Aldıkları Toplam Puanları Yordamasına İlişkin Bulguların Tartışması ve Yorumu
Bu araştırmadan elde edilen bulgular, 8. Sınıf öğrencilerinin sosyo-ekonomik düzeyi, algılanan akademik başarısı ve benlik saygısı düzeyi düştükçe daha fazla kariyer karar verme güçlüğü yaşadıklarını göstermiştir. Ayrıca lise tercihlerine karar vermiş olanlar kariyer kararları almakta daha az sorun yaşamaktadır.
Sosyo ekonomik düzey ve kariyer karar verme güçlükleri arasındaki ilişkiyi inceleyen araştırma sonuçları, bu araştırmadan elde edilen bulguları destekler niteliktedir. Ülkemizde yapılan araştırmalarda bireylerin sosyo ekonomik düzeyi düştükçe daha fazla kariyer karar verme güçlüğü yaşadıkları, iki değişken arasında negatif yönde anlamlı bir ilişki olduğu sonucuna varılmıştır (Mutlu, 2011; Öztemel, 2012; Bacanlı, Eşici ve Özünlü, 2013). Bazı araştırmalar sosyo ekonomik düzey yükseldikçe bireylerin kariyer karar verme için daha fazla istek duyduklarını, kendilerini ve kariyer alternatiflerini tanımaya odaklandıklarını ve bu konuda daha fazla gelişime açık olduklarını göstermiştir (Blustein vd., 2002; Thompson ve Subich, 2006). Kuzgun (2000) bireylerin belli bir sosyal sınıfta dünyaya geldiğini, içinde yetiştiği sosyal ortamın değerlerini, ideallerini ve yaşam tarzını benimsediğini ifade etmiştir. Tüm yaşam alanlarında olduğu gibi kariyer gelişiminde de bireyler dahil olduğu sosyo-kültürel çevrenin özelliklerini yansıtmaktadır. Sonuç olarak sosyo ekonomik düzeyi düşük, imkânı kısıtlı ortamlarda yetişmiş bireylerin, daha az
95
kariyer seçeneğine sahip olma, ebeveynlerin yetersiz rehberliği, kendini ve kariyer seçeneklerini tanıyacağı tecrübelerden uzak olma gibi nedenlerle daha fazla kariyer karar verme güçlüğü yaşadığı söylenebilir. Bu bulguya dayanarak lise türü ya da meslek seçme kararı ile karşı karşıya olan ortaokul 8. Sınıf öğrencilerinden sosyo ekonomik düzeyi düşük olanların daha fazla kariyer karar verme güçlüğü yaşadığı söylenebilir. Bu öğrencilerin, ekonomik kaygılar nedeniyle kısa zamanda iş hayatına atılma ve gelir elde etme isteği ile eğitim hayatına devam ederek kendisine uygun bir mesleğe yönelme isteğinin çatışması durumunda kararsızlık yaşamaları doğaldır.
Bu araştırmada ayrıca algılanan akademik başarı arttıkça kariyer karar verme güçlüklerinin azaldığı bulgusuna ulaşılmıştır. Başka bir ifadeyle kendisini akademik olarak daha başarılı algılayan 8. sınıf öğrencileri, daha az kariyer karar verme güçlüğü yaşamıştır. Literatürdeki algılanan akademik başarı ile kariyer karar verme güçlükleri arasındaki ilişkiyi inceleyen araştırmalar bu bulguyu desteklemektedir. Bacanlı, Eşici ve Özünlü (2013) akademik başarısını orta algılayan lise öğrencilerinin, yüksek algılayan öğrencilerden daha fazla kariyer karar verme güçlüğü yaşadığını tespit etmiştir. Aynı şekilde Bacanlı (2012) araştırmasında akademik başarısını kötü algılayan öğrencilerin kariyer karar verme güçlüklerinin, iyi algılayan öğrencilerinkinden anlamlı derecede yüksek olduğunu bulmuştur. Yazıcıoğlu (2008) da okuldaki başarısını iyi olarak algılayan öğrencileri mesleki karar düzeylerinin yüksek olduğunu bulmuştur. Yurt dışında yapılan bazı araştırmalar da akademik başarının kariyer karar verme güçlükleriyle ilişkili olduğunu, akademik başarının düşmesiyle kariyer karar verme güçlüklerinin artacağını göstermiştir (Creed ve Yin, 2006; Gati ve Saka, 2001). Dolayısıyla bu bulgu ortaokul 8. sınıf öğrencilerine yönelik meslek rehberliği ve danışmanlığı hizmetlerinde, öğrencilerin akademik başarılarını ve akademik özyetkinlik inancını artırmaya odaklanan çalışmalara yer verilmesi gerektiğini göstermiştir. Akademik özyetkinlik kavramı, bir öğrencinin akademik bir görevi başarıyla tamamlayabilmek için sahip olduğu yeteneklere ilişkin inancı (Zimmerman, 1995, s.202) olarak tanımlanmaktadır. Yeteneklerine güvenen ve görevlerini başarıyla yerine getirebileceğine inanan öğrencilerin, bir karar durumuyla karşılaştıklarında, kararın sorumluluğunu üstlenebilecek potansiyelde ve verdiği kararı uygulama konusunda gerekli motivasyona sahip olması beklenmektedir. Bu araştırmanın bulgusu ile tutarlı olarak yapılan araştırmalarda akademik özyetkinlik inancı ile kariyer kararsızlığı arasında ilişki olduğu belirtilmiştir (Guay, Ratelle, Senecal, Larose ve Deschenes 2006). Yusupu (2015) üniversite öğrencilerinin kariyer kararlarını incelediği
96
çalışmasında, öğrencilerin akademik başarıları ile kariyer kararlılıkları arasında pozitif yönde anlamlı bir ilişki bulmuştur. Ek olarak kariyer gelişiminin, mesleki karar verme özyetkinlik inancı ile ilişkili olduğu (Bozgeyikli vd., 2009) bilgisi göz önüne alındığında, Yayla ve Bacanlı (2011) tarafından yapılan araştırma, bu araştırmadan elde edilen bulguyu desteklemektedir. Yayla ve Bacanlı (2011) 8. sınıf öğrencilerinin algılanan akademik başarı düzeyleri yükseldikçe kariyer gelişimlerinin de yükseldiğini belirtmiştir. Kendini akademik olarak başarılı algılayan bireylerin karşılaştıkları sorunları çözmek konusunda da başarılı olacaklarına dair inançları gelişmiş olabilir. Kariyer karar verme, bir problem durumu olarak değerlendirildiğinde akademik özyetkinlik inancı gelişmiş bireylerin problem çözme becerileri de yüksek olacağından, kariyer kararı alırken daha az sorun yaşaması beklenmektedir. Nitekim Yaman (2014) akademik özyeterlik algısının problem çözme becerileri yoluyla kariyer kararsızlığı üzerinde etkisi olduğu ifade etmiştir. Yani yüksek problem çözme becerisine ve akademik özyeterlik algısına sahip bireyler daha az kariyer kararsızlığı yaşamaktadır. Çok sayıda araştırma problem çözme becerileri ile yetkinlik inancı arasında pozitif yönde ilişki olduğunu göstermiştir (Heppner, Witty ve Dixon, 2004; Bilgin ve Akkapulu, 2007; Hoffman ve Spatarru, 2008). Çelikkaleli ve Gündüz (2010) ergenlerin akademik yetkinlik inançları ile problem çözme becerileri arasında anlamlı bir ilişki olduğunu ifade etmiştir. Bandura (1990) bireylerin zorlu bir görevi yerine getirme durumunda, düşük yetkinlik inancına sahiplerse, motivasyon düşüklüğü yaşayacaklarını ve performanslarının istenen düzeyde olmayacağını ifade etmiştir.
Ayrıca akademik başarısı düşük öğrencilerin genellikle “yaşam benim için zor olmamalı”, “istediğim şeyleri hemen gerçekleştirmeliyim” gibi mantık dışı inançlara sahip olduğu ifade edilmiştir (Sapp, 1996). Yani kariyer karar verme durumunda olan bir öğrencinin algıladığı akademik başarısı düşükse, kariyer karar sürecini etkili bir şekilde yönetmesini ve gerek kendini gerekse kariyer seçeneklerini mantıklı olarak değerlendirip eşleştirmesini engelleyecek mantıkdışı inançlara sahip olacağından, akademik başarısı düşük öğrencilerin kariyer karar sürecinin başında hazırlık eksikliğinden kaynaklı zorlukları daha çok yaşaması normaldir.
Araştırmadan elde edilen bulguya göre, benlik saygısı düzeyi yükseldikçe kariyer karar verme güçlükleri azalmaktadır. Germeijs ve De Boeck (2002) benlik saygısı ile kariyer karar verme güçlükleri arasında negatif yönde anlamlı bir ilişki olduğunu, benlik saygısı
97
yükseldikçe kariyer karar verme güçlüklerinin azaldığını ifade etmişlerdir. Taşgit (2012) çalışmasında öğrencilerin benlik saygısı düzeylerinin, karar vermede özsaygı düzeyini pozitif ve anlamlı olarak yordadığını belirtmiştir. Aynı şekilde Aydın (2014) benlik saygısının kariyer kararsızlığının anlamlı bir yordayıcısı olduğunu ifade etmiştir. Kariyer karar verme sürecinde yaşanan zorlukların nedenlerinden biri, bireyin kendisini yeterince tanımaması, ilgilerine, yeteneklerine, değerlerine, kişilik özelliklerine uygun, gerçekçi hedefler belirleyememesidir. Benlik saygısının, bireyin kendini tanıması ile ilişkili bir kavram olduğu düşünülürse, benlik saygısı düşük bireylerin kariyer kararlarında daha fazla zorluk yaşaması beklenebilir. Nitekim Harter (1983) benlik kavramının bireyin kendisini tanımlayan özelliklerin bütünü olduğu, bireyin kendisi ile ilgili düşünceleri olumlu ise benlik algısının yüksek, olumsuz ise benlik algısının düşük olduğunu ifade etmiştir. Ayrıca yapılan araştırmalar (Yiğit, 2005) benlik saygısının karar verme stratejilerinin önemli bir yordayıcısı olduğunu göstermiştir. Yani bireylerin benlik saygısı düzeyi düştükçe, daha fazla içtepisel ve bağımlı karar verme stratejilerini kullandığı gözlenmiştir. Bu bilgi doğrultusunda, bireylerin sağlıklı olmayan karar verme stratejilerini kullanması durumunda kararsızlık yaşaması doğaldır. Kariyer karar verme süreci düşünüldüğünde dışsal çatışmalardan kaynaklı güçlükler aynı zamanda bağımlı karar stratejisiyle de ilişkilidir. Sonuç olarak benlik saygısı düşük bireylerin gerek kendilerine ilişkin algılarının yeterince gelişmemiş olması gerekse etkili karar verme stratejilerini kullanmamaları nedeniyle kariyer karar verme güçlük düzeylerinin yüksek olduğu söylenebilir. Ek olarak Avşaroğlu ve Üre (2007) benlik saygısının, dikkatli karar vermeyi ve stresle başa çıkmayı anlamlı düzeyde yordadığını belirmiştir. Benlik saygısı yüksek kişilerin strese karşı daha dayanıklı olduğu bulunmuştur (Tuğrul, 2000). Kariyer karar verme durumu bireyler için kaygı ve stres kaynağı olduğundan benlik saygısı yüksek kişilerin gerek stresle başa çıkmada başarılı olmaları gerekse dikkatli karar verme becerilerinin gelişmiş olması nedeniyle daha az kariyer karar verme güçlüğü yaşadığı söylenebilir. Bu araştırma ile ortaokul 8. sınıf öğrencilerine yönelik mesleki rehberlik ve danışmanlık hizmetlerinde öğrencilerin benlik saygısını artırmaya yönelik etkinliklere yer verilmesinin önemli görülmektedir.
Bu araştırmada lise tercihine karar vermiş olan öğrenciler daha az kariyer karar verme güçlü yaşamaktadır. Karar durumlarına göre kariyer kararsızlığının incelendiği araştırmalar bu bulguyu destekler niteliktedir (Bacanlı, 2012; Bacanlı, Eşici ve Özünlü, 2013; Öztemel, 2012; 2014; Yazıcıoğlu, 2008; Gati ve Saka, 2001; Gati, Krausz ve Osipow, 1996; Tien, 2005). Lise kararını vermiş öğrencilerin daha az kariyer karar verme güçlüğü yaşaması,
98
kendisi ve çevresel faktörler hakkında yeterli bilgiye sahip olduğu, elde ettiği bilgileri hedefleri doğrultusunda uygulama konusunda istekli olduğu, daha az içsel ve dışsal çatışmalar yaşadığı şeklinde yorumlanabilir.
5.2.Ortaokul 8. Sınıf Öğrencilerinin Kariyer Gelişimleri, Benlik Saygıları ve