Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programının İçeriği

Disiplinler arası bir yaklaşımın gereği tarih, coğrafya, ekonomi, sosyoloji, antropoloji, psikoloji, felsefe, siyaset, hukuk gibi sosyal bilimleri ve vatandaşlık bilgisi konularını yansıtarak öğrenme alanları içeren sosyal bilgiler programında 4. sınıftan 7. sınıfa kadar devam eden süreçte yedi öğrenme alanı (Birey ve Toplum, Kültür ve Miras, İnsanlar, Yerler ve Çevre, Bilim, Teknoloji ve Toplum, Üretim, Dağıtım ve Tüketim, Etkin

Vatandaşlık, Küresel Bağlantılar) bulunmaktadır. Siyaset bilimi içinde yer alan bazı konular sosyal bilgiler dersi içindeki ilgili öğrenme alanlarına ait ünitelerde bulunmaktadır.

Sosyal bilgiler siyaset bilimine büyük oranda ihtiyaç duymaktadır. Siyaset bilimi, öğrencinin yaşamında aktif bir şekilde kullanacağı temel bilgileri ve kavramları içerir. Bu noktada siyaset biliminin temel kavramları içerisinde bulunan devlet, hükûmet, otorite, cumhuriyet, anayasa, yasa, politika, sistem, politik kurumlar, demokrasi, sosyal kontrol, güç, vatandaşlık, kamuoyu, protesto, sivil toplum kuruluşları vb. terimlerin önemi büyüktür. Bu terim ve kavramların açıklanmasında sosyal bilgiler öğretimi içerisinde önemli bir yer teşkil ettiği tartışmasızdır. Sosyal bilgiler programının rolü kişiye siyasetle ilgili bir bilgiyi eleştirel bir şekilde ele almasına yardım ederek kendi düşüncelerini ve diğer kişilerin düşüncelerini değerlendirmesi, onlara etkin ve sorumlu bir tutum içinde düşüncelerini söyleyebilmesi hususunda yol göstermektir. İyi bir sosyal bilgiler programı kılavuzluğunda sosyal bilgiler öğretmeni öğrencilere siyaseti anlama ve eleştiri yapabilme yeteneğini, siyasetle ilgili bir fikir ifade edebilme yeteneğini, siyasal hayatın toplum üzerinde bugününe ve geleceğine önem verme, demokratik karar vermeye katılım, siyasal bilgi ve tutumların toplumların birbirlerini nasıl etkilediğini anlama becerilerini kazandırmalıdır.

Sosyal bilgiler (5. 6. ve 7. sınıf) öğretim programlarında (2018) amaç, yaklaşım ve kazanımlar çerçevesinde siyaset okuryazarlığı eğitiminde vurgunun varlığı incelenmiştir. Programda siyaset okuryazarlığı (politik okuryazarlık) kavramının kullanıldığı, bununla birlikte siyaset okuryazarlığının içeriğine uygun öğrenme alanları ve bu öğrenme alanlarındaki kazanımların sosyal bilgiler öğretim programlarında yer aldığı ama yeterli olmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Ayrıca Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı’nın genel amaçları içerisinde direkt olarak siyaset okuryazarlığının amaçlarıyla ilgili aşağıdaki maddeler bulunmaktadır:

• Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olarak vatanını ve milletini seven, haklarını bilen ve kullanan, sorumluluklarını yerine getiren, milli bilince sahip bir vatandaş olarak yetişmeleri,

• Atatürk ilke ve inkılaplarının, Türkiye Cumhuriyeti’nin sosyal, kültürel ve ekonomik kalkınmasındaki yerini kavrayıp demokratik, laik, milli ve çağdaş değerleri yaşatmaya istekli olmaları,

• Hukuk kurallarının herkes için bağlayıcı olduğunu, tüm kişi ve kuruluşların yasalar önünde eşit olduğunu gerekçeleriyle bilmeleri,

• Katılımın önemine inanmaları, kişisel ve toplumsal sorunların çözümü için kendine özgü görüşler ileri sürmeleri,

• İnsan hakları, ulusal egemenlik, demokrasi, laiklik, cumhuriyet kavramlarının tarihsel süreçleri ve günümüz Türkiye’si üzerindeki etkilerini kavrayarak yaşamını demokratik kurallara göre düzenlemeleri,

• Farklı dönem ve mekânlara ait tarihsel kanıtları sorgulayarak insanlar, nesneler, olaylar ve olgular arasındaki benzerlik ve farklılıkları belirlemeleri, değişim ve sürekliliği algılamaları,

• İnsanlığın bir parçası olduğu bilincini taşıyarak ülkesini ve dünyayı ilgilendiren konulara duyarlılık göstermeleri amaçlanmaktadır (MEB, 2018).

Siyaset eğitimin temel amaçlarından biri de etkili siyaset okuryazarlığı için öğrencilerin bilgi, beceri ve değerleri kullanarak kamu yaşamında kendilerini nasıl ifade edeceklerini öğrenmeleridir. Sosyal bilgiler programında demokrasi ile ilgili kazanımlara bakıldığında katılımın sadece oy vermekle sınırlı olduğu kazanımlarına rastlanmıştır. Oy vermenin yanı sıra siyasi süreç hakkında bilgi sahibi olma, ulusal ve uluslararası olayları takip etme, medyaya katılma, dilekçe, imza kampanyası, milletvekillerine mektup yazma, itiraz etme, istekte bulunma ve grev yapma gibi faaliyetlere katılım hakkında kazanımların olmadığı görülmektedir. Sonuç olarak bu katılım biçimlerine ait kazanımların Sosyal Bilgiler Programı’nda eksik kaldığı görülmektedir.

Tablo 2. 2. Beşinci Sınıf Düzeyine Göre Siyaset Okuryazarlığı İle İlgili Kazanımlar

Öğrenme Alanı Kazanım

Birey ve Toplum

• Katıldığı gruplarda aldığı rollerin gerektirdiği hak ve sorumluluklara uygun davranır.

• Çocuk haklarından yararlanmaya ve bu hakların ihlallerine örnekler verir.

Üretim, Dağıtım ve Tüketim • Bilinçli bir tüketici olarak haklarını kullanır.

Etkin Vatandaşlık

• Çevresindeki toplumsal ihtiyaçlar ile bu ihtiyaçların karşılanması için hizmet veren kurumları ilişkilendirir.

• Yaşadığı yerin yönetim birimlerinin temel görevlerini açıklar.

• Temel hakları ve bu hakları kullanmanın önemini açıklar.

• Bayrak ve İstiklal Marşı gibi milli egemenlik ve bağımsızlık sembollerine değer verir.

5. sınıf sosyal bilgiler programında yer alan “Yaşadığı yerin yönetim birimlerinin temel görevlerini açıklar” kazanımı sadece yönetim birimlerinin görevlerinin ezberletilmesinden öte değildir. Bu kazanıma alternatif olarak başlangıçta güç, otorite ve yönetimin nasıl oluşturulacağına ve bunlarla nasıl etkileşim içinde olunabileceğine, bu yapıların toplumdaki yerini ve önemini anlatan ve yönetim birimlerinin nasıl oluşturulduğunu, yapılandırıldığını ve sürdürüldüğünü içeren kazanımlar da eklenebilir. Ayrıca öğrencilere bu konularla ilgili olarak bireysel değerlendirmeler yapmayı öğretmek daha sorumlu bireyler olarak etkili kararlar verme yönünde katkı sağlayacaktır. Üretim, Dağıtım ve Tüketim ünitesinde yer alan “bilinçli bir tüketici olarak haklarını kullanır” kazanımı, finansal okuryazarlık ve hukuk okuryazarlığı ile siyaset okuryazarlığının iç içe geçebildiğini göstermektedir.

Tablo 2. 3. Altıncı Sınıf Düzeyine Göre Siyaset Okuryazarlığı İle İlgili Kazanımlar

Öğrenme Alanı Kazanım Birey ve Toplum

• Toplumsal birlikteliğin oluşmasında sosyal yardımlaşma ve dayanışmayı destekleyici faaliyetlere katılır.

• Bir soruna getirilen çözümlerin hak, sorumluluk ve özgürlükler temelinde olması gerektiğini savunur.

Kültür ve Miras

• Türklerin İslamiyet’i kabulleri ile birlikte siyasi, sosyal ve kültürel alanlarda meydana gelen değişimleri fark eder.

• Tarihi ticaret yollarının toplumlar arası siyasi, kültürel ve ekonomik ilişkilerdeki rolünü açıklar.

Bilim Teknoloji ve Toplum • Telif ve patent hakları saklı ürünlerinin yasal yollardan temin edilmesinin gerekliliğini savunur.

Üretim, Dağıtım ve Tüketim • Vatandaşlık sorumluluğu ve ülke ekonomisine katkısı açısından vergi vermenin gereğini ve önemini savunur.

Etkin Vatandaşlık

• Demokrasinin temel ilkeleri açısından farklı yönetim biçimlerini karşılaştırır.

• Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nde yasama, yürütme ve yargı güçleri arasındaki ilişkiyi açıklar.

• Yönetimin karar alma sürecini etkileyen unsurları değerlendirir.

• Toplumsal hayatımızda demokrasinin önemini açıklar.

• Türkiye Cumhuriyeti’nin etkin bir vatandaşı olarak hak ve sorumluluklarının anayasal güvence altında olduğunu açıklar.

• Türk tarihinden güncel örneklerden yola çıkarak toplumsal hayatta kadına verilen değeri fark eder.

Küresel Bağlantılar

• Türkiye Cumhuriyetleri ile komşu ve diğer ülkelerle olan kültürel, sosyal, siyasi ve ekonomik ilişkimizi değerlendirir.

Siyasetin en yaygın algısı hükmedenlerin hükmedilenle, azınlığın çoğunlukla, hükümetin vatandaşlarıyla olan ilişkisiyle ilgili olduğudur. Bazı kazanımlar yasama, yürütme ve yargı arasındaki ilişki, yönetimin karar alma süreci ve toplumda demokrasinin önemi ile ilgilidir. Ayrıca siyasete katılım öneminin anlatımı sadece ülke adına karar alma

basamağında bulunan oy verme işlemi ile sınırlıdır. Ders kitaplarında ve sınıflarda yapılan etkinliklerde sadece oy kullanmanın önemi vurgulanmaktadır.

Sosyal bilgiler programının kazanımları içerisinde dilekçe yazabilme, imza kampanyası düzenleyebilme, milletvekillerine mektup yazabilme, kamu bürokrasisine fikir, itiraz ve isteklerini belirtebilme, grev yapma, boykot, yürüyüş yapmak ve gösteri düzenlemek gibi hakların yasal yollarla nasıl kullanılacağına dair kazanımlar da olmalıdır. Bu çerçevede sadece bu ilişki ağını açıklayan devletin veya hükümetin resmi hiyerarşik yapısı olan yasama, yürütme ve yargının sadece birbirleriyle olan ilişkisinin verilmesinin, demokrasinin önemine değinmenin, etkin vatandaş tipini anlatmanın, komşu ve diğer ülkelerle olan ilişkilerimizi değerlendirmenin yanında hem yerel hem de daha evrensel kavramlar olan ve demokrasi ile de ilişkili otorite, düzen, kamuoyu, baskı, grev, boykot, gösteri, eylem, ayaklanma, darbe, bağımsızlık savaşı, iç savaş, refah, adalet, temsil ve kanun gibi kavramlar ve bu kavramların içeriği de sosyal bilgiler programına kazandırılmış olunur. Sözü edilen kavramların birçoğu toplumda tabu niteliğindedir ve bu kavramlar bireylere olumsuz ifadeler çağrıştırmaktadır. Bir sosyal bilgiler programı içinde yer alması gereken ve bilinçli siyaset eğitiminin geliştirilebilmesi adına bu kavramların ne anlama geldiğini öğrencilere kazandıracak kazanımlar olmalıdır.

Türkiye’yi ilgilendiren gerek komşu gerekse diğer ülkelerle olan kültürel, sosyal, siyasi ve ekonomik konulara ait kazanımların sosyal bilgiler programının tüm sınıf düzeylerinde yer alması gerekmektedir. Yakın geçmişimizdeki tarihi olaylara farklı yorumlar getiren bakış açılarının öğrencilere öğretilmesi gerektiği öğretim programında vurgulanmalıdır. Sınıf ortamlarında bu konuların veya bu konuya ait sorunların tartışılması öğrencilerin çatışma ile başa çıkabilmesini, eleştirel karar vermesini ve sosyal sorunlara ilişkin görüş sahibi olmasını sağlar. Sosyal bilgiler programı tüm sınıf düzeylerinde incelendiğinde bu konuya ait kazanımların sadece 6. sınıf düzeyinde yer aldığı görülmektedir. Günlük hayatın bir parçası olan bu konulara ait kazanımların öğretim programının dışında bırakmak bir çözüm değildir.

Tablo 2. 4. Yedinci Sınıf Düzeyine Göre Siyaset Okuryazarlığı İle İlgili Kazanımlar

Öğrenme Alanı Kazanım

Birey ve Toplum • İletişim araçlarından yararlanırken haklarını kullanır ve sorumluluklarını yerine getirir.

İnsanlar, Yerler ve Çevreler • Temel haklardan yerleşme ve seyahat özgürlüğünü açıklar.

Üretim, Dağıtım ve Tüketim • Vakıfların ve sivil toplum kuruluşlarının çalışmalarına ve sosyal yaşamdaki rollerine tarihten ve günümüzden örnekler verir.

Etkin Vatandaşlık

• Demokrasiyi ve demokrasinin gelişim evrelerini açıklar.

• Atatürk’ün Türk demokrasisinin gelişimine katkılarını açıklar.

• Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin temel niteliklerini toplumsal hayattaki uygulamalarla ilişkilendirir.

• Demokrasinin uygulama süreçlerinde karşılaşılan sorunları analiz eder.

• Bir yaşam biçimi olarak demokratik tutumu benimser.

Küresel Bağlantılar • Türkiye’nin üyesi olduğu uluslararası kuruluşlara örnekler verir.

Sivil toplum örgütleri politik eğitim içerisinde önemli bir yer tutmaktadır. Çünkü demokrasi kültürünün ve demokratik yaşam bilincinin gelişmesinde bu organizasyonlar oldukça etkilidir. Sivil toplum kuruluşları öğrencilerin demokratik süreci anlamalarını kolaylaştıran ve bu sürece dâhil olmaları konusunda öğrencileri istekli kılan unsurlardır. 7. sınıf öğrenme alanlarına ait kazanımlara bu açıdan bakıldığında birtakım eksikliklerin olduğu saptanmıştır.

Üretim, Dağıtım ve Tüketim öğrenme alanına ait “Vakıfların ve sivil toplum kuruluşlarının çalışmalarına ve sosyal yaşamdaki rollerine tarihten ve günümüzden örnekler verir” kazanımı ile küresel bağlantılar öğrenme alanına ait “Türkiye’nin üyesi olduğu uluslararası kuruluşlara örnekler verir.” kazanımı siyaset eğitiminin içerisinde bulunan sivil toplum kuruluşları ile uluslararası kuruluşların yeri ve önemini yeterince belirtmemektedir. Bu kazanımları sadece örnekler vererek geçmek, konunun tartışılmasını ve analiz edilmesini engellemektedir. Sivil toplum kuruluşları ve uluslararası kuruluşlar hakkında kazanımlar ezberden öte Türkiye’nin ne yaptığı Türkiye’den ne beklendiği ve Türkiye’ye ne yapılmaması gerektiği algısına ait kazanımları da içerecek şeklinde düzenlenmesi belirtilen eksikliği giderecektir. Ayrıca siyaset eğitiminin temel kavramlarına (otorite, düzen, kamuoyu, baskı, grev, boykot, gösteri, eylem, ayaklanma, darbe, bağımsızlık savaşı, iç savaş, refah, adalet, temsil ve kanun) ait kazanımlara bu sınıf düzeyinde de rastlanmamıştır.

5. 6. ve 7. sınıf Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı (2018), siyaset okuryazarlığı açısından üzerinden incelendiğinde 5. sınıf Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim

Programı’nda sadece üç öğrenme alanında siyaset okuryazarlığı eğitimine yönelik kazanımlar olmasına rağmen 6. ve 7. sınıf Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı’nın beş öğrenme alanında siyaset okuryazarlığına yönelik kazanımların olduğu tespit edilmiştir. Her üç öğretim programında da yer alan kazanımlar politik farkındalığın öğrencilerde oluşması için kısmen yeterlidir. Diğer öğrenme alanlarında yer alan kazanımlara bakıldığında toplum bilgisine ve sivil toplum örgütlerine değinildiği görülmektedir. Bu kazanımlar sayesinde öğrenciler daha geniş bir toplulukta bulunan diğer bireylere hizmet etmenin önemini kavrayacaktır. Ayrıca her sınıf düzeyinde yer alan “Etkin Vatandaşlık” öğrenme alanı demokrasi ve demokrasinin getirdiklerine yer vermekte ve ayrıca yasalar, hükümet, demokrasiye katılım, insan hakları, adalet sistemi, sahiplenme ve sorumluluk gibi politik değerlere de vurgu yapmaktadır. “Etkin Vatandaşlık” öğrenme alanında bulunan devletin veya yönetimin yapısı öğrenciye ezberletilmeye çalışılmadan, öğrencilere çevresinde gördüğü kurumların, sivil toplum örgütlerinin görevleri ve amaçları verilmeye çalışılmalıdır. Sosyal bilgiler dersinde öğrencinin yaşadığı çevredeki sorunlar ve dünyadaki güncel olaylar seçilerek bu olayların nedenleri, sonuçları, toplumlara olan olumlu ve olumsuz etkileri de tartıştırılabilir.