İştirak halinde işlenen suçlar bakımından şeriklerin cezalandırılması konusunda ceza hukukunda “eşitlik sistemi”, “ikilik sistemi” ve “cezanın faile göre tespit edilmesi sistemi” olmak üzere üç sistem bulunmaktadır.87
a) Eşitlik Sistemi
Bu sisteme göre, suç tipinin ihlali bakımından, kendisine isnat edilebilecek herhangi bir katkıda bulunan her bir kişi, katkısının ağırlığının derecesine bakılmaksızın fail olarak kabul edilecektir.88 Eşitlik sisteminde suçu birlikte işleyen kişiler, aralarında bir kader birliği olduğunu kabul etmişler, bu şekilde başkasının fiiline iştirak ederek, onun fiilini bütün sonuçlarıyla kendilerine mal etmişlerdir.89
Bu nedenle eşitlik sistemine göre, işlenen suç bölünemeyeceği için cezai sorumluluğun da bölünmesi söz
83 DÖNMEZER/ERMAN, s. 485. 84 DÖNMEZER/ERMAN, s. 485. 85 Önder, s. 486.
86 bkz. Taksirli Suçlarda Dolaylı Faillik s. 151. 87
KUNTER, Nurullah, Suçortaklığında Sorum ve Ceza, İÜHFM, C:XIII, S:1, İstanbul, 1947, s. 71. vd; DÖNMEZER/ERMAN, s. 453; EREM/DANIŞMAN/ARTUK, s. 359; ARTUK/GÖKÇEN/ YENİDÜNYA, s. 623.
88
DÖNMEZER/ERMAN, s. 453; KESKİN, Serap, “Suç Ortaklığı (Suça İştirak)”, Ceza Hukuku Günleri, 70. Yılında TCK Genel Hükümler (26-27 Mart 1997), İstanbul, 1998, s. 228; ARTUK/GÖKÇEN/YENİDÜNYA, s. 623; KOCA/ÜZÜLMEZ, s. 387-388.
89 DÖNMEZER/ERMAN, s. 453; EREM/DANIŞMAN/ARTUK, s. 359; ARTUK/GÖKÇEN/
19
konusu olmayacak; suça katılan herkes suçun faili olarak değerlendirilip suçun tam cezası ile cezalandırılacaktır.90
Dolayısıyla eşitlik sistemi bakımından suçun işlenişine nedensel değeri olan hareketlerle katkıda bulunan kişiler arasında fail-şerik ayrımı yapılmaksızın herkesin fail olarak sorumlu olacağı sonucuna varılabilir.
Eşitlik sistemi, Türk hukuk sisteminde Kabahatler Kanunu bakımından benimsenmiş bulunmaktadır.91
Zira Kabahatler Kanunu m. 14’e göre, “kabahatin işlenişine birden fazla kişinin iştirak etmesi halinde bu kişilerin her biri hakkında, fail olarak idarî para cezası verilir.” Dolayısıyla bu madde hükmüne göre, eşitlik sistemi ile uyumlu olarak kabahatin işlenişine katılan kişilerin kabahatin işlenmesine yönelik katkıları bakımından bir ayrım yapılmamakta, kabahatin işlenişine katılanların her biri fail olarak kabul edilmektedir.
b) İkilik Sistemi
Bu sisteme göre suça katılan kişilerin rollerine göre ikili bir ayrım yapılmakta; suçun işlenmesi bakımından asli nitelikte hareket eden kişiler suçun tam cezasıyla cezalandırılmaktayken, ikincil nitelikte hareket eden kişiler ise daha az cezayla cezalandırılmaktadır.92
Bu nedenle bu sistemin esası yukarıda ifade edilen dar faillik anlayışına dayanmaktadır.93
İkilik sistemine göre suça katılan herkes suçtan eşit bir yarar elde etmeyip, bu kişiler suçtan farklı yararlar elde etmektedirler.94
Bu bakımdan suçun oluşmasına önemli derecede katkı sağlayanlar fail olarak suçun cezasıyla cezalandırılırken; suçun gerçekleşmesine yardım edenler ise şerik olarak suçun daha az cezasıyla cezalandırılacaklardır.95
Ancak bu durumda suça katılan kişilerden hangisinin fail, hangisinin şerik olarak tespit edileceği sorunu ortaya çıkmaktadır. Hem bu ayrımdaki
90
YEKEBAŞ, Vehbi, Suçun ve Suçlunun Taaddüdü ve Cürme İştirak, Yeni Cezaevi Matbaası, Ankara, 1952, s. 29; İÇEL/SOKULLU-AKINCI/ÖZGENÇ/SÖZÜER/MAHMUTOĞLU/ÜNVER, s. 453; DEMİRBAŞ, s. 450-451; AYDIN, s. 66. 91 ARTUK/GÖKÇEN/YENİDÜNYA, s. 623; KOCA/ÜZÜLMEZ, s. 388. 92 DEMİRBAŞ, s. 451. 93 ARTUK/GÖKÇEN/YENİDÜNYA, s. 624; KOCA/ÜZÜLMEZ, s. 388. 94 ZAFER, s. 384. 95
20
güçlük hem de asli failin icra hareketlerine başlamaması halinde şeriklerin cezalandırılmaması hali doktrinde eleştirilmiştir.96
İkilik sistemi objektif teori ve sübjektif teori olmak üzere iki başlık halinde incelenmiştir.97
5237 sayılı Türk Ceza Kanununda da faillik-şeriklik ayrımı yapılmış, 765 sayılı Türk Ceza Kanununda benimsendiği üzere ikilik sistemi kabul edilmiştir.98 Bu doğrultuda TCK m. 40/1’e göre iştirak hükümlerinin uygulanabilmesi için kasten işlenen bir suçun varlığı gerektiğinden, kasten işlenemeyen örneğin taksirle işlenen suçlara iştirak mümkün değildir.99
Böylece suçun icrası bakımından kasten ve hukuka aykırı hareket eden suçun asli faillerine nazaran, suçun icrası bakımından ikincil nitelikte hareket edenler daha az ceza ile cezalandırılacaklardır.
c) Cezanın Faile Göre Tespiti Sistemi
Sübjektif sistem olarak da isimlendirilen bu sisteme göre suça katılan kişilerin ceza sorumluluğu, maddi veya manevi katılım şekillerine göre değil, kötülük derecelerine göre belirlenmektedir.100
Bu sistemde fail-şerik ayrımı kabul edilmesine rağmen, kural olarak suça katılan tüm failler suçun tam cezasıyla cezalandırılmakta; ancak olaya göre şerikin cezasını indirebilme yetkisi hâkime verilmektedir.101 Dolayısıyla bu sisteme göre cezalandırma, suça katılan kişilerin kötülük ve tehlikelilik derecelerine göre yapılacaktır. Ancak somut olayda kötülük derecesinin belirlenmesinin tespitinde sorunlar ortaya çıkabilir. Buna ilişkin tespit; suçlunun tehlikeliliği, suç işlerken güttüğü saikler, suçlunun psikolojik-antropolojik kişiliği ve suçun ağırlığı
96 EREM/DANIŞMAN/ARTUK, s. 359; DÖNMEZER/ERMAN, s. 455-456; DEMİRBAŞ, s. 451;
AYDIN, s. 71.
97
Objektif ve sübjektif teoriler bakımından ve aynı zamanda ikilik sisteminin sakıncalarına ilişkin detaylı bilgi için bkz. DÖNMEZER/ERMAN, s. 455-460; ÖZBEK/KANBUR/DOĞAN/BACAKSIZ/TEPE, s. 488-489; ÖZBEK, Veli Özer, TCK İzmir Şerhi, Yeni Türk Ceza Kanununun Anlamı, C. I Genel Hükümler (Madde 1-75), Ankara, 2006, s. 466-467.
98
CENTEL/ZAFER/ÇAKMUT, s. 502; TOROSLU, s. 280; DEMİRBAŞ, s. 451; KOCA/ÜZÜLMEZ, s. 388.
99 KOCA/ÜZÜLMEZ, s. 388. 100
EREM, Faruk, Suça İştirak, AÜHFD, C. 03, S. 01, Y. 1946, s. 63-64; KUNTER, s. 90 vd; DÖNMEZER/ERMAN, s. 460-465; Erem/Danışman/Artuk, s. 359; KESKİN, “Suç Ortaklığı (Suça İştirak)”, 229 vd; ARTUK/GÖKÇEN/YENİDÜNYA, s. 624; CENTEL/ZAFER/ÇAKMUT, s. 500; DEMİRBAŞ, s. 451; KOCA/ÜZÜLMEZ, s. 388.
101
21
değerlendirilerek hâkim tarafından yapılacaktır.102
Bu doğrultuda cezanın faile göre tespiti sisteminde kötülük derecesinin belirlenmesinde kesin bir ölçüt söz konusu olmamakla birlikte, bu derecelendirme somut olaya göre hâkim tarafından yapılacaktır. Ancak cezanın faile göre tespiti sistemine göre, başlangıçta suça katılan herkes fail olarak kabul edilip, daha sonra suça katılan kişilerin cezasında somut olaya göre indirime gidilecektir.