Ön Elemeli Kariyer Karar Verme Modeli (Ön Eleme-Derinlemesine Araştırma-

Kariyer karar verme sürecinin karmaşıklığının en önemli nedenlerinden biri, kariyer kararı ile ilgili olabilecek bilgilerin çok fazla olmasıdır. Bu nedenle kariyer karar kuramlarının amaçlarından biri, toplanmış ve işlenecek olan bilgi miktarını azaltarak, amaca en uygun bilgilere odaklanılmasını sağlamaktır. Bu karmaşıklığı azaltmak için kullanılabilecek yöntemlerden biri süreci farklı aşamalara ayırmaktır. Nitekim araştırmalar, çok sayıda potansiyel alternatifi içeren kararlarla uğraşırken, insanların içgüdüsel olarak süreci iki aşamaya ayırdıklarını göstermektedir: a)tarama yapma(kabul edilemez alternatifleri eleme)b) seçim yapma(kalanlar arasında en iyi alternatifi seçme) (Paquette ve Kida, 1988;

18

Potter ve Beach, 1994). Ayrıca bireyler, kariyer karar verme sürecinde kendi özelliklerine(yetenek, ilgi, değer, kişilik özellikleri vb.) en uygun seçenekleri belirleyemediklerinden kariyer kararsızlığı yaşamaktadır (Gati ve Asher, 2001a).

Bu bulgulara dayanarak Gati ve Asher (2001a), kariyer karar verme sürecini her biri farklı hedef ve stratejileri içeren üç aşamaya ayırarak incelemişlerdir: a-bireyin tercihlerine göre kabul edilebilir seçeneklerin küçük ve yönetilebilir kümesini bulmak için, tüm kariyer alternatiflerinin potansiyel kümesini ön eleme yapmak, b-birkaç uygun alternatifler listesiyle sonuçlanan ön eleme işleminden sonra, kabul edilebilir alternatiflerin derinlemesine araştırılması c- uygun alternatifler arasında ayrıntılı bir karşılaştırmaya dayanan en uygun alternatifin seçimi (Gati ve Asher, 2001a). Bu modele göre birey, karar verme sürecinde kendi ilerleme durumunagöre modelin herhangi bir aşamasından sürece başlayabilir.

Önerilen kriter temelli yaklaşım, özellikle bireyin tercihlerinin üç yönü üzerinde önemle durmaktadır: 1.kriterlerin önemi 2. maksimum kabul düzeyi 3. daha az tercih edilen ancak yine de kabul edilebilir tercihlerin belirlenmesi. Örneğin bir birey sanatsal bir işte çalışmasının ideal olacağını düşünebilir ancak sanatsal yönü çok az olan bir iş üzerinde uzlaşmaya da razı olabilir. “Kabul edilebilir” seviyelerin belirlenmesi ve etkili bir şekilde kullanılması son derece önemli bir işlemdir. İlk olarak, açık bir şekilde bireyi uzlaşma faktörünü dikkate alması konusunda yönlendirir. Böylece kişiye, kariyer seçimi ve iş dünyasını daha gerçekçi bir bakış açısıyla değerlendirmesi konusunda rehberlik eder (Gati, 1993; Gati ve Asher, 2001a; 2001b). Yaşamdaki kariyer seçimlerinin önemi göz önüne alındığında, birçok insana göre, kendi zihnindeki ideal meslekten farklı meslek alternatiflerini düşünmek zor gelmektedir (Gati, 1993; Gottfredson, 1981). Bu nedenle uzlaşmanın dikkate alınmasıyla insanların istekliliğini artırmak, kariyer danışmanlığının ayrılmaz bir parçasıdır. Ayrıca, tercihlerin kabul edilme seviyelerinin çeşitliliğini(maksimum kabul, daha az tercih edilen ancak kabul edilebilir vb.) kullanarak bireylerin tercihlerini ortaya çıkarmak, kişinin isteklerinin daha esnek bir karakterizasyonunu ortaya çıkartır.

Aşağıda Ön Elemeli Kariyer Karar Verme Modeli’nin aşamaları açıklanmıştır (Gati ve Asher, 2001a):

I.Ön Eleme Evresi:İlk aşama olan ön elemenin amacı, potansiyel alternatif sayısını azaltmak ve gelecek vaat ededen alternatiflerden yönetilebilir bir küme tespit etmektir(yani

19

7 veya daha az seçenek) (Gati, Kleiman, Saka ve Zakai, 2003). Ardışık eleme modelinde gelecek vadeden, kabul edilebilir kariyer alternatifleri için ön eleme yapmak, bireyin kariyerinde öncelikli olarak önem verdiği kriterlere dayanmaktadır. Ön eleme evresinde birey kariyer alternatiflerini değerlendirirken kullanacağı kriterleri önem sırasına göre listeler. Daha sonra, ileride sahip olmak istediği kariyer seçenekleri ile kariyer seçiminde kendisi için önemli olan kriterleri karşılaştırır. Her kriter için, tüm potansiyel alternatiflerin özellikleri bireyin tercihleri ile karşılaştırılır ve uyumsuz alternatifler elenir. Yani bireyin kariyer kararı verirken önemsediği özellikler, incelediği kariyer alternatifinde bulunmuyor ise, o alternatif elenir. Kalan kriterler(önem sırasına göre) için aynı süreç tekrarlanır. Eleme işlemi bir sonraki aşamada derinlemesine araştırılacak, hakkında bilgi toplanacak olan 7-8 alternatif kalana kadar devam eder.

Kriterlerin belirlenmesi kariyer karar verme sürecinde önemlidir çünkü, birey mesleğinde bu özelliğin düşük ya da yüksek olmasını tercih edebilir. Örneğin kriterlerden “çalışma ortamı” kişi için önemli özelliklerden biri olarak belirlenebilir çünkü bireyin tercihi sadece açık havada çalışmak olabilir veya birey açık havada çalışmaktan ziyade kapalı ortamlarda çalışmayı istiyor olabilir. Ön eleme için kariyer ile ilgili kriterlerden oluşan bir kümenin kullanılması, bireyin hem mesleki tercihlerini hem de meslekler arasındaki farklılıkları daha doğru bir şekilde ayrıştırmasını sağlar. Böylece sadece mesleki ilgilere dayalı bir mesleki tercihten ziyade bireyin özellikleri ile çevrenin özellikleri arasındaki uyuma dayalı bir kariyer kararı söz konusu olmaktadır (Gati, 1998). Bununla birlikte, olası tüm kriterleri dikkate almak, bilişsel ve maddi sınırlamalar nedeniyle pratik değildir. Dolayısıyla birey, odaklanmak için kendisi için önemli kriterlerin bir alt kümesini seçmek zorundadır.

II. Derinlemesine Araştırma Evresi:Bu aşamanın amacı, sadece gelecek vadeden alternatifleri değil, birey için gerçekten uygun olan birkaç alternatifi tespit etmektir. Bir kariyer alternatifinin birey için gerçekten uygun olup olmadığı iki açıdan değerlendirilir: birincisi, alternatif gerçekten bireyin tercihlerine, kişisel özelliklerine uygun olmalıdır, ikinci olarak ise birey, alternatifin gerekliliklerini karşılamalıdır ve birey bu alternatifi uygulayabilecek potansiyelde olmalıdır(Gati ve Asher, 2001a).

Bu aşamada karar veren kişi, bir alternatife odaklandığı zaman, onun hakkında kapsamlı bilgi toplar. Derinlemesine araştırma genellikle yapılandırılmış bilgiye dayanmaktadır ve bu aşamada mesleklerin sözel, görsel ve videolu açıklamalarınan yararlanılabilir.

20

Bu aşamada bireyin mesleklerin ana yönleri üzerine odaklanması çok önemlidir, bu yönler mesleklerin özünü nitelendiren önemli faktörlerdir (Gati, 1998). Örneğin, insanların fiziksel tedavisi ile ilgilenme, esnek ve vardiyalı çalışma saatlerine uyum sağlama, sağlık görevlisi olarak çalışmanın önemli özellikleri arasındadır. Bu özelliklersağlık görevlisi mesleğinin temel yönleri olarak kabul edilir. Sözel yeteneği kullanmak ise bu işin önemli bir parçası değildir. Bu nedenle temel bir yön olarak kabul edilmez.

Alternatiflerin özellikleri bireyin tercihlerine uygun bulunduktan sonra, derinlemesine keşif aşamasının ikinci hedefi, meslek seçimini gerçekleştirme olasılığını araştırmaktır. Bireyin önceki çalışmaları, notları ve başarılarının yanı sıra, zaman ve maddi sınırlamaları dikkate alınarak, kariyer alternafinin birey için uygulanabilir olup olmadığı değerlendirilir. Bireyin durumu ile mesleğin ön koşulları ve meslekte başarılı olmak için gerekli olan kriterlerin uyumlu olup olmadığına bakılır. Eğer bir meslek, yukarıda belirtilen koşullardan birine veya daha fazlasına uygun değilse, bu meslek uygun alternatifler listesinden çıkarılmalıdır. Sonuç olarak derinlemesine araştırma aşaması, birey için uygun birkaç alternatifin belirlenmesi ilesonuçlanmalıdır.

III. Seçim Yapma-En Uygun Alternatifi Bulma Evresi: Derinlemesine araştırma aşaması genellikle birden fazla alternatif ile sonuçlanır. Bu nedenle üçüncü bir aşama, birey için en uygun olan alternatifi seçmek için gereklidir. Seçim aşaması, düşünülen alternatifler arasında incelikli, ayrıntılı karşılaştırma yapmayı içerir. Her birinin avantajlarını ve dezavantajlarını karşılaştırmayı ve alternatifler arasındaki farklılıklara odaklanmayı gerektirir. Bu aşamada söz konusu alternatiflerin tümü kabul edilebilirdir. Alternatiflerin sayısı azsa, karar veren kişi, aşırı bilgi ile karşılaşmadan her bir alternatifi tüm yönleriyle karşılaştırarak değerlendirme yapabilir. Özetle seçim aşaması, bireyin yetenekleri, ilgileri, değerleri, kişisel özellikleri, meslekten beklentileri ile en uyumlu olan kariyer seçeneğinin belirlenmesi ile sonuçlanmaktadır.