durumu sağlamlaştırarak ilerleme

4)Sürdürme Evresi(45-64 Yaş): Çalışma yaşamında güvenli bir yer elde eden birey, bundan sonra daha fazla sorumluluk alarak işini elde tutmaya ve geliştirmeye çalışmaktadır. Bu evredeki bireyden yerine getirmesi beklenen gelişim görevleri girilen işte kalma ve o işe yenilikler katmadır. Bir kişinin sürdürme evresine girdiği, önündeki uzun yıllar boyunca yürütmekte olduğu işinde kalmayı tercih etmesiyle anlaşılmaktadır. Eğer çalıştığı kurumu veya mesleğini değiştirmek istiyorsa yeniden araştırma ve yerleşme basamaklarına geçmesi gerekir.

5)Çöküntü Evresi(65 yaş ve sonrası): Bu evrede fiziksel ve zihinsel anlama zayıflayan birey, geçmiş deneyimlerinden ve bilgilerinden yararlanabileceği ve bunları

57

kullanabileceği, daha az fiziksel güç gerektiren alanlara yönelmektedir. Yarı zamanlı işlere eğilim artmaktadır. Evrenin sonuna doğru birey halen yürütmekte olduğu mesleğinden ayrılır ve çalışma hayatını sonlandırarak emekliliğe geçer. Çöküntü evresi iki alt basamağa ayrılmaktadır:

a.Yavaşlama Basamağı(65-70 Yaşlar): Emeklilik ile beraber iş temposu düşer ve bireyler daha az güç gerektiren alanlarda yarım zamanlı işlere yönelirler.

b.Emeklilik Basamağı(71 Yaş ve Sonrası): Meslekten ayrılma ve çalışma hayatına tamamıyla son verme söz konusudur.