Rize Türk Ocaklarının Faaliyetleri

Rize Türk Ocağı, 1925’te aktif ocaklar arasında görünse de678 kayıtlara yansıyan faaliyetleri pek azdır. Ocağın bilinen ilk faaliyeti Ziya Gökalp’in ölüm yıl dönümü münasebetiyle 1924 yılında yayımlamış olduğu taziye mesajıdır. Mesaj şu şekildedir:

Türk’ün büyük mütefekkiri ve millî mürşidi Ziya Gökalp’in üfûl-i ebedisi [sonsuza dek olan ölümü] bir tîr-i zehrîn [çok acı bir ok] gibi yüreklerimize saplanmıştır. Memleketimizde derin bir ilim ve fazilet boşluğu daha açan bu elim ziyâ´dan [kaybolma] dolayı bunun [bugün] Türkleri muhtac-ı taziye görürüz. Yekdiğerimizi teselliye takat var mı?679

Rize Türk Ocağının faaliyetlerine dair eldeki bilgilerin çoğu 1926 yılına aittir. Buna göre, 1925’in son ayında yapılan kongreyle 1926 yılının yeni idare heyeti seçildi. Seçilen heyet hemen çalışmalara başladı. İlk olarak Ocağın spor heyeti kuruldu. Gençlerden müsamere ve musiki heyetleri oluşturuldu. Musiki derslerine hemen başlanıldı. İlk

673 İlkin kurultayların her yıl yapılması öngörülmüşse de 1928’den sonra iki yılda bir yapılmasına karar verilmiştir. Bu yüzden 1924, 1925, 1926, 1927, 1928 ve 1930’da olmak üzere altı kurultay toplanmıştır. Ocakların CHP’ye devredilme kararı ile son kurultay bir yıl önce yani 1931’de yapılmış ve böylece toplam 7 kurultay gerçekleşmiştir.

674 Türk Ocakları 1927 Senesi Kurultay Zabıtları, Ankara: Türk Ocakları Merkez Matbaası, 1928, s.158; Füsun Üstel, Türk Ocakları (1912-1931), 3. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları, 2010, s.252-253.

675 Türk Ocakları 1928 Senesi Kurultay Zabıtları, s.4.

676 BCA, 490.01/83.308.1.

677 “Bir Aylık Ocak Haberleri”, Türk Yurdu, 199-5, (1928), s.44; Türk Ocakları, a.g.e., s.29; Zehra Arslan, a.g.e., s.72.

678 “Şuun”, Türk Yurdu, 1 (3), (1341), s.335.

131

müsamere 8 Ocak’ta verildi.680 Sonraki tarihlerde de çeşitli müsamereler düzenlendi.⁶⁸¹ Ayrıca Rize Türk Ocağında imkânlar ölçüsünde bir de kütüphane kuruldu.682 Aynı yıl İzler mecmuasında “Rize’de Hayat” başlığı ile yayımlanan bir yazıda Rize Türk Ocağının faaliyetleriyle ilgili şöyle denilmekteydi:

(…) Akşamın sessizliğine rağmen ocakta celb-i dikkat [dikkat çekici] bir hayat vardı. Gençler hareketli, gayretli, faal görünüyorlardı. Musiki şubesi evinde çalışıyor, bir takım gençler müsamerelerle uğraşıyorlardı. Dans salonunda medeni hayatın yeni oyunları, ihtiyarları bile hayata, ocağa ısındırıyordu. Kütüphanede mütalâaya [okumaya] dalan ihtiyar, genç birçok zevat bulunuyordu. Demek asrî hayat tam manasıyla almış yürümüştü. (…)683

Görüldüğü üzere Ocağın pek çok kolu faal olarak çalışmaktaydı. Yine bu faaliyetlerin yanı sıra Ocakta balolar da düzenlenmekteydi.684

Cumhuriyet devrimlerini benimseyen ve uygulayan Rize Türk Ocağı, 1927 yılında kılık-kıyafete dair önemli bir karara öncülük etti. Türk Ocağının önerisiyle İl Genel Meclisi, Rize’de peçe takılmasını, zıpka685 ve mintan gibi gayri medeni olarak adlandırdığı kıyafetlerin giyilmesini yasakladı.686 Aynı yıla ait bir başka faaliyet, Mustafa Kemal Paşa’nın Büyük Nutku’nu okuması sebebiyle gazeteye yansıyan Gazi’ye övgü ve bağlılık mesajıydı. Hâkimiyeti Milliye’de yayımlanan mesaj şu şekildeydi: “Bir meş’ale-i ilâhi [aydınlatıcı ilâh] olan dehânızın rehgüzârımıza [geçecek yol] açtığı geniş ve nurlu yolda yürümeğe ant eden ve aziz mürşidinin feyzdar ilham kaynağından kuvvet alan gençlik Ulu Gazi’nin yüksek kudretkârlığı önünde hürmetle eğilir ve selâmlar.”687

Ocakların önemli faaliyet alanlarından birisi de spordu. 1926 yılında Rize Türk Ocağı Spor Şubesi İdare Heyeti seçiminde genel kaptanlığa mühendis yardımcısı Fuat Bey seçildi.688 Spor faaliyetlerinin başında futbol geliyordu. Rize Türk Ocağı, futbol dışında farklı spor dallarıyla da ilgilenmekteydi. 1926 yılında kendi imkânlarıyla belediye

680 Cumhuriyet, (7 Şubat 1926), sayı: 630; İbrahim Aydın, “Türk Ocağı Spor Şubesi” Yeniay, 2, (1926), s.13.

681 Tuncer ve diğerleri, a.g.e., s.197.

682 Tuncer ve diğerleri ,a.g.e., s.185.

683 Yekta, “Rize’de Hayat”, İzler, 2 (15), (1926), s.16

684 1927 yılında gerçekleşen balo faaliyetlerinin yer aldığı iller arasında Rize’de geçmektedir. Karaer, a.g.e., s.171.

685 Karadeniz kıyısında giyilen dar paçalı pantolon.

686 Cumhuriyet, (12 Şubat 1927), sayı: 994.

687 Hâkimiyeti Milliye, (10 Teşrinisani 1927), sayı: 2278.

132

bahçesinde bir tenis kortu yaptırdı. Yeniay dergisinde çıkan “Türk Ocağı Spor Şubesi” başlıklı yazıda bu tenis kortuyla birlikte Rize’de ilk defa gençlere saha temin edilmiş olduğu belirtilmektedir.689 Boksla da ilgilenen Ocağın faaliyetleri 1929 yılı sonlarına doğru iyice zayıfladı.690 Kapatıldığı 1931 yılında il dâhilindeki Ocaklarda esaslı bir spor teşekkülü kalmamıştı.691 Konuya dair Rize vilayet gazetesinde yayımlanan bir yazıda şöyle denilmekteydi:

Bir zamanlar sporda, az çok bir varlık gösteren bu teşekkül, bilâhare mahiyetinden ve gayesinden sapmış, kuvvet ve kudretini kaybetmiş, son seneler zarfında bütün faaliyeti, spor namına bir iki müsamere vermekten, boks ve futbolla alakadar olmaktan ibaret kalmıştı ve Türk Ocaklarının kapatılması üzerine de hiçbir iz bırakmadan silinip gitmişti. 692

Türk Ocaklarının üzerinde durduğu hususlardan biri de Türkiye sınırları içerisinde yaşayan insanların Türkçe konuşması gerekliliğiydi. 1926 yılı Türk Ocakları Üçüncü Kurultayı’nda ve yine sonraki bazı kurultaylarda bu yönde çok keskin konuşmalar yapılmıştı. Hatta Bursa’da Türk Ocağının programı gereğince belediye, halkın Türkçe dışında başka bir dil konuşmasını yasaklamış ve yasağa uymayanları cezalandırma kararı almıştı.693 Yine Trabzon’da Rumca ve Lazcayla mücadele için bazı çalışmalar yapılmaya başlanmıştı. 1926 yılında Trabzon’da yaygınlaşan bu yöndeki çalışmanın bir benzerinin de Hopa Türk Ocağında başlatılmasına dair bir gazete yazısı yayımlanmıştı. Yeniyol gazetesinde “Açık Mektup” başlığı ile çıkan bu yazıda, Türkçenin önemi vurgulanarak, Ocağın bölgede Lazca ile mücadele etmesi ve Türkçeyi halka öğretmesi hususunda çalışma yapması istenmişti.694

Rize Türk Ocaklarının çalışmalarına dair elimizde fazla bilgi olmamakla birlikte Ocakların bütçeleri incelendiğinde bizlere bir takım fikirler verdiği görülmektedir. Kıyas yapabilme adına bölgedeki diğer bazı Ocakların da yer aldığı 1927-1928 yıllarına ait bütçeler aşağıda verilmiştir.

689 Aydın, a.g.e., s.13. Zehra Arslan, adı geçen makalesinde Rize’deki Türk Ocaklarının hiçbirisinin spor şubesi olmadığını belirtmişse de görüldüğü gibi Rize Türk Ocağında spor şubesi vardır ve az da olsa sportif faaliyetlerde bulunmuştur.

690 Adnan Mahi, “Rize ve Spor”, Rize, (15.10.1931), s.1

691 BCA, 490.01/65.246.1; BCA, 490.01/79.293.2.

692 Mahi, a.g.e., s.1.

693 Karaer, a.g.e., s.48-51.

133

Tablo 25: 1927-1928 Yılı Bazı Türk Ocaklarına Ait Bütçeler

Ocak Adı 1927 Yılı Bütçesi 1928 Yılı Bütçesi

Rize 2.300 - Pazar - 1.960 Hopa 2.025 776 Artvin 2.374 - Erzurum 1.500 - Trabzon 2.361 5.200 Of 300 1.310

Kaynak: “Bir Aylık Ocak Haberleri”, Türk Yurdu, 21-1 (197-3), (1928), s. 64-66; Tuncer ve

diğerleri, a.g.e., s. 284-293.

Görüldüğü üzere, Rize’deki Türk Ocaklarının bütçeleri çevre Ocaklarıyla kıyaslandığında aşağı bir çizgi göstermemektedir. Ayrıca ilgili yıllara ait ülkedeki tüm Ocakların bütçelerine bakıldığında Rize Türk Ocağının bütçesi pek çoğundan fazladır.695

Diğer iki ilçe Ocaklarının faaliyetlerine dair bir bilgiye rastlanmamıştır. Sadece Hopa Türk Ocağının, 1928 yılı Şubat ayında yaptığı dernek toplantısını merkeze bildiren Ocaklar arasında yer aldığı anlaşılmaktadır.696

Rize Türk Ocaklarının faaliyetleri değerlendirildiğinde pek faal olmadıkları söylenebilir. Ancak bununla birlikte yeterli kaynağa ve faaliyetlerini yürütecek bir mekâna sahip olmayan bölgelerde ocak açılmasına izin verilmemesi,697 faaliyetleri ve imkânları iyice zayıflayan ya da Ocak yasasına aykırı hareket eden ocakların kapatılması⁶⁹⁸ gibi

695 Ancak sadece il merkez ocak bütçeleri dikkate alındığında Rize’nin ortalamanın altında olduğu görülmektedir. Ocak bütçeleri için bk. Tuncer ve diğerleri, a.g.e., s.284-293.

696 “Bir Aylık Ocak Haberleri”, Türk Yurdu, 196-2, (1928), s.55; Zehra Arslan, a.g.e., 73.

697 1928 senesi kurultayında Pazar, Çölemerik, Hendek, Silvan, Çemişgezek’te ocak açılmasına izin verilirken; Mesudiye, Gümüşhane, Malkara, Erhuy, Lice, Suşehri, Hasankale, Gümüş Hacıköy, Şerefli Koçhisar, Demirköy, Akdağ Madeni, Daday, Ilgaz, Büyük Çekmece, Honaz, Köşk, Şarlı, Pazarcık kasaba ve nahiyelerine ocak açılmasına, ocağın hayat ve inkişafı için yeterli derece müsait bir yere ve kaynaklara sahip olmadıkları gerekçesiyle müsaade edilmemiştir. Türk Ocakları, a.g.e., s.32.

698 Tosya Ocağının teftişi neticesinde bu Ocak heyetinin ocak yasasının amaçları dışına çıkarak farklı gayeler için çalıştığından ve yerlerine yeni heyetin seçilmesine imkân bulunmadığından dolayı Ocak kapatılmıştır. Yine iki defa yapılan teftiş neticesinde Cebelibereket Ocağının faaliyet için yeterli araçlara sahip olmadığı anlaşıldığından; Arapkir, Orhangazi, Balye Ocakları da yeterli derecede faaliyet gösteremediğinden kapatılmıştır. Türk Ocakları, a.g.e., s.31.

134

hususlar dikkate alındığında Rize Türk Ocaklarının tüm ocakların kapatıldığı 1931 yılına kadar açık kalması göz ardı edilmemelidir.

Rize Türk Ocağının eldeki faaliyetleri değerlendirildiğinde, Cumhuriyet devri yeniliklerini desteklediğini ve bu yeniliklerin toplum hayatına mal edilmesi hususunda -en azından bazı dönemler- aktif çalıştığını söylemek mümkündür. Bunun yanında Ocağın spor şubesi faal olduğu gibi futbol dışında farklı sportif faaliyetlerle de ilgilenmiştir. Ancak Ocağın, özellikle son yıllarında pek bir varlık göstermediği hatta sadece isimden ibaret kaldığı kayıtlara yansıyan bir durumdur.699

Rize’deki Ocakların dikkat çeken bir yönü, oluşturulan idare heyetlerinde devlet görevlilerinin yer almasıdır. Özellikle 1928 yılı idare heyeti başkanının vali olması Ocağın “yarı resmi kuruluş”700 gibi çalıştığının işaretidir. Yine bu durum CHP’nin Ocak üzerindeki etkisini göstermesi açısından dikkati çeken bir husustur. İdare heyetini oluşturan diğer şahısların mesleklerine bakıldığında Ocağın, bulunduğu bölgede saygın bir yeri olduğu anlaşılmaktadır.

2.1.4. Rize Türk Ocaklarının Kapatılması, Menkul ve Gayri Menkullerinin