Super’ın Çocuklukta Kariyer Gelişimi Modeli

İlk çalışmalarını daha çok ergenler, üniversite öğrencileri ve yetişkinler üzerinde yapan Super (1963), benlik kavramı kuramını da bu yaş grubu üzerinde test etmiştir. Ancak Super (1990), Büyüme Evresi’ndeki(4-14 Yaş) çocukların kariyer gelişimlerinin ve onları gelecekteki kariyer kararı için hazırlamanın ihmal edildiğini belirtmiş, çocukluktaki kariyer gelişimiyle ilgili ilk teorik modeli geliştirmiştir. Super (1990) çocukluktaki kariyergelişiminin boyutlarını belirlemek amacıyla Jordaan (1963) ın çocukların merak vearaştırma davranışlarını inceledikleri çalışmalarından yararlanmıştır.

Super (1990) çocuklukta kariyer gelişimi modeli merak, araştırma, benlik kavramı, denetim odağı, ilgiler, planlılık, zaman perspektifi ve anahtar figürler(rol modeller) olarak adlandırdığı dokuz boyuttan oluşmaktadır. Her bir boyutta kendine özgü bir takım davranış kalıpları mevcuttur. Super (1990), içinde bulunduğu gelişim döneminde kendisinden beklenilen bu davranışları kazanabilen çocukların kariyer gelişimlerinin sağlıklı bir şekilde devam ettiğini belirtmiştir. Super (1990), çocukluktaki kariyer gelişiminin sonraki dönemlerde kariyer gelişimine etki edebileceğini, bu nedenle özellikle çocukluk dönemine kariyer gelişiminin önemsenmesi gerektiğini vurgulamıştır. Çocukların gelecekte kendilerine uygun kariyer kararları verebilmeleri, sağlıklı bir kariyer gelişim süreci geçirebilmeleri için çocuklukta kariyer gelişimlerinin zenginleştirilmesi gerekmektedir. Super (1990) ın belirlediği bu dokuz boyuttaki davranışları bir şekilde yerine getiren çocuk, aynı zamanda etkili problem çözme ve karar verme becerisi kazanacağından diğer gelişim alanlarında da ilerleme kaydedecektir.

Super’ın Çocuklukta Kariyer Gelişim Modeli’nin oluşturan 9 boyut aşağıda açıklanmaktadır:

58

a)Merak: Tüm ihtiyaç ve dürtülerin temeli olan merak, çocukların çıkış noktasını oluşturmaktadır. Çocuklardaki merak ve araştırma kavramlarını açıklamaya çalışan Jordaan (1963) a göre, kişinin ihtiyaçlarında değişiklik olduğunda merak duygusu gelişmektedir. Çocuklarda merak duygusu, açlık, susuzluk gibi fizyolojik uyarıcılar tarafından tetiklenebileceği gibi, sıkılma, eğlenmek isteme gibi uyarıcılar tarafından da harekete geçirilebilir. Çocuğun akılda soru işaretleri olması ve kafa karışıklığını gidermek istemesi de merak etmesine ve sonuç olarak araştırmasına yol açacaktır. Çocuklar merak ederek hayal dünyalarını geliştirirler. Eline bir çubuk alarak kendisinin profesyonel bir beyzbol oyuncusu olduğunu hayal eden çocuğun yaratıcı düşünme yeteneği geliştiği gibi hayal dünyası da zenginleşecektir. Ginzberg vd. (1951) de Jordaan gibi küçük yaşlarda merak duygusu ve hayal kurmanın son derece önemli olduğunu ve desteklenmesi gerektiğini belirtmiştir. Merak duygusu sonraki yıllarda mesleki keşif davranışına yönlendirilebileceği için, çocukların kariyer gelişim sürecini desteklerken merakı teşvik etmek ve olumlu yönde ifade etme yolları konusunda rehberlik etmek son derece önemlidir.

b)Araştırma: Yoğun merak duygusu ile harekete geçen çocuk, kendisi ve çevresi hakkında bilgi edinmek amacıyla araştırma-inceleme davranışlarında bulunmaktadır. Çocuğun kariyer gelişimini dolaylı yollardan etkileyen araştırma davranışı, birbiri üzerine inşa edilen binişik yapıdadır. Bir araştırma davranışı diğer araştırma davranışının üzerine kurulduğundan, ebeveynlerin çocukların keşif amaçlı bu aktivitelerini desteklemeleri kariyer gelişimi açısından önem arz etmektedir. Araştırma davranışı sayesinde çocuk gelecekteki kariyer planı için çevreyle ve kendisiyle ilgili çok fazla bilgi toplamaktadır. Çocuklar oyun oynayarak bir anlamda merak ihtiyacını gidermekte ve araştırma becerisi geliştirmektedir. Araştırma davranışı, sistematik veya tesadüfi olduğu gibi, öğrenmek ya da eğlenmek için de yapılabilir. Çocuklarda araştırma davranışı bir yetişkinin talebi doğrultusunda ya da kendiliğinden ortaya çıkabilir. Araştırma/keşfetme davranışı desteklenmezse çocukta bir takım sorunlar ortaya çıkabilir. Chak (2002) ın belirttiğine göre, araştırma/keşfetme davranışı engellenen bir çocuğun motivasyonu azalacak, çalışmaları yaratıcı olmaktan uzaklaşacak, sınıfta öğretmeni ile etkileşimi zayıflayacak, öğretmenin sorduğu sorulara cevap verme, sınıfta bir etkinlik başlatma gibi girişkenlik gerektiren durumlarda sıkıntı yaşayacaktır. Giderek daha çekingen hale gelen çocuk, diğer alanlarda olduğu gibi kariyer alanında da ilgi ve bilgi kaybı yaşayacaktır. Böylece kariyer gelişim süreci olumsuz etkilenmiş olacaktır. Sonuç olarak, çocukluktaki

59

araştırma/keşfetme davranışı, ileride sağlıklı ve başarılı kariyer planlama için gereklidir ve ebeveynler tarafından desteklenmelidir. Çünkü çocukluk döneminde keşfetme davranışı desteklenmiş çocuklar, yeni araştırma faaliyetleri için motive olacaklar, yetişkinlik yaşantısına bu davranışı kazanmış olarak devam edeceklerdir.

c)Bilgi: Gerek kariyer gelişiminde gerekse diğer gelişim alanlarında bilginin kazanımı son derece önemlidir. Çocukluk döneminde bilişsel gelişim ve bilginin kazanılması konusunda çeşitli yaklaşımlar öne sürülmüştür. Örneğin; Piaget, bilişsel gelişimin beynin ve sinir sisteminin olgunlaşması ve bireyin çevreye uyum sağlaması sonucunda gerçekleştiğini belirtmektedir (İnanç, Bilgin ve Atıcı, 2008, s.115). Piaget bilişsel gelişimin 5 temel kavram üzerine oluştuğunu belirtmiştir: şema, uyum sağlama, özümleme, uyma ve dengeleme. Piaget ayrıca bilişsel gelişimin 4 evreye ayrıldığını belirtmiş ve her evre için temel özellikler belirlemiştir: Duyu-Motor Evresi, İşlem Öncesi Dönem, Somut İşlemler Dönemi, Soyut İşlemler Dönemi (Hetheringhton, Parke ve Locke, 1999, s.298). Super(1990) bireylerin çevre ile etkileşim yoluyla öğrendiklerini belirtmiş ve öğrenmenin, aile, okul, toplum, akran grubu, iş gücü piyasası gibi birçok kaynağı olduğunu ifade etmiştir.

Çocuklukta kariyer gelişiminin bilgi boyutu, mesleklerle ilgili nasıl bilgi edinileceği ve bu bilginin nasıl kullanılacağının farkında olunması anlamına gelmektedir. İlkokul çağındaki bir çocuğun mesleklerle ilgili bir takım faaliyetler içinde olması, bir meslek ile ilgili olarak araç-gereç kullanma, çizim yapma gibi imkanlara sahip olması çocukta başarı hissini artıracaktır. Sonuç olarak çocukluk döneminde kariyerle ilgili edinilen bilgiler, ilerleyen yıllarda kariyer gelişimi açısından son derece önemlidir.

d)Anahtar Figürler: Çocuklukta kariyer gelişimi açısından anahtar figürler kavramı, çocuğun yaşamında önemli etkiye sahip olan rol modelleri ifade etmektedir. Bu kişiler genellikle çocuğun yakın çevresindeki kişiler, ebeveynler, öğretmenler, akrabalardır. Çocukların televizyonda görüp etkilendikleri karakterler, günlük yaşamında karşılaştığı meslek elemanları, komşular vb. kişiler de çocuklar için rol model olabilirler. Anahtar figürler, özellikle çocukların iç dünyasını öğrenme ve mesleki benlik kavramı geliştirme konusunda son derece önemlidir. Trice ve Tillapaugh (1991) çocukların, ebeveynlerinin mesleki memnuniyetlerinden ve iş doyumlarından etkilendiğini belirtmişlerdir. Yani ebeveynler kendi işinden ne kadar memnunsa, çocuklar ebeveynlerinin mesleklerine sahip olmayı o kadar çok istemektedir. Aynı şekilde çocukların kariyer gelişiminde ailenin

60

etkisini vurgulayan çok sayıda araştırma mevcuttur (Rainey ve Borders, 1997; Trice, Hughes, Odom, Woods ve McClellan, 1995). Sonuç olarak birçok alanda olduğu gibi kariyer gelişiminde de rol modellerin etkisi büyüktür. Benliğin gelişim sürecinde çocuk rol model kabul ettiği birisini gözlemler ve taklit etme yoluyla özdeşim kurar. Gibson (2004) rol modellerin çocuğun ihtiyaç, istek ve hırslarını ifade edebileceğini öne sürmektedir. Örneğin babası iş makinesi operatörü olan bir çocuk, babasının büyük bir makineyi kontrol edebilmesinden ve güçlü görünüşünden etkilenebilir. Bu düşünceler zamanla çocuğun ihtiyaçlarına ve hırslarına yansıyabilmektedir.

e)Kontrol Odağı: Kontrol odağı, kişilerin yaşamlarında karşılaştığı olayların ortaya çıkış nedenleri konusunda sorumluluğu kime ve neye yüklediğini, kişinin bugününü ya da geleceğini yönlendirebilme gücü konusundaki algısını ifade etmektedir. Çocuklar zamanla kendi yaşamları üzerinde kontrol sahibi olmaya başlarlar. Kendi kararlarını kendileri almaya, yaşamlarında karşılaştıkları olayları değerlendirmeye ve bu olayların ortaya çıkış nedenini bir kaynağa bağlamaya çalışırlar. Miller (1977) birçok çocuğun kendini davranışları konusunda sorumlu hissetmediğini belirtmiştir. Çocuklar genellikle ebeveynlerinin ve öğretmenlerinin yapmasını istediği şeyleri yapar ve kurallara uyarlar. Yaşamlarının genelinde hatta oyunlarda bile kurallara uymayı öğrenen çocuklar zamanla birtakım görevleri yerine getirdikçe, projeleri tamamladıkça başarı hissi gelişecektir. Bu başarı hissi gelecekteki olaylara da genellenecektir. Artık çocuk gelecekteki olayların kontrol edilebileceğini düşünmeye başlar. Kariyer gelişimi açısından bakıldığında çocukların otokontrol geliştirmeleri ve içsel kontrol odağına sahip olmaları kariyer karar verme sürecini kolaylaştıran unsurlar olarak görülebilir. Davranışlarını kontrol etmeyi başarabilen çocukların sevdikleri veya sevmedikleri, yapabildikleri ya da yapamadıkları konusunda farkındalığının artacağı düşünülürse, kariyer gelişimlerinin olumlu yönde etkileneceği söylenebilir. Aynı şekilde içsel kontrol odağına sahip çocukların, yaşadıklarının büyük oranda kendi özellikleri(duygu, düşünce, davranış ve kişilik yapısı) tarafından belirlendiği ve yine kendi çabaları ve yetenekleri ile yaşadıklarının şekilleneceğini düşündükleri göz önüne alındığında, mesleki faaliyetler, mesleki benlik kavramı ve kariyer planlama gibi konularda daha gerçekçi davranacakları ve sonuç olarak kariyer gelişimlerinin olumlu yönde etkileneceği söylenebilir.

f)İlgiler: Roe (1957) ya göre ilgi, bir kimsenin herhangi bir zorlama olmandan kendiliğinden dikkat ettiği, gözlemlediği, üzerinde düşündüğü ve hoşlanarak yaptığı işleri

61

ifade eder. İlgilerle ilgili farkındalık çocuğun çevresindekileri taklit ederek oynadığı rolleri gelişmektedir. İlk başlarda hayal dünyasında varolan ve hiçbir sınırlaması olmayan mesleki düşünceler zamanla edinilen bilgiler doğrultusunda ilgiler haline gelmektedir. Örneğin, önce sadece alkışlanmaktan hoşlandığı için şarkıcı olmak isteyen bir çocuk, zamanla şarkı söylemekten, müzik dinlemekten ve bir müzik aleti çalmaktan da keyif alabilir. Çocuklarda ilgilerin yapısını inceleyen Tracey (2001) ilgilerin yeterlilik hissini geliştirdiğini, öz yeterlilik gelişiminin de ilgileri güçlendirdiğini ifade etmiştir. Artan yaşla birlikte çocuklarda ilgi ve yeterlilik oranlarında aşamalı bir düşüş gözlenmiştir. Bu bulgu çocukların zamanla benlik algılarının değiştiğini, çevre ile etkileşim neticesinde kendileriyle ilgili bakış açılarında farklılıklar olduğunu ifade etmektedir. Çocuğun okul içindeki ve dışındaki faaliyetlere katılması ilgileri açısından kendini fark etmesini ve gelecekte kariyer kararı verirken bu bilgileri kullanmasını kolaylaştıracaktır. Aynı zamanda çocukların ilgilerinin keşfedilmesi ve desteklenmesi sonucunda ebeveynlerin, çocuklarının kariyerleri ile ilgili beklentilerini düzenlemeleri mümkün olacaktır. Çocuklarda belirginleşen ilgilerin desteklenmesi kariyer olgunluğunun artmasına ve benlik kavramının gelişimine yardımcı olacaktır. Ayrıca çocuklarla ilgileri hakkında konuşmak hem kendilerini değerli ve önemli hissetmelerini hem de heyecan verici bir deneyim yaşamalarını sağlamaktadır. Hoşlandığı, zevk aldığı faaliyetler hakkında konuşmak çocukların kendileri hakkındaki farkındalığını artıracağından kariyer gelişimine katkı sağlayacaktır.

g) Zaman Perspektifi: Zaman algısı geliştirmek, gelecek düşüncesinin gelişmesi anlamına gelir. Zaman algısının gelişmesi belli bir zihinsel olgunluk gerektirdiğinden 9 yaşından küçük çocuklarda zaman algısının gelişmesi beklenmez. Geçmişin ve bugünün nasıl olduğunu değerlendirmeyi, gelecekte ne gibi olaylar olabileceği konusunda planlama yapmayı ifade eden zaman algısı, kariyer karar verme sürecinin gerçekleşmesi için olması gereken bir ön şart niteliğindedir. Yani çocuğun kariyer kararı verebilmesi için zaman algısına, gelecek duygusuna sahip olması gerekir. Mesleki rehberlik açısından bakıldığında zaman algısı şu şekilde açıklanabilir: 4. Sınıftan daha küçük çocuklardan gelecekteki mesleğini ya da üniversite eğitimini planlamaları beklenmez. Mesleki olgunluk düzeyi ve kariyer gelişim görevleri dikkate alındığında bu yaş dönemindeki çocukların ilgi geliştirmeye başlamaları, keşfetme davranışları ile meşgul olmaları, meslekleri ve görevleri incelemeleri daha önemlidir. Gelecek algısının gelişmesiyle birlikte çocuklar, ilerideki

62

kariyer seçimlerini etkileyecek eğitimleri ile ilgili kararlar almaya başlayacak ve bunun için planlama sürecine gireceklerdir.

h) Benlik Kavramı ve Planlılık: Benlik kavramı Super’ın Kariyer Gelişim Kuramı’nın temel kavramıdır (Betz, 1994). Super (1953) kariyer gelişimini bir benlik kavramı geliştirme ve uygulama süreci olarak tanımlamaktadır. Benlik kavramı, mesleki amaca uygun olarak, birey tarafından kabul edilen kişisel özelliklerinin oluşturduğu bir dinamiktir ve temelde bireylerin kendilerini nasıl betimlediklerini, resmettiklerini ifade eder. (Super, 1963, s.20). Super (1963) ın ifade ettiği benlik kavramının tanımsal genişliği göz önüne alındığında, kişinin benlik kavramı, kişisel görünüşü hakkındaki inançları ve fiziksel çekicilik gibi etmenleri de içerebilir. Benlik kavramı, kişinin kendini nasıl gördüğünü ve algıladığını ifade eden, biyolojik özelliklerin, toplumdaki sosyal rollerin, diğer kişilerle etkileşim sonucunda alınan tepkilerin yorumlanarak değerlendirilmesi sonucunda elde edilen bileşimdir. Benlik kavramı kişinin gelişim süreci boyunca oluşan dinamik bir yapıya sahiptir. İnsan dünyaya geldiği andan itibaren bir takım uyaranlara maruz kalmakta, bebeklik döneminden itibaren çevresindeki kişileri ve nesneleri tanımaya, onları ayırt etmeye başlamakta, çevresi ile etkileşim kurarken bir yandan da kendine ilişkin algılar oluşturmaktadır. Kişinin kendini ve çevresini algılama biçimi davranışlarını şekillendirmektedir. Kariyer karar verme de bir davranış biçimi olarak düşünüldüğünde, kişinin benlik kavramından etkilenmektedir. Nitekim Super da meslek seçimini, kişinin benliğine ilişkin algıların mesleki terimler halinde ifade edilmesi olarak tanımlamıştır. Bir birey kariyer karar verme sürecini yaşam boyu devam eden, sürekli gelişen ve yenilenen benlik kavramını, bir ya da birkaç kariyer seçeneğine yansıtarak tamamlamaktadır. İnsanlar genelde benlik kavramına ters düşmeyecek kariyer seçeneklerine yönelirler. Bu nedenle benlik kavramı kariyer gelişim sürecinde son derece önemli etkileri olan bir faktördür denilebilir.

Çocuk merak ihtiyacı ile hareket ederek çevreyi daha fazla keşfetme, çevredeki insanları ve nesneleri araştırma ihtiyacını karşılamak isteyecek ve bu süreçte benlik kavramının gelişimine temel oluşturacak bilgiler öğrenecektir. Aynı zamanda diğerlerinden ne kadar farklı olduğunu veya onlara ne ölçüde benzediğini düşünecek böylece kendine ilişkin algısı zenginleşecektir. Çocuğun çevresini gözlemleme ve değerlendirme süreci, yaşamındaki önemli kişilerden mesleki ve diğer yaşam rollerini öğrenmesini sağlayacaktır. Çocuğun merak duygusuyla ve keşfetme isteğiyle araştırma davranışına yönelmesi, hangi

63

etkinliklerin daha çok ilgisini çektiğini hangilerine karşı kayıtsız kaldığını anlamasını sağlar. Böylece çocuk kendisini diğer insanlardan ayıran ilgilerini ve yeteneklerini fark edecek, benlik kavramı giderek billurlaşacaktır.

Benlik kavramının gelişmesiyle birlikte çocuğun dünyasında bir hedef belirleme ve o hedefe ulaşma, çeşitli etkinliklerin içinde yer almaktan duyulan hazdan daha önemli hale gelmektedir. Artık çocuk plan yapma ve karar verme yetisine sahip olmaya başlar. Ancak her çocuk aynı sosyo-kültürel ve sosyo-ekonomik kökenden gelmediği, aynı tecrübe ve olanaklara sahip olmadığı için, tüm çocukların güçlü bir benlik algısı ve plan yapma, karar verme becerisi olduğu söylenemez. Plan yapma ve uygulama becerisine ulaşmak için, çocukların yeterli bilgiye, motivasyona, kendi geleceklerini şekillendirebileceklerine dair inanca, kontrol duygusuna ve zaman algısına(geleceğin nasıl olacağına dair bir fikre) sahip olmaları gerekir. Danışmanlık açısından bakıldığında, çocukların planlılık ve benlik algısını geliştirmek için, ilgilerini nasıl geliştirebilecekleri, doğru bilgiyi nasıl elde edebilecekleri ve bilgiyi kullanma yolları, geleceklerini şekillendirebileceklerine dair inanç oluşturmaları konusunda yardım edilebilir.