KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ * SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH ANABİLİM DALI TARİH PROGRAMI
RİZE SİYASİ TARİHİ (1923-1950)
DOKTORA TEZİ
Sinan BAŞARAN
MART-2017 TRABZON
KARADENİZ TEKNİK ÜNİVERSİTESİ * SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH ANABİLİM DALI TARİH PROGRAMI
RİZE SİYASİ TARİHİ (1923-1950)
DOKTORA TEZİ
Sinan BAŞARAN
Tez Danışmanı: Prof. Dr. Hikmet ÖKSÜZ
MART – 2017 TRABZON
ONAY
Sinan BAŞARAN tarafından hazırlanan Rize Siyasi Tarihi (1923-1950) adlı bu çalışma 31/03/2017 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oy birliği ile başarılı bulunarak jürimiz tarafından Tarih Anabilim dalında doktora tezi olarak kabul edilmiştir.
Prof. Dr. Hikmet ÖKSÜZ Başkan /Danışman
Prof. Dr. Selami KILIÇ
Prof. Dr. Yavuz ASLAN
Prof. Dr. Necmettin ALKAN
Doç. Dr. Rahmi ÇİÇEK
Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim üyelerine ait olduklarını onaylarım. ... / ... /2017
Prof. Dr. Yusuf SÜRMEN Enstitü Müdürü
BİLDİRİM
Tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada orijinal olmayan her türlü kaynağa eksiksiz atıf yapıldığını, aksinin ortaya çıkması durumunda her tür yasal sonucu kabul ettiğimi beyan ediyorum.
Sinan BAŞARAN 08/03/2017
IV
ÖNSÖZ
Son yıllarda ülke tarihinin yazımında yerel tarih araştırmacılığının giderek önem kazandığı görülmektedir. Ülkemizde yapılmış ve yapılacak olan yerel çalışmaların, genel tarih yazımlarındaki birçok eksikliği gidereceği ve şimdiye kadar ortaya konulan çıkarımlara etki edeceği muhakkaktır.
Yerel tarih araştırmacılığının bir örneği olarak Rize siyasi tarihi üzerine yapmış olduğumuz bu tez çalışmasında birçok konuya ilk kez değinilmiştir. Tek Parti dönemini konu alması hasebiyle konular genel olarak CHP (Cumhuriyet Halk Partisi) merkezli kaleme alınmıştır. Çalışmamızda şüphesiz bazı eksiklikler ve hatta hatalar bulunabilir. Ancak bu olumsuzlukların varılan sonuçları etkileyecek düzeyde olmayacağı kanaatindeyiz. Bu araştırmanın başka çalışmalara katkı sağlaması en büyük dileğimizdir.
Tez sürecinde desteğini her zaman gördüğüm danışman hocam Prof. Dr. Hikmet Öksüz’e, tez izleme kurulu üyelerim Prof. Dr. Necmettin Alkan’a ve Doç Dr. Rahmi Çiçek’e, yazdıklarımı okuma zahmeti gösteren kardeşim Öğr. Gör. Burhan Başaran’a ve Arş. Gör. Songül Karaca’ya, kaynakça konusunda yardımlarını esirgemeyen başta İshak Güven Güvelioğlu olmak üzere destek veren herkese şükranlarımı sunuyorum. Ayrıca tüm bu süreçte en az benim kadar yorulan sevgili eşim Seher Başaran’a sonsuz teşekkür ederim.
Bu çalışma Karadeniz Teknik Üniversitesi Bilimsel Araştırmalar Projeleri Koordinasyon Birimi tarafından desteklenmiştir. Proje numarası SDK-2015-5207.
V İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ ... IV İÇİNDEKİLER ... V ÖZET ... IX ABSTRACT ... X TABLOLAR LİSTESİ ... XI KISALTMALAR LİSTESİ ... XIII GİRİŞ ... 1-8
BİRİNCİ BÖLÜM
1. RİZE VİLAYETİNDE PARTİ TEŞKİLATLANMALARI VE DEVRİMLERİN YANSIMASI ... 9-126
1.1. CHP’nin Rize’de Teşkilatlanması ... 9
1.1.1. Rize’de CHP Teşkilatının Kurulması ... 9
1.1.2. Çoruh Vilayeti Döneminde Rize’de CHP Teşkilatlanması ... 13
1.1.3. CHP Merkez İlçe Teşkilatının Kurulması ... 17
1.1.4. Parti-Devlet Bütünleşmesi Dönemi Rize CHP Teşkilatı ... 20
1.1.5. 1940’larda Rize’de CHP Teşkilatlanması ... 23
1.1.6. Demokrat Partinin Kurulması Sonrası Rize’de CHP Teşkilatlanmasının Gelişimi... 33 1.1.7. İlçelerde CHP Teşkilatı... 46 1.1.7.1. CHP Pazar Teşkilatı... 46 1.1.7.2. CHP Hopa Teşkilatı ... 53 1.1.7.3. CHP Çayeli Teşkilatı ... 55 1.1.7.4. CHP Güneyce Teşkilatı ... 59
1.1.8. Çoruh Vilayeti Döneminde Artvin, Şavşat ve Borçka CHP Teşkilatları... 62
1.1.8.1. CHP Artvin Teşkilatı ... 63
VI
1.1.8.3. CHP Borçka Teşkilâtı ... 66
1.1.9. Teşkilatlanmada Yaşanan Sıkıntılar ve Sebepleri ... 66
1.1.10. Bütçe ... 70
1.1.11. Vilayetin Taleplerine CHP’nin Yaklaşımı... 76
1.1.11.1. Eğitim ... 79
1.1.11.2. İdari ... 82
1.1.11.3. Ekonomi ... 84
1.1.11.4. Sağlık ... 87
1.1.12. Parti-Şehir İlişkisi ... 88
1.2. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve Rize ... 89
1.3. SCF’nin Rize’de Teşkilatlanması ... 91
1.3.1. Rize’de SCF Teşkilatının Kurulması ... 91
1.3.2. 1930 Belediye Seçimlerinde Rize ... 92
1.3.3. SCF’nin Kapatılmasından Sonra Rize’deki Durum ... 95
1.4. DP’nin Rize’de Teşkilatlanması ... 96
1.5. DP Kurulduktan Sonra Rize’deki Siyasi Durum ... 98
1.6. 1946 Seçimlerinde Rize ... 99
1.7. 1950 Seçimlerinde Rize ... 105
1.8. Devrimlerin Rize’deki Yansımaları ... 113
1.8.1. Medrese Olayı ... 114
1.8.1.1. Mustafa Kemal Paşa’ya İletilen Talep... 114
1.8.1.2. Medreselerin Kapatılması Sonrasında Rize ... 115
1.8.2. Şapka Olayı ... 116
1.8.2.1. Olayın Gelişimi ve Sonucu ... 116
1.8.2.2. Olaydan Sonraki Durum ... 119
1.8.3. Peçe, Çarşaf ve Kafeslerin Kaldırılması ... 122
1.8.4. Ezanın Türkçe Okunması ... 125
İKİNCİ BÖLÜM 2. RİZE TÜRK OCAKLARI VE RİZE HALKEVİNİN FAALİYETLERİ ... 127-213 2.1. Rize Türk Ocakları ... 127
VII
2.1.2. Rize Türk Ocaklarının Kuruluşu ve Teşkilatları ... 128
2.1.3. Rize Türk Ocaklarının Faaliyetleri ... 130
2.1.4. Rize Türk Ocaklarının Kapatılması, Menkul ve Gayri Menkullerinin CHP’ye Devredilmesi ... 134
2.2. Rize Halkevi ... 137
2.2.1. Halkevlerinin Kuruluşu ... 137
2.2.2. Rize Halkevinin Açılışı... 137
2.2.3. Rize Halkevi Teşkilatı ... 140
2.2.4. Rize Halkevi Bütçesi ... 153
2.2.5. Rize Halkevi Binası ... 158
2.2.6. Rize Halkevinin Faaliyetleri ... 161
2.2.6.1. Yıllara Göre Faaliyetler ... 161
2.2.6.2. Kütüphanecilik ve Yayıncılık Faaliyetleri ... 194
2.2.6.3. Spor Faaliyetleri ... 198
2.2.7. Rize Halkevi Bandosu ... 201
2.2.8. Rize Kurtuluş Günü Kutlamaları ... 202
2.2.9. Rize Halkevi ve Dernekler... 206
2.2.10. Rize’de Bulunan Diğer Halkevleri ve Halkodaları ... 207
2.2.10.1. Pazar ve Çayeli Halkevleri ... 207
2.2.10.2. Halkodaları ... 207
2.2.11. Rize Halkevinin ve Halkodalarının Kültürel ve Sosyal Hayata Etkileri ... 209
2.2.12. Rize Halkevinin Kapatılması ... 211
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. RİZE’DE SEÇİMLER VE SEÇİLEN MİLLETVEKİLLERİ ... 214-296 3.1. 1923 Seçimleri (II. Dönem) ve Rize Milletvekilleri ... 214
3.1.1. Esat ÖZOĞUZ ... 216
3.1.2. Rauf BENLİ ... 219
3.1.3. Ahmet Fuat BULCA ... 221
3.1.4. Ekrem RİZE ... 224
3.1.5. Ali Rıza ZIRH... 226
VIII
3.2.1. Hasan Cavit BELÜL (BELUL) ... 229
3.3. 1927 Seçimleri (III. Dönem) ve Rize Milletvekilleri ... 231
3.3.1. Akif AKYÜZ ... 233
3.3.2. Mehmet Atıf TÜZÜN ... 234
3.4. 1931 Seçimleri (IV. Dönem) ve Rize Milletvekilleri ... 238
3.5. 1935 Seçimleri (V. Dönem) ve Çoruh Milletvekilleri ... 239
3.5.1. Ömer Fehmi NOYLAN ... 243
3.5.2. Mehmet Asım US ... 244
3.5.3. Mehmet Ali OKAR... 247
3.6. 1936 Ara Seçimleri ... 250
3.6.1. Mehmet İhsan Kurtkan ... 250
3.6.2. İlyas Sami Muş ... 251
3.7. 1939 Seçimleri (VI. Dönem) ve Rize Milletvekilleri ... 254
3.7.1. Saim Ali DİLEMRE ... 256
3.7.2. Mehmet Raif DİNÇ ... 259
3.7.3. Kemalettin KAMU ... 261
3.7.4. Ali Fuat SİRMEN ... 264
3.8. 1943 Seçimleri (VII. Dönem) ve Rize Milletvekilleri ... 267
3.8.1. Tahsin Bekir BALTA (Hasan Tahsin BALTA) ... 269
3.9. 1946 Seçimleri (VIII. Dönem) ve Rize Milletvekilleri ... 271
3.9.1. Ahmet Fahri KURTULUŞ ... 274
3.10. 1950 Seçimleri (IX. Dönem) ve Rize Milletvekilleri... 276
3.10.1. Yusuf İzzet AKÇAL ... 280
3.10.2. Mehmet Kemal BALTA ... 283
3.10.3. Osman KAVRAKOĞLU ... 286
3.10.4. Mehmet Fahri METE ... 288
3.10.5. Ahmet MORGİL ... 290
3.10.6. Zeki Rıza SPOREL ... 293
SONUÇ ... 297
YARARLANILAN KAYNAKLAR ... 301
EKLER ... 323
IX
ÖZET
Bu çalışmanın amacı; 1923-1950 dönemi Rize’deki siyasi teşkilatlanmaların oluşumunu, iktidarın çalışmalarını ve bunun şehirdeki yansımalarını ortaya koymaktır. 27 yıllık Tek Parti dönemindeki siyasi faaliyetlerle bu faaliyetlerin yaratmış olduğu sosyal, ekonomik ve kültürel etkilerin konu alındığı bu çalışma, giriş ve üç bölümden oluşmaktadır.
Giriş bölümünde yöre insanın mizacı, değer yargıları, sosyal, ekonomik ve kültürel durumu genel hatlarıyla ortaya konulmuştur. Bununla birlikte 1923 öncesi döneme değinilmiş; çalışmada uygulanan metodoloji ve bu çalışmanın bölümleri hakkında bilgiler verilmiştir.
Birinci bölümde, CHP’nin Rize ve ilçelerindeki teşkilatlanmasına, 1933-1936 dönemi Çoruh vilayetine bağlı olan ilçe teşkilatlanmalarına ve SCF (Serbest Cumhuriyet Fırkası) ile DP (Demokrat Parti) yapılanmasına değinilmiştir. Ayrıca Rize’nin aynı dönem içindeki sorunları ve bu sorunlara iktidarın yaklaşımı ile sosyal alanda yapılan bazı devrimlerin vilayetteki yansımaları anlatılmıştır. Son olarak 1946 ve 1950 seçimlerine yer verilmiştir. İkinci bölümde ise, Rize Türk Ocaklarından ve Rize Halkevinden bahsedilmiştir. Üçüncü bölüm, 1923-1950 dönemi Rize’de yapılan sekiz genel seçim ve iki ara seçim sonuçları ile seçilen vekillerin biyografilerine dair bilgiler içermektedir.
Sonuç bölümünde mevcut bilgiler ışığında değerlendirmeler yapılmış, CHP’nin Rize’de istediği başarıyı yakalayamadığı görülmüştür. Bunda halkın önemli bir kesiminin daha çok sosyal alandaki devrimlere tepkili olmasının ve vilayetin ekonomik durumunda uzun yıllar belirgin bir iyileşmenin olmayışının başlıca etkenler olduğu sonuçlarına varılmıştır.
X
ABSTRACT
The aim of this study is to reveal the formation of the political organizations in Rize between 1923-1950, the work of the government and the reflection of it on the city. The study is composed of an introduction and three parts in which the political activities during the 27 years of one party period and the social, economic and cultural effects are the main subjects.
In the introduction part, the temperament, standards of judgment, social, economic and cultural conditions of the locals are presented in general terms. In addition, the period before 1923 was mentioned; some information was given about the methodology and chapters of the study.
In the first chapter, the organization of CHP (Republican People's Party) in Rize and its towns, its organizations in the towns of Çoruh and the structuring of SCF (Free Republican Party) and DP (Democratic Party) are presented. In addition, the problems of Rize in the same period, the attitude of the government towards these problems and the reflections of some social revolutions on the city are depicted. Finally, the 1946 and 1950 elections are included. In the second chapter, Rize Türk Ocakları (Turkish Societies) and Halkevi (Community Centre) are mentioned. The last part includes information about the results of eight general elections and two by-elections between 1923-1950, and about the biographies of the elected deputies.
In the conclusion section, an evaluation was carried out in light of the available information and it was seen that CHP could not attain success in Rize. It has been concluded that it was caused by the fact that a significant part of the population mainly objected to the revolutions in the social area and a significant improvement had not existed in the economic situation of the province for many years.
XI
TABLOLAR LİSTESİ
Tablo Nr. Tablonun Adı Sayfa Nr.
1 1944 Yıl sonu İtibariyle CHP Rize Teşkilat ve Üye Dağılımı ... 31 2 1946 Yıl sonu İtibariyle Merkez İlçeye Bağlı Ocak ve Bucak Teşkilatları . 34-36 3 1946 Yıl sonu İtibariyle CHP Rize Teşkilat ve Üye Sayısı ... 38 4 1946 Kongresi’nde CHP Rize İl İdare Kuruluna Seçilen Asil Üyeler ... 38-39 5 1946 Kongresi’nde CHP Rize İl İdare Kuruluna Seçilen Yedek Üyeler ... 39 6 1946 Kongresi’nde CHP Rize İl İdare Kuruluna Seçilen Asil Üyeler ... 40-41 7 1946 Kongresi’nde CHP Rize İl İdare Kuruluna Seçilen Yedek Üyeler ... 42 8 1949 Yılı Kongresi’nde CHP Rize İl İdare Kuruluna Seçilen Asil Üyeler . 43-44 9 1949 Yılı Kongresi’nde CHP Rize İl İdare Kuruluna Seçilen Yedek Üyeler
... 44 10 1950 Yılında Rize Merkez İlçesine Bağlı Bucaklar ve Başkanları ... 45 11 1950 Yılında Rize Merkez İlçeye Bağlı Bazı Ocaklar ve Başkanları ... 45-46 12 1945 Yılı Haziran Ayı İtibariyle İlçedeki Teşkilatlar ve Üye Dağılımları .. 50-51 13 1950 Yılı İtibariyle Pazar’a Bağlı CHP Bucakları ve Başkanları ... 52 14 1950 Yılı İtibariyle Pazar’a Bağlı Bazı CHP Ocakları ve Başkanları ... 52-53 15 1945 Haziran Ayı İtibariyle Çayeli Ocak Teşkilatları ve Üye Sayıları ... 56-57 16 1950 Yılı İtibariyle Çayeli’ne Bağlı CHP Bucakları ve Başkanları ... 58 17 1950 Yılı İtibariyle Çayeli’ne Bağlı Bazı CHP Ocaklar ve Başkanları ... 58-59 18 1946 Yılı CHP Güneyce İlçe İdare Kurulu Üyeleri ... 60 19 1946 Yılı Sonu İtibariyle CHP Güneyce Teşkilatına Bağlı Bucak ve Ocaklar
... 60-61 20 1950 Yılı İtibariyle CHP Güneyce Teşkilatına Bağlı Bucak ve Bazı Ocak
Başkanları ... 62 21 1940-1945 Yılları Arası Rize CHP Üyelerinin Tahsil Oranı ... 67-68 22 1941 Yılı Parti Yönetiminde Bulunanların Tahsil Durumu ... 68 23 1940-1945 Yılları Arası Rize İli CHP Üyelerinin Tahsil Durumu ... 80
XII
24 DP Rize Müteşebbis Heyeti ... 96
25 1927-1928 Yılı Bazı Türk Ocaklarına Ait Bütçeler... 133
26 Rize Halkevinin Bazı Yıllara Göre Üye Dağılımı ... 151-152 27 Rize Halkevinin Bazı Yıllara Göre Kitap ve Okuyucu Sayısı Dağılımı... 196
28 Rize İli 1923 Yılı Genel Seçim Sonuçları ... 214
29 Rize 1925 Yılı Araseçim Sonucu ... 229
30 Rize İli 1927 Yılı Genel Seçim Sonuçları ... 232
31 Rize İli 1931 Yılı Genel Seçim Sonuçları ... 238-239 32 1935 Dönemi Çoruh İli İkinci Seçmen Seçim Sonuçları ... 240-241 33 Çoruh İli 1935 Genel Seçim Sonuçları ... 242
34 Rize İli 1936 Araseçim Sonuçları ... 250
35 Rize İli 1939 Yılı Genel Seçim Sonuçları ... 255-256 36 Rize İli 1943 Yılı Genel Seçim Sonuçları ... 268
37 Rize İli 1946 Yılı Genel Seçim Sonuçları ... 272-273 38 Rize İli 1950 Yılı Genel Seçim Sonuçları ... 277-278 39 Rize İli 1950 Genel Seçimlerine Katılım Bilgileri ... 278-279 40 1950 Seçimlerinde Rize İlindeki Oy Dağılım Oranları ... 279
XIII
KISALTMALAR LİSTESİ
A. : Alay
a.g.e. : adı geçen eser
BCA : Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi
BİGM : Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü
Bk. : bakınız
Bşk : Başkan, başkanlık, başkanı, başkanlığı
c. : cilt
CHF : Cumhuriyet Halk Fırkası
CHP : Cumhuriyet Halk Partisi
Çev. : Çeviren
ÇEK : Çocuk Esirgeme Kurumu
DP : Demokrat Parti
Dr. : Doktor
Ed. : Editör
EGM : Emniyet Genel Müdürlüğü
Gr. : Garnizon
Haz. : Hazırlayan
İBA : İçişleri Bakanlığı Arşivi
K. : Komutanlığı
KSYK : Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu
Mad. : Madde
MEB : Millî Eğitim Bakanlığı
MHC : Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti
MHG : Müdafaa-i Hukuk Grubu
MMK : Millî Müdafaa Komisyonu
No : Numara
p. : piyade
XIV
R : Rumi
s. : sayfa
SCF : Serbest Cumhuriyet Fırkası
t.y. : tarih yok
Tb. : Tabur
Tbp. : Tabip
TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi
Top. : Topçu
TCF : Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası
TPT : Türk Parlamento Tarihi
vb. : ve benzeri
vs. : vesaire
GİRİŞ
Tek Parti dönemi Rize siyasi tarihinin konu alındığı bir çalışmada bölge insanının karakterini, sosyal, ekonomik ve kültürel yapısını dikkate almadan olayları anlamak ve doğru çıkarımlar yapmak pek mümkün değildir. Bu nedenle öncelikle bu hususlara değinmek gerekir.
Coğrafyanın ve iklimin insan karakteri üzerine olan etkisi binlerce yıldır bilinen bir gerçektir.1 Karadeniz Bölgesi’nin iklimi ve engebeli coğrafyası düşünüldüğünde Rize
insanın sert mizaçlı, inatçı ve özgür ruhlu olduğu anlaşılır. Ayrıca halkın yaşamına bakıldığında dinin önemli bir yer tuttuğu görülür. Dolayısıyla Rize insanının muhafazakâr bir yapısı vardır. Aile bağları güçlüdür. Aile kavramının bölgede çok güçlü olması kalabalık sülalelerin bir arada yaşamasına neden olmuştur. Bir köy halkının neredeyse bir sülâleden oluştuğu sık rastlanan bir durumdur. Bunun yanında her bucakta ve ilçede öne çıkan ve sözleri dinlenen belli başlı aileler bulunmaktadır. Mal ve mülk kutsiyeti önemlidir. Kimse hakkının gasp edilmesine göz yummaz. Mahkemelerdeki davalarda hırsızlık suçu azdır. Davaların çoğunluğu şeref davalarıdır.2 Halk çalışkandır. İldeki cami,
yol, okul ve köprü gibi yapıların önemli bir kısmını kendisi yapmıştır.3
Ekonomik açıdan bakıldığında ise il son derece fakirdir. Ekilebilir arazisi azdır.4
Mısır, ekmek olarak da kullanıldığından en yaygın ekilen bitkidir. Üretilen ürün, bir ailenin ortalama 4-5 aylık geçimini sağlayabildiği için gurbetçilik çoktur. Orta Anadolu’da bir köylü yiyeceğine yetecek kadar buğday üretebildiğinden genelde giyim ve vergisine gerekli parayı tedarik etmek için gurbete çıkarken, Rizeli bunlara ek olarak gıdasını da
1 Aristoteles’in “İklimler Kuramı” yada Montesquieu ile İbn-i Haldun’un iklim teorisine dair yaklaşımları
buna örnek verilebilir. Bk. Mehmet Ali Ağaoğulları (ed.), Siyasi Düşünceler Tarihi, No: 2870, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2013, s.23, 187.
2 Rahmi Arer, Rize, Ankara: Ulus Basımevi, 1952, s.12.
3 Mustafa Ardaoğlu, “Rize’de Hemşehri Severlik”, Zümrüt Rize, 5 Mayıs 1950, sayı: 1, s.1.
41927 yılında çiftçi ailesi başına (Nadas vb. nedenlerle kullanılmayan arazi hariç) ortalama 25 dönüm toprak
ekilmekteydi. Bu ortalama -en yüksek olduğu yerlerden biri olan- Mersin’de 108,3 dönüm iken Rize’de ise 4,1 dönümdü. Mete Tunçay, Türkiye Cumhuriyetinde Tek-Parti Yönetimi’nin Kurulması (1923-1931), 6. Basım, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2012, s.193.
2
temin etmek zorundadır.5 Bundan dolayı binlerce Rizeli yılın ortalama yarısını gurbette
geçirir.
Gurbete gidenler madden ve manen sarsılmıştır. Kötü şartlarda, sağlıksız ortamlarda yaşayan kimi gurbetçi Rizeliler verem olarak ya da zayıf ve bitik bir durumda şehre geri dönmüştür. Memleketinden aylarca ayrı yaşamanın, ailesiyle kendisi üzerindeki manevi ıstırabı da katılacak olursa gurbetçiliğin ne kadar çekilmez bir hal aldığı anlaşılır.6
1940’lardan sonra yaygınlaşmaya başlayan çay üretiminin Rizeliler açısından ne ifade ettiği bu satırlardan sonra sanırım daha iyi anlaşılacaktır.
Rize’nin sosyal ve ekonomik yapısına ileriki satırlarda tekrar değinilecektir. Tek Parti döneminde Rize’deki siyasi faaliyetlere etki eden başat unsurlar yukarıda bahsedildiği gibi bölge insanının mizacı ile kültürel ve ekonomik yapılarıdır.
1923-1950 dönemi Rize siyasi tarihine geçmeden önce Milli Mücadele Dönemi ve sonrası Rize’deki siyasi faaliyetlere genel olarak bakmakta fayda vardır.
Mondros Ateşkes Antlaşması’nın ardından iyice belirginleşen devleti parçalama senaryoları ve bazı bölgelerde meydana gelen işgaller, yurdun dört bir köşesinde farklı amaçlar güden dernekler kurulmasına sebep olmuştu. Bunların bir kısmı Osmanlı’nın parçalanmasına hizmet etmekteydi. Geri kalanlar ise yurdun kurtuluşunda farklı önerilere sahipti. Bu gaye ile Rize’de şube açan iki cemiyetten söz edilebilir: Birincisi zararlı cemiyetler arasında gösterilen Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyet Cemiyeti, diğeri Milli Mücadele taraftarı olan Trabzon Muhafaza-ı Hukuku Milliye Cemiyetidir.7 Rize ve
çevresinin yarı özerk bir statüde yönetilmesi fikrini dile getiren Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyet Cemiyetinin faaliyetleri, Hürriyet ve İtilaf Fırkasıyla birleşmesinin ardından, bu fırkanın 28 Eylül 1919’da kapatılmasıyla sonlanmıştır.8
5 Fehmi Kolçak, “Rizelinin En Büyük Emeli”, Ulus, (7 Ocak 1950), sayı: 10500, s.5; Arer, a.g.e., s.9. 6 BCA, 030.10/66.438.5.
7 Siyasi amaç güden bir diğer cemiyet, Adem-i Merkeziyet Cemiyetine yakınlığı ile bilinen ancak Rize’de bir
etkinliğine rastlamadığımız için yukarıda belirtmediğimiz Trabzon ve Havalisi Müdafaa-i Milliye Cemiyeti’dir. Aynı dönem Rize’de hayır amacı ile kurulan diğer cemiyetler; Laz Tekamül-i Milliye Cemiyeti Hayriyesi ve Trabzon-Rize Cemiyeti Hayriyesi’dir. Bilgi için bk. Makbule Sarıkaya, Millî Mücadele
Döneminde Rize, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi, 2004, s.129-131; Mahmut Goloğlu, Erzurum Kongresi, Ankara: Nüve Matbaası, 1968, s. 145.
3
Trabzon Muhafaza-ı Hukuku Milliye Cemiyetinin Rize şubesi 24 Mart 1919’da kuruldu.9 İlk üyeleri Mataracızade Mehmet (Mataracı)10, Şükrü, Tuzcuzade Süleyman, (Eczacı) Tevfik, Lazoğlu Mustafa (Turanlı)11, Mataracızade Hakkı (Mataracı), Güvelioğlu
Ahmet (Güveli) ve Hacıömeroğlu Ahmet Efendiler’dir.12 Bu isimlerden bazıları sonraki
dönemlerde Rize siyasetinde görev alacaklardır.
Rize’de İzmir’in işgalini protesto mitingi düzenleyen cemiyet, o dönem Erzurum ve Sivas Kongrelerine delege gönderdi. Sivas Kongresi sonrası tüm cemiyetlerin Anadolu ve Rumeli Müdafaa-ı Hukuk Cemiyeti adı altında birleşmesi sonucu şubenin adı MHC (Müdafaa-ı Hukuk Cemiyeti) olarak değişti.13 MHC Rize Şubesi, Milli Mücadele’de
önemli yararlıklar gösterdi.14 Amasya Görüşmeleri sonrasında yapılan Meclis-i Mebusan
9 Sebahattin Özel, Millî Mücadelede Trabzon, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2012. s.100.
Cemiyetin faaliyetleri ile ilgili bk. Sarıkaya, a.g.e.
10 Tek parti döneminde Rize siyasetinin bir numaralı adamıdır. 1879’da (R.1295) Rize’de doğdu. Eski ve
yeni harflerde okuma-yazma bilmesinin dışında herhangi bir tahsili yoktur. Askerlik yapmadı. I. Dünya Savaşı’nda Hopa’ya giden gönüllü birliklere gerekli olan malzemenin deniz yoluyla nakliyesi görevinden bulundu. Bölgenin Ruslar tarafından işgali üzerine İstanbul’a gitti. Burada fırıncılıkla uğraştı. Millî Mücadele Dönemi’nde, Ankara’nın görevlendirmesi üzerine Rize’ye geri döndü. Millî Mücadeleye, Batum üzerinden deniz yoluyla silah ve cephane nakliyesi görevinde bulundu. Rize’de MHG’nin (Müdafaa-i Hukuk Grubu) ve akabinde kurulan CHP’nin kurucu başkanlığını üstlendi. Uzun yıllar Rize’de CHP il başkanlığı görevinde bulundu. Ticaretle ve çiftçilikle uğraştı. Rize’nin sözü geçen eşrafından olan Mehmet Mataracı, 1953 yılı Ağustosunda vefat etti. Rize Tophane Mahallesi’nde bulunan aile kabristanlığına defnedildi. Geniş bilgi için bk. BCA, 490.01/422. 1753.1; Ali Taşpınar, Rize Tarihi, Rize: Rize Ticaret Borsası, 2004, s.431-432; Zihnioğlu, a.g.e., s.28-30.
11 Mustafa Turanlı. Memiş Bey ve Güler Hanım’ın oğludur. 1888 yılında Rize Tophane Mahallesi’nde
doğdu. 1904’te Rize Rüştiyesinden mezun oldu. Askerlik görevini 1908 yılında bedelli olarak üç ay yaptı. Balkan harbine katıldı ve yaralandı. I. Dünya Savaşı’nda 93. Alay 1. Tabur’da zabit vekili olarak bulundu. Sarıkamış harekâtına katıldı ve burada da yaralandı. 1919 yılında Rize delegesi olarak Trabzon Kongresi’ne katıldı. Kongre sonrası kurulan MHC’nin ikinci başkanlığı ve kâtipliği görevine seçildi. Erzurum Kongresi sonrası Rize’de kurulan MHC’nin İdare Heyeti üyeliği ve kâtipliği görevlerinde bulundu. 1921-1925 (1925’te dâhil) yılları arası Rize liva ve vilayet meclisi idare üyeliklerinde yer aldı. 1924’den 1926 yılı Nisan ayına kadar fahri olarak Rize Ticaret ve Sanayi Odası Başkanlığı yaptı. 1923’de Meclis ikinci seçimlerinde Rize’den bağımsız milletvekili adayı oldu. Aynı yıl Halk Fırkasının kurulmasıyla oluşan idare heyetinde yer aldı ve 1926’ya (1926 yılı yönetimi de dâhil) kadar heyette bulundu. 1926’da İstanbul’da yürütmeye başladığı ticari işlerinden dolayı bu görevinden ve Rize’den ayrıldı.
1926 Mayıs ayından itibaren İstanbul-Şişli nahiyesi idare heyeti ve 1928-1929 dönemlerinde Kuzguncuk idare heyeti üyeliklerinde bulundu. İstanbul’da bulunduğu sırada ticaretle uğraştı. İşlerinin bozulması üzerine 1930’da Rize’ye geldi. Aynı yıl SCF’nin kurulmasıyla Rize’de açılan Parti teşkilatının kurucuları arasında yer aldı. Parti kapatıldıktan sonra tekrar CHP’ye geçti. 1940 yılında Rize il idare heyeti üyeliğine seçildi. Sonraki yıllar çeşitli dönemlerde CHP Rize Vilayet İdare Heyeti üyeliği, Merkez ilçe başkanlığı ve İl Genel Meclis üyeliği görevlerinde bulundu. Bu süreçte narenciye ziraatıyla da meşgul oldu. BCA. 490.01/422.1753.1; BCA, 490.01/431.1787.1; BCA, 490.01/182.726.1; TBMM Arşivi, II. Dönem Lazistan Vilayeti Seçim Mazbatası; İhsan Sabri Balkaya, 1930 Belediye Seçimleri, Erzurum: Güneş Vakfı Yayınları, 2006, s.528.
12 Sarıkaya, a.g.e., s.117. 13 Sarıkaya, a.g.e., s.148-149.
14 Cemiyetin Milli Mücadele dönemindeki faaliyetleri ile ilgili bk. Goloğlu, Erzurum Kongresi; Sarıkaya,
a.g.e.; İlyas Sami Kalkavanoğlu, Milli Mücadele Hatıralarım, İstanbul: Kaktüs Yayınları, 2010; Mesut Çapa, “Millî Mücadele Döneminde Rize”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 3), (1997), s. 865-887.
4
seçimlerinde Rize’den, o dönemki adıyla Lazistan milletvekilliğine cemiyetin üyelerinden olan Osman Nuri (Özgen) ve Asım Beyler seçildiler.15
BMM’nin açılmasının ardından 23 Nisan 1920-10 Ağustos 1923 tarihlerini kapsayan birinci dönem16 Lazistan vekilleri; Osman Nuri (Özgen), Ziya Hurşit, Mehmet
Necati Memişoğlu, Esat Özoğuz,17 Zeynel Abidin Atak ve İbrahim Şevki Bey’lerdir.18
1920 yılında Lazistan’da yapılan seçimlerdeİbrahim Şevki Bey 101 oy, Hurşit Bey 58 oy, Abidin Bey 52 oy, Hemşinli Necati Bey 86 oy ve Esat Bey 48 oy aldılar.19 Osman
Nuri Bey, Osmanlı Mebusan Meclisi üyelerinden olduğu için oylamaya katılmadan doğrudan Meclise girdi.20
Vekillerden İbrahim Şevki Bey, milletvekilliğinin yanı sıra memuriyet görevi de yürütmekteydi. 12 Temmuz 1920’de Sivas’ta oluşturulan temyiz mahkemesi şeriye dairesi üyeliğine görevlendirildi. 5 Eylül 1920’de kabul edilen “Nisab-ı Müzakere Kanunu” memurlukla vekilliğin bir kişi üzerinde bulunmasını yasakladığından temyiz üyeliğini tercih ederek milletvekilliğinden istifa etti.21 Böylece altı olan Lazistan milletvekili sayısı
beşe düştü.
Birinci dönem Mecliste Mustafa Kemal’e olan muhalefetin iyice belirginleşmesi zamanla gruplaşmalara yol açtı. Bu gruplaşmada Esat Bey, Ziya Hurşit ve Abidin Beyler,
15 Sarıkaya, a.g.e., 154.
16 Fahri Çoker, Türk Parlamento Tarihi TBMM-I. Dönem 1919-1923, c.3, No:6, Ankara: TBMM Vakfı
Yayınları, 1993, s.11.
17 Kısa biyografisi için bu çalışmanın “Esat Özoğuz” başlığına bk.
18 Vekillerin biyografileri ve birinci dönem Meclisteki faaliyetleri ile ilgili bk. Mehmet Taş, Birinci TBMM Döneminde Lazistan Mebusları, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzincan Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, 2013; Nadiye Turan, I. Dönem Türkiye Büyük Millet Meclisi Lazistan Mebusu
Osman Nuri Bey’in Faaliyetleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri
ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, 2000; Çoker, TPT TBMM-I. Dönem 1919-1923, c.3.
19 TBMM Arşivi, I. Dönem Lazistan Vilayeti Seçim Mazbatası, 10 Nisan 1920.
20 İstanbul’un İtilâf Devletlerince 16 Mart 1920’de işgal edilmesiyle Mebusan Meclisinin faaliyetlerini
durdurması üzerine Mustafa Kemal Paşa, Mebusan Meclisi üyelerini Ankara’da toplanacak olan Mecliste yer almaya çağırmıştı. Dolayısıyla bu vekiller ilk Meclis için yapılan seçimlere dâhil olmadılar. Bk. Yavuz Aslan, TBMM Hükümeti, Kuruluşu, Evreleri, Yetki ve Sorumluluğu (23 Nisan-30 Ekim 1923), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2001, s.16-19.
5
Mustafa Kemal’in bulunduğu Birinci Grup’ta yer alırken sonrasında Ziya Hurşit ile Abidin Beyler muhalif olan İkinci Grup’a geçtiler.22
Diğer vekillerden Osman Nuri Bey, her iki grupta yer almayan ancak İkinci Grup’a yakınlık duyan bağımsızlar kapsamında değerlendirilmektedir. Mehmet Necati Bey ise sonradan oluşturulan hem Birinci Grup hem de İkinci Grup listelerinde görülmekle birlikte, Ahmet Demirel, Birinci Mecliste Muhalefet İkinci Grup adlı kitabında onu Birinci Grup’ta yer alan ancak bağımsız hareket eden kişiler arasında göstermektedir.23
Birinci dönem Lazistan vekillerinden sadece Birinci Grup’ta yer alan Esat Özoğuz bir sonraki dönem yeniden vekil seçildi. Diğerleri bir daha milletvekili seçilemedi. Bunlardan Ziya Hurşit, İzmir’de Mustafa Kemal’a yönelik suikast girişimi nedeniyle 13 Temmuz 1926’da idam edildi.24
Bu çalışmada çözülmesi hedeflenen ana problem, Tek Parti döneminde Rize’de siyasi süreç nasıl işlemiştir ve bu sürecin halkın yaşamındaki etkileri nelerdir? Bu temel probleme bağlı olarak cevap aranan alt problemler ise şunlardır:
1. CHP, Rize’de hedeflediği başarıyı sağlamış mıdır? 2. CHP, vilayetin sorunlarına çözüm getirebilmiş midir?
3. Sosyal ve kültürel alanda yapılan devrimler, Rize’de nasıl karşılanmıştır? 4. Muhalefet partisi SCF’nin Rize’de bir etkisi olmuş mudur?
5. DP’nin Rize’de teşkilatlanmasıyla vilayette ne gibi değişimler yaşanmıştır? 5. Türk Ocağının bu çerçevede yeri nedir?
6. CHP’nin bir kurumu olan Halkevi Rize’ye neler katmıştır?
7. Tüm bu siyasi faaliyetlerin bir sonucu olarak Rize’de seçimler nasıl sonuçlanmıştır ve seçilen vekiller kimlerdir?
22 Ahmet Demirel, Birinci Mecliste Muhalefet İkinci Grup, 5. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları, 2009,
s.102- 133.
23 Demirel, a.g.e, s.102- 133.
6
Çalışmanın zaman aralığı, Halk Fırkası’nın kurulduğu 9 Eylül 1923 tarihi25 ile
iktidarı kaybettiği 14 Mayıs 1950 tarihleri arasıdır.
Bakıldığında Rize’nin eski çağlardan beri önemli ve büyük bir yerleşim potansiyeli olmadığı görülür. En başta jeopolitik konumu buna imkân vermemiştir. Bu durum günümüzde de pek değişmemiştir. Anlaşılacağı üzere çalışmanın konu alındığı Cumhuriyet dönemi Rize’si de aynıdır. Bu husus Rize hakkında fazlaca kaynak bulunmamasının en önemli sebebidir. Bunun yanında dönemin CHP arşiv belgelerinin önemli bir kısmı ile yine bizlere yardımcı olabilecek diğer bilgi ve belgelerin çeşitli nedenlerle günümüze kadar gelememesi kaynak sıkıntısının bir diğer önemli nedenidir. Bu duruma, kurumlarda arşiv bilincinin yeni yeni gelişmesini, bazı kamu kurumlarının ellerindeki belge ve dokümanları gerek prosedür gerekse amirlerinin şahsi tavırlarına bağlı olarak paylaşmamasını da dahil edersek, çalışmayı sınırlayan temel faktörlerin neler olduğu ortaya konulmuş olur.
Rize ile ilgili Cumhuriyet dönemine dair yapılan çalışmalar değerlendirildiğinde çalışmaların az sayıda olduğu ve bunların da ağırlıklı olarak amatör çalışmalardan oluştuğu, akademik seviyedeki çalışmaların ise yetersizliği göze çarpmaktadır. Birkaç başlık dışında26 tezde ele alınan konulara dair şu ana kadar yapılmış (Milletvekili
biyografileri hariç) bir çalışma yok denecek düzeydedir. Bu durum ilk olma avantajı sağladığı gibi kendisinden yararlanılacak çalışmaların bulunamaması dezavantajını da beraberinde getirmektedir. Bu nedenle çalışmamızda ağırlıklı olarak arşiv belgeleri, dönemin gazete haberleri ve birinci elden kaynak kitaplardan yararlanılmıştır.
Arşiv belgeleri açısından başvurulan ana kurum BCA’dır (Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi). Buradan sağlanan belgelerin neredeyse tamamı; CHP Genel Merkezi ile Rize il Teşkilatı arasındaki yazışmalar, CHP müfettişlerinin vilayetlere dair tuttuğu raporlar ve hükümetin çıkardığı kanun ve kararnamelerdir. Dolayısıyla tek taraflı bir yazımla karşılaşıldığı gibi ağırlıklı olarak CHP teşkilatına dair bilgiler içermektedir. Gerek SCF, gerekse DP’nin bu tür belgelerine ulaşılamaması ve CHP’nin, iktidardaki dönemini genelde tek parti halinde sürdürmesi, bu açıdan bir diğer olumsuzluk olarak karşımıza
25 CHP 1936 İl Kongreleri, 1937, s.4; Halk Fırkası, resmi olarak 11 Eylül 1923’te kurulmuştur. 1923-1948 CHP 25 YIL, Ankara: Ulus Basımevi, 1948, s.16.
26 Medreselerin kapatılması, şapka hadisesi ve Rize Türk Ocağı’na dair daha önce yazılan yazılar
7
çıkmaktadır. Bu yüzden söz konusu eksikliği gidermek için BCA’dan alınan belgeler üzerine ciddi bir inceleme yapılmıştır.
Üç bölümden oluşan tezimizin birinci bölümünde Rize’de; CHP’nin ve muhalif partilerin teşkilatlanmalarına, İktidar Partisinin faaliyetlerine, iktidarın vilayetin sorunlarını ele alışına, 1946 ve 1950 seçimleri ile bazı devrimlerin yansımalarına değinilmiştir. Belgelerin ağırlıklı olarak CHP hakkında bilgi vermesi bu Partinin Rize’deki teşkilatlanmasına ve faaliyetlerine dair doyurucu bilgiler elde etmemizi sağlamıştır. Ayrıca Rize’nin sosyal, ekonomik ve kültürel durumuna dair içerdiği önemli bilgiler de bu çalışmada yer yer kullanılmıştır. SCF Rize teşkilatı ilk kez burada kaleme alınmıştır. Yine birinci bölümde değinilen vilayetin temel sorunları ve iktidarın bu sorunlara yönelik tutumu, betimleyici bir yaklaşımla ortaya konulmaya çalışılmıştır.
Çalışmanın ikinci bölümü, Rize’deki Türk Ocaklarını ve Rize Halkevini konu almaktadır. Rize’deki Türk Ocaklarına dair daha önce yazılan bir makale27, bazı çıkarım
hataları içerse de çalışmamıza bir temel teşkil etmiştir. Daha çok pek aktif olmamaları nedeniyle bu Ocaklar hakkında fazla bilgiye ulaşılamamasına rağmen, yine de bu konudaki ilk çalışmanın üzerine ciddi bir katkı sağlanmıştır.
Bu bölümün bir diğer başlığı Rize Halkevidir. Rize Halkevine değinen yayımlar az miktarda olup yüzeysel bilgiler içermektedir. Ali Taşpınar’ın Rize Tarihi adlı kitabı buna örnek verilebilir. Bu nedenle çalışmamızda Rize Halkevine geniş yer verilmiştir. BCA belgelerine ek olarak, kurulduğu dönem Rize vilayet gazetesinin varlığı, Halkevinin faaliyetlerine dair pek çok bilgiye ulaşmamızı sağlamıştır. Ayrıca ülkedeki halkevlerinin faaliyetlerini konu alan birincil kaynaklar tek tek taranmış ve Rize Halkevine ait veriler toplanmıştır. CHP’nin bir kurumu gibi çalışan Halkevinin amaçları, ana problemimizin çözümünde önemli bir yer tuttuğundan, faaliyetleri yıllara göre derinlemesine ortaya konulmuştur.
Tezin üçüncü bölümünde siyasi faaliyetlerin bir sonucu olarak seçilen vekillerin biyografilerine ve seçimlere dair istatistiklere yer verilmiştir. TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi) tarafından yaptırılan TPT (Türk Parlamento Tarihi) çalışmaları bu bölümde
8
yer alan milletvekili biyografilerine temel kaynak oluşturmaktadır. Ancak bu çalışmaların birtakım hatalı bilgiler içermesinden dolayı TBMM Arşivinden alınan vekillere ait özlük bilgileri ile mukayese edilerek bu hatalar giderilmeye çalışılmıştır. Ayrıca vekillere dair edinilen farklı bilgiler de buraya eklenerek mevcut çalışma daha da zenginleştirilmiştir. Çalışmada vekillerin seçildikleri her döneme ait Meclis faaliyetleri bütünlük sağlaması açısından bir arada verilmiştir.
Bu bölümde değinilen bir diğer konu seçimlerdir. 1923-1950 dönemi yapılan sekiz genel ve iki ara seçime dair sonuçlar tablolar halinde verilerek yorumlanmıştır. Bunun yanında seçim sistemlerine değinilmiş ayrıca vilayetin seçmen ve nüfus sayısına dair istatistiklerine de yer verilmiştir.
Yapılan bu çalışmada hedeflenen problemlerin çözümünde ağırlıklı olarak tümevarım yoluyla bir takım hipotezler ortaya konmuştur. Bu hipotezlere ve edinilen bulgulara her bölümde yer verilmiştir. Sonuç bölümünde tüm bu bulgu ve hipotezler yorumlanmıştır.
Bu çalışmanın hazırlanmasında başvurulan bir diğer yöntem saha araştırmasıdır. Çalışmanın kapsadığı yıllara tanıklık edenlerle yapılan görüşmeler ışığında; dönemin siyasi, sosyal, ekonomik ve kültürel boyutlarına dair bilgilere ulaşılmaya çalışılmıştır. Görüşmeler, derinlemesine görüşme tekniği şeklinde yapılmış; edinilen bilgiler, kişilerin bağımlı ve bağımsız değişkenleri göz önünde tutularak değerlendirilmiştir. Bu araştırma sırasında dikkati çeken önemli bir husus, kimi tanıkların röportaj sırasında CHP aleyhine konuşmaktan çekindikleri ve bazı sorulara cevap verirken gözlerinin ses kayıt cihazına kayması olmuştur. Bu durum bende, Tek Parti dönemi baskıcı zihniyetin aradan geçen onca yıla rağmen yaşlı insanlar üzerindeki etkisinin hâlâ sürdüğü izlenimini uyandırmıştır.
Olaylara göre katılımlı ve katılımsız gözlemlerde bulunulmuş, bunda etik bakış açısından ve nesnellikten uzaklaşılmamaya dikkat edilmiştir.
BİRİNCİ BÖLÜM
1. RİZE VİLAYETİNDE PARTİ TEŞKİLATLANMALARI VE
DEVRİMLERİN YANSIMASI 1.1. CHP’nin Rize’de Teşkilatlanması
1.1.1. Rize’de CHP Teşkilatının Kurulması
Cumhuriyet Halk Partisi, 9 Eylül 1923’te “Halk Fırkası” adıyla kurulmuş ve 11 Kasım 1924’te de Cumhuriyet Halk Fırkası adını almıştır.28 1935’te gerçekleşen Dördüncü
Kurultayda “fırka” yerine “parti” ifadesi getirilerek adı Cumhuriyet Halk Partisi olarak değiştirilmiştir.29
Partinin kurulmasının ardından Parti başkan vekili İsmet Paşa’nın 20 Kasım 1923’te yayımladığı bir genelgeyle yurttaki tüm Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri Partiye intikal ettirilmiş ve Partinin ilk teşkilatları da hâlihazırdaki bu cemiyetlerin idare kurulları olarak kabul edilmişti.30 Böylece 24 Mart 1919 tarihinden beri Rize’de faaliyette bulunan
MHC, Partinin il teşkilatını oluşturmuştur.
Genelgeyle cemiyetler, Parti teşkilatına dönüşmüşse de bu değişim istenilen neticeyi vermedi. Çünkü Parti, vilayetlerde yalnızca bir çerçeve-kadro halindeydi ve yönetim kurulu dışında pek üyesi yoktu. Bu yüzden 1924 yılında Halk Partisi, bir Meclis grubu olmanın ötesinde, ülke çapında örgütlenme işine hız verdi.31 1923’te kabul edilen
Parti nizamnamesine göre yapılacak bu örgütlenme çalışmaları, illerde alttan yukarıya doğru bir silsile şeklinde olacaktı. Buna göre; teşkilatlanmanın temelinde mahalle ve
28 1923-1948 CHP 25 YIL, s.16. Bu tarihi 10 Kasım 1924 olarak belirtenler de vardır. Bk. Aydın Erdoğan, Cumhuriyet Halk Partisi Tüzükleri Dünü-Bugünü 1923-2000, Ankara: V Kitap, 2000, s.21.
29 Hikmet Bila, CHP 1919-1999, İstanbul: Doğan Kitapçılık, 1999, s.43. Bundan sonra CHP olarak
anılacaktır.
30 1923-1948 CHP 25 YIL, s.16; İstikbal, (26 Teşrinisani 1923), sayı: 1072.
31 Tunçay, a.g.e., s.95.; Bila, a.g.e., s.43.; Ayşe Güneş Ayata, CHP Örgüt ve İdeoloji, İstanbul: Hiperlink,
10
köylerde bulunan ocak teşkilatları gelmekteydi. Ocak teşkilatlarının birleşmesiyle nahiye teşkilatları, bunların da birleşmesiyle ilçe teşkilatları oluşacaktı.32
CHP Genel İdare Heyeti, örgütlenme çalışmalarını hızlandırmak için 1 Haziran 1925’te parti müfettişliklerini kurdu.33 Okuma-yazma oranının çok düşük olduğu, yeterli
sayıda ve nitelikte kadro bulmanın güç olduğu il ve ilçelerde bir yandan mutemetlik34
yoluyla, diğer yandan müfettişlik aracılığıyla, Parti örgütlenmeye ve çalışmaları bir düzene sokulmaya çalışıldı.35 Bu kapsamda Türkiye 14 müfettişlik bölgesine ayrıldı. Rize, Trabzon, Gümüşhane, Giresun ve Ordu vilayetleri üçüncü bölge müfettişliğini oluşturdu36
ve bölgeye müfettiş olarak Şevket Bey37 atandı. Atamanın ardından 28 Eylül 1925 tarihinde Rize’ye gelen Şevket Bey’in başkanlığında yapılan kongreler sonrasında Rize il ve ilçe yönetim kurulları oluşturuldu.38 Buna göre, Rize CHP İl İdare Kurulu
Mutemetliğine Mehmet Mataracı, üyeliklere Belediye Başkanı Hakkı Mataracı, Ticaret Odası Başkanı Lazzâde Mustafa (Turanlı), tüccar Alireiszâde (Şeyh) İlyas Efendi ve tüccar Tavilzâde Mustafa (Tavil) Efendi getirildi.39 Heyetteki isimlere bakıldığında hepsinin
şehir eşrafından oluştuğu görülmektedir. İl ve ilçe teşkilatlarının oluştuğu bu dönemde vilayetin nahiyeleri olan Fındıklı, Arhavi40, Kemalpaşa, Çayeli, Kalkandere, İkizdere,
Hemşin ve Ardeşen’de idare heyetleri oluşturulamadı.41
Şevket Bey, kongreler dışında ayrıca ilde teftişlerde bulundu. Teftiş sonrası hazırladığı raporda, Rize halkının hükümete ve cumhuriyete bağlı fedakâr insanlardan oluştuğunu belirtmiş, ayrıca inkılapları da benimsediklerini vurgulamıştır. Rize-İspir yolunun bir an önce açılmasının Rize halkının öncelikli talebi olduğunu gözlemlemiştir.42
32 Cumhuriyet Halk Fırkası Nizamnamesi, Ankara: TBMM Matbaası, 1339 (1923), s.2-13.
33 Murat Küçükuğurlu, Türk Siyasi Tarihinde Erzurum (1923-1950), Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi,
2012, s.17.
34 İl, ilçe ve nahiye parti başkanları, o dönem “mutemet “ diye adlandırılmaktadır. 35 Erdoğan, a.g.e., s.27.
36 BCA, 490.01/210.833.3.
37 Adı geçen kişi büyük ihtimalle Giresun milletvekili Ali Şevket Çolak’tır. Azda olsa diğer bir ihtimal
Lüleburgaz milletvekili Şevket Ödül’dür.
38 Yeniyol, (29 Eylül 1341), sayı: 238-338; Yeniyol, (4 Teşrinievvel 1341), sayı: 242-342; Yeniyol, (5
Teşrinievvel 1341), sayı: 243-343.
39 Yeniyol, (5 Teşrinievvel 1341), sayı: 243-343.
40 Günümüzde Artvin’in ilçesi olan Arhavi ve Hopa ilçesine bağlı bir belde olan Kemalpaşa 1933’e kadar
Rize’ye, 1936’ya kadar da Rize merkezli Çoruh vilayetine bağlıydı.
41 Yeniyol, (5 Teşrinievvel 1341), sayı: 243-343. 42 Yeniyol, (6 Teşrinievvel 1341), sayı: 244-344.
11
1925’te oluşturulan heyet 1926’da da aynen devam etti. 1927 yılı idare heyetinde Mustafa Turanlı’nın yerine Ömerzâde Yakup Bey seçildi.43
Parti, çalışmalarını Piriçelebi Mahallesi’nde 2.094 m2 lik bir arazi üzerine kurulmuş
iki katlı binada yürütmekteydi. 1932’de Halkevi kurulmasıyla birlikte Parti teşkilatı bu binanın üç odası ile ortak salonda faaliyetlerine devam etti.44
1923 Tüzüğü’nde her kademedeki teşkilatın kongre dönemleri ve teşkilatların seçilme şekli açıkça belirtilmişti. Buna göre köy ve mahalle teşkilatları bağlı bulundukları nahiyenin kongresinin toplanmasından bir ay önce yani Ekim ayında toplanırdı. Partiye mensup 18 yaşını dolduran köy ve mahalle ahalisinden herkesin konferansa katılma hakkı vardı. Seçilen köy ve mahalle ocakları üçer kişiden oluşurdu. Seçimi nahiye ocağı tasdik ederdi. Partinin nahiye kongresi ise her köy ve mahalle ocağından -kendi aralarında yaptıkları seçimle- gelen birer temsilciyle toplanırdı. Toplantıları ilçe kongresinin toplantısından bir ay önce Kasım ayında yapılırdı. Kongre sonrası seçilen nahiye ocağı beş kişiden oluşurdu ve bu beş kişi ilçe kongresine göndermek üzere aralarından üç kişiyi seçerdi. İlçede gerçekleştirilecek olan kongre, diğerlerinde olduğu gibi il toplantısından bir ay önce yani Aralık ayında gerçekleşirdi. Kongre, ilçeye bağlı nahiyelerden gelen üçer temsilciyle yapılırdı. İlçe teşkilatı da nahiyelerde olduğu gibi beş kişiden meydana gelirdi. Seçilen bu beş kişi de aralarından seçtikleri üç kişiyi il kongresine gönderirdi. İl kongresi Ocak ayında yapılırdı. Kongre, her ilçeden gelen üç temsilciyle toplanırdı. Burada oluşturulan teşkilat beş kişiden oluşurdu. Kongre, il meclisinde takip edilecek genel programı düzenler, büyük kongreye gönderilmek üzere tasarılar hazırlar ve kongreye katılacak iki temsilci seçerdi. Bu temsilciler Nisan ayında yapılacak olan Parti Büyük Kongresine katılırlardı. Kongrede de 9 kişilik Parti Genel İdare Heyeti seçilirdi.45
Teşkilatın bu hiyerarşik yapısı ilk yıllarda Rize’de oluşturulamadı. Rize’deki mahalle, köy ve nahiye teşkilatlarının kurulması 1930’ların ortalarını bulacaktır.
43 BCA, 490.01/210.833.3.
44 BCA, 490.01/698.375.1; BCA, 490.01/1628.657.2.
45 Cumhuriyet Halk Fırkası Nizamnamesi, s.6-19; “Halk Fırkası Nizamnamesi”, Ayın Tarihi, 1 (1),
(1340), s.81-83; BCA, 490.01/233.918.1; BCA, 490.01/208.828.1. Her ne kadar nizamnamede kongrelerin yapılacağı aylar belirlenmişse de bazı dönemler bu aylar dışında da Rize’de kongre yapıldığı görülmektedir. Bk. Çoruh (1 Haziran 1933), sayı: 94.
12
1927 Tüzüğü’nde yapılan bir düzenlenmeyle il idare kurulu üye sayısında değişikliğe gidildi. Buna göre il yönetimi beş ya da yedi kişiden oluşabiliyordu.46 Takip
eden yıllarda Rize Parti heyetindeki üye sayısı bu iki rakam arasında gidip gelmekle birlikte, mutemet dâhil dokuza ulaştığı da oldu. Örneğin, 1928 yılında CHP Rize il idare kurulunun dokuz kişiden oluştuğu görülür. Bu kişiler şunlardır: Mutemet Mehmet Mataracı, üyeler; Hakkı Mataracı, Alireiszâde Şeyh İlyas, Mustafa Tavil, Mataracızâde Salih (Mataracı)47, Akmehmetzâde Mehmet, Zırhzâde Ahmet (Zırh)48, Durmuşzâde İsmail ve Rakıcızâde Mustafa Beyler.49
1929’da ise yönetimdeki kişi sayısı beşe düştü. Mehmet Mataracı mutemet olarak devam etti. Üyeliklere Belediye Başkanı Hakkı Mataracı, Mustafa Tavil, Mollaömerzâde Yakup ve Alidervişzâde İlyas Beyler50 seçildi. Eski yönetimden Salih Mataracı,
Alireiszâde Şeyh İlyas, Akmehmetzâde Mehmet, Ahmet Zırh, Durmuşzâde İsmail ve Rakıcızâde Mustafa Beyler seçilmezken Mollaömerzâde Yakup Bey yönetime ilk kez dâhil oldu.51 1930 yılı yönetiminde sayı bu sefer yediye yükseldi. Mutemet Mehmet Bey
ile üyelerden Mustafa Tavil dışındaki diğer tüm üyeler değişti. Daha önceki yönetimde yer alan Ahmet Zırh yeniden yönetime dâhil edildi. Mataracızâde Emin, Kolçakzâde Cemil, Biberzâde Hasan (Biber)52 ve Eczacı Tevfik Beyler de yönetime dâhil olan isimler oldu.53
46 Cumhuriyet Halk Fırkası Nizamnamesi, Ankara: TBMM Matbaası, 1927, s.20.
47 Salih Mataracı, 1887/1888’de (R.1303) Rize’de doğdu. 1903/1904’de (R.1319) Rize Rüştiyesinden mezun
oldu. Ticaretle uğraştı. Askerliğini bedelli olarak yaptı. Millî Mücadele Dönemi’nde, 1920-1921 yıllarında İkizdere ve Kalkandere’deki halkın elinde bulunan silah ve cephanenin miktarının ve kimlerin elinde bulunduğunun tespitinde ve yine 1921 yılında Sakarya Muharebesi öncesi, Tekalif-i Milliye emirleri kapsamında halk tarafından asker için bağış yapılan iç çamaşır ve ayakkabı gibi yardımların toplanmasında görev alan ekipte bulundu. Rize’de MHG kuruluşundan itibaren parti işlerinde yer aldı. Milletvekili seçimlerinde, köy teşekküllerinin oluşumunda birçok defalar görev aldı. Ticaret ve Sanayi Odası başkanlığı görevlerinde bulundu. BCA, 490.01/422.1753.1.
48 1930 yılında SCF’nin kurulmasının ardından, SCF Rize teşkilatının kurucuları arasında yer alacaktır.
Balkaya, a.g.e., s.528.
49 BCA, 490.01/284.1138.2.
50 Alidervişzade İlyas Bey ile Alireiszâde Şeyh İlyas Bey aynı kişilerdir. 51 BCA, 490.01/284.1138.2.
52 Tam adı Hasan Fehmi Biber. 1930’lardan sonra Rize siyasetinde önemli görevler almış bir kişidir. M.
Memiş Beyefendi ve Necibe Hanım’ın oğludur. H. 1324 (M. 1908-1909) yılında Rize’de doğdu. Rize merkez nüfusuna kayıtlıdır. Rize Rüştiyesinden 1340-41 dönemi mezun oldu. Lise eğitimi almadı. Yedi sene öğretmenlik yaptı. Ardından askere gitti. Giresun’da 35. Alay’da askerlik hizmetini tamamladı. Sonrasında öğretmenliğe dönmedi. CHP’ye 1928 yılında (Hasan Bey, bir belgede bu tarihi 1932 olarak belirtmiştir) girdi. Çarşı bucağına bağlı Eminettin Ocağında 8 numara ile kayıtlıdır. 1935 yılında parti il idare kuruluna üye olarak seçildi. 1936 yılında Rize Ticaret ve Sanayi Odası Başkâtipliği görevine getirildi. Bu görevde iken 1939 yılında Belediye Başkanlığına seçildi. 1950 yılına kadar bu görevi yürüttü. Belediye başkanlığı döneminde farklı görevler de üstlendi. 1940-42 yılları arasında Halkevi müdürlüğü yaptı. Yine bazı sosyal cemiyetlerin yönetim kurulu başkanlığı ve üyeliği görevlerinde bulundu. 1935 yılında girdiği parti il idare
13
Mutemetler bölge müfettişi tarafından seçilmekte ve Genel Merkez tarafından atanmaktaydı.54 Seçilen mutemetler kendi vilayetine bağlı ilçe ve nahiye mutemetlerini
seçerdi.55 Aynı kişi bir sonraki sene yeniden başkan seçilebilirdi.56 İl mutemetlerinin
demokratik olmayan bu şekildeki seçimine 1931 Kurultayında son verildi. Bu kurultayda il kongresinde seçilen kişinin başkanlığının kabulü uygulaması getirildi.57 Böylece atananlar
yerine partililerin seçtiği ve genel kabul görmüş kişiler iş başına geçmeye başladı. Yine aynı kurultayda mahalle, köy, nahiye ve ilçe kongreleri her yıl yapılırken, il kongrelerinin iki yılda bir yapılmasına karar verildi.58
1931’de yapılan il kongresi sonucunda Rize CHP yönetimde herhangi bir değişiklik olmadı.59 Yönetim kurulu başkanlığına getirilen, atanan yerine seçilen kişinin geçmesi
usulü, Rize il yönetim başkanlığında bir değişime neden olmadı. İlk günden beri Parti yönetiminin başında olan Mehmet Mataracı iki dönem dışında60 bu görevini 1940 yılına
kadar sürdürecektir.61
1.1.2. Çoruh Vilayeti Döneminde Rize’de CHP Teşkilatlanması
1933 yılında bölgede idari yönden önemli bir gelişme yaşandı. Artvin ve Rize illeri birleştirilmek suretiyle, 20 Mayıs günü Çoruh adıyla yeni bir il kuruldu. İlin Merkez ilçesi Rize seçildi.62 Vilayetin kurulmasından bir hafta sonra yeni il idare heyetini seçmek için 26 Mayıs Cuma günü kongre yapıldı. 1927 Tüzüğü’nün 71/d maddesine göre 5 veya 7 olması gereken il idare heyetinin, 1931 Tüzüğü’nün 68’nci ve 1935 Tüzüğü’nün 79’uncu
kurulu üyeliğini aralıksız 1950’ye kadar devam ettirdi. 1942 yılında devraldığı başkanlık görevini 1946 yılına kadar devam ettirdi. Sicilinde biraz Fransızca bildiğini belirten Biber, 1950 seçimlerinde Rize CHP’den milletvekilliğine aday adaylığını koydu ancak aday gösterilmedi. BCA, 490.01/906.539.1; BCA, 490.01/316.1298.1; BCA, 490.01/422.1753.1.
53 BCA, 490.01/284.1138.2. 54 1927 CHF Nizamnamesi, s.19.
55 Seçilen kaza ve nahiye mutemetlerini bölge müfettişinin onaylaması gerekmekteydi. Bk. 1923 CHF Nizamnamesi, s.10.
56 1923 CHF Nizamnamesi, s.6-19; “Halk Fırkası Nizamnamesi”, Ayın Tarihi, 1 (1), Eylül, (1340), s.81-83 57 Bununla birlikte Genel Merkez, lüzum görmesi halinde vilayetlere mutemet atama hakkını saklı tuttu. CHF Nizamnamesi ve Programı, Ankara: TBMM Matbaası, 1931, s.17.
58 1931 CHF Nizamnamesi ve Programı, s.10. 59 BCA, 490.01/284.1138.2.
60 Bu dönemler, Genel Merkezin kararıyla vilayetlerde il başkanlıklarını valilerin yaptığı dönemlerdir. İleri ki
satırlarda bu konuya değinilecektir.
61 BCA, 490.01/210.833.3; BCA, 490.01/1147.25.3.
62 Aynı kanunla Artvin’e bağlı olan Yusufeli ilçesi Erzurum’a bağlandı. Bk. 2197 Sayılı Bazı Vilayetlerin
14
maddelerine göre 7 veya 9 kişiden oluşması kabul edilmişti.63 Yeni vilayetin artan nüfusu nedeniyle daha önce 7 olan idare kurulu üye sayısı bu seçimde 9’a çıkarıldı. Heyetin başkanlığına yeniden Mehmet Mataracı seçildi. Kâtipliğe Avukat Cemil Orhan, muhasipliğe (Eczacı) Tevfik, diğer üyeliklere, Ahmet Zırh, Hakkı Mataracı, Mustafa Tavil, Güvelizâde Ahmet (Güveli), Avukat Ahmet Galip (Tolan)64 ve İsmailzâde Ömer
(İsmailoğlu)65 Beyler getirildi.66 9 kişilik bir idare heyeti oluşturulmuş oldu. Parti teşkilatı
uzun yıllar il ve ilçe teşkilatlarıyla sınırlı kaldı.
1920’li yıllar, toplumsal anlamda önemli inkılapların yapıldığı bir dönem olmuştu. 1930’da SCF’nin kurulmasıyla birlikte tekrar çok partili hayata geçilmesi, halk arasında CHP’ye yönelik hatırı sayılır bir tepkinin var olduğunu gösterdi. Tepkinin temel kaynağı halkın ekonomik zayıflığı ve yapılan kimi devrimlerdi.67 Parti, halk arasında kökleşememişti. Bunun nedenlerinden birisi il teşkilatlarının iyi çalışmamasıydı. Nitekim konuyla ilgili Karadeniz Bölgesi’nde yapılan teftiş sonucu hazırlanan raporda belirtilen şu cümleler bu düşünceyi doğrulamaktadır:
Fırkanın kuvvetlenmesine ve halk üzerine bir sempati uyandırmasına mani olan en kuvvetli sebep, fırka teşkilatının mahdut [sınırlı] bir zümrenin inhisarı [tekeli] altında kalmış olmasıdır. Rejimin gayesini kavramaktan aciz olan bu zümre, fırka nüfuzunu yalnız şahsi istifadelerini temin için kullanmaktan başka bir şey yapmış, fırkanın umdelerini halka aşılamak görevini tamamıyla ihmal etmişler, yalnız her teşekkülün başına geçerek onu
63 1927 CHF Nizamnamesi, s.32; 1931 CHF Nizamnamesi ve Programı, s.15; CHP Tüzüğü, Ankara:
Ulusbasımevi, 1935, s.20.
64 Ahmet Galip Tolan, 1877 (R. 1293) yılında Çayeli’nin Çukurluhoca köyünde doğdu. Hem Darülfünunun
İslâm-i Diniyye Şubesinde hem de aynı zamanda girdiği Medresetü’l-Kuzat’ta (kadı yetiştirmek için açılan
okul) dört yıl okuduktan sonra 16 Temmuz 1913’te aliyülâlâ (pekiyi) derecesi ile mezun oldu. İstanbul
öğrencisi olduğu için askerlikten muaf tutuldu. 209 sicil numarası ile Adliye Vekaletinde göreve başladı. Sırasıyla 20 Haziran 1914 (R. 7 Haziran 1330) tarihinde Üsküp, 14 Ekim 1914 (R. 1 Ekim 1330) tarihinde Bartın ve 19 Ekim 1918 (R. 1334) tarihinde Lazistan Sancağı Hukuk Başkanlığı ile kadılıklarında ve Ardahan’ın tekrar alınmasıyla 29 Haziran 1921 (R. 1337) tarihinde Ardahan, 13 Haziran 1923 (R. 1339) tarihinde Gümüşhane kadılıklarında ve 6 Haziran 1925 (R. 1341) tarihinde Trabzon Hukuk Başkanlığı ve hâkimliğinde bulundu. Maaş azlığı ve sağlığının elvermemesi üzerine 1927 yılında görevinden istifa ederek avukatlık yapmaya başladı. Millî Mücadele öncesi İttihat ve Terakki Cemiyetinin Şehzadebaşı Şubesine kayıtlıydı. Kuvayı Milliye’nin ilk oluşumlarından itibaren Anadolu hareketinin içinde yer aldı. Uzun yıllar Rize CHF İl Yönetim Kurulu üyeliği görevinde bulundu. BCA, 490.01/946.669.1; BCA, 490.01/422.1753.1.
65 1901/1902’de (R.1317) Rize’de doğdu. 1915/1916’da (R.1331) Rize Rüştiyesinden mezun oldu. Ticaretle
uğraştı. Askerlik görevini Rize Liman Dairesinde tamamladı. 1933 yılında CHP’ye girdi. BCA, 490.01/422.1753.1.
66 Çoruh, (1 Haziran 1933), sayı: 94.
67 SCF kapatıldıktan sonra Mustafa Kemal çıktığı yurt gezisinde sivil-asker yetki sahiplerinden ve yerel CHP
önderlerinden başka hiç kimsenin rejimden memnun olmadığını görmüştü. Cumhuriyet köylünün, işçinin, küçük tüccar ve esnafın yaşamında dişe dokunur bir düzelme getirmemişti. Tunçay, a.g.e., s.294.
15
istismar etmeyi düşünmüşler ve bu suretle muhitte her gün biraz daha genişleyen bir hoşnutsuzluk başlamasına sebebiyet vermişlerdir.68
Bu yüzden 1930’lu yıllarda Genel Merkez, taşra örgütlerini sıkı bir şekilde kontrol etmeye başladı. Böylece CHP il örgütleri, kendi inisiyatifleri ile hareket etme olanağını giderek yitirdi.69 Merkezin bu sıkı politikası Rize’deki teşkilatlanmada büyük bir gelişmeyi
beraberinde getirdi. 1934-35 yılları Rize’deki teşkilatlanmanın zirve yaptığı dönem oldu. 1935 yılı Şubat ayında Merkez ilçe teşkilatının yeniden tesis edilmesinin yanısıra,70 yılın
ilk ayı itibariyle Rize’nin her köyünde birer köy ocağı oluşturuldu. Yine ilk ay içerisinde İyidere, İkizdere, Çayeli, Gündoğdu, Ortapazar, Salarha, Potomya (Güneysu), Derepazarı ve [Kalkandere]71 olmak üzere 9 resmi ve itibari nahiye72 ocağı kuruldu,73 yönetimleri de oluşturuldu. Gülbahar ve Fener mahalleleriyle birlikte merkezde üç yerde daha kaza ocakları teşkil edildi.74 Tüm bu çalışmalar sırasında 1935 yılının Şubatında yapılan il
kongresi sonrası da idare heyetinde yer alan isimlerden ikisi değişti. Eski heyette yer alan Hakkı Bey’in yerine yine aynı sülâleden Salih Mataracı seçildi. Diğer değişiklik ise kâtiplik görevini yürüten Avukat Cemil Orhan’ın yerine, adını sonraki yıllarda sık duyacağımız Hasan Fehmi Biber’in getirilmesidir.75 Hasan Bey’e, yeni yönetiminde hem
kâtiplik hem de saymanlık görevi verildi.76
Tüm bu yenilikler her ne kadar il idare heyetinin sıkı çalıştığı izlenimini doğursa da gerçek etkinin Genel Merkez kaynaklı olduğu 1935 tarihli Çoruh bölgesi müfettişi Hamdi Ongun’un raporundan anlaşılmaktadır. Raporda, il idare heyetinin sosyal ve ideal sıfatları
68 BCA, 490.01/79.293.2.; BCA, 490.01/724.477.1.
69 Bu bağlamda, 1935 yılında bazı milletvekilleri –milletvekillikleri üzerinde kalmak üzere- bazı illerin il
başkanlığına getirildi. Erdoğan, a.g.e., s.39.
70 Merkez ilçe teşkilatının kurulması ile ilgili ileriki sayfalarda detaylı bilgi verilecektir.
71 Haberde 9 nahiye ocağından bahsetmesi ve yazılmayan nahiyenin Kalkandere olması nedeniyle tarafımdan
eklenmiştir.
72 İhtiyaç halinde birçok köyün parti teşkilatı yönünden birleştirilmesiyle oluşturulan teşkilatlara itibari nahiye ya da parti nahiyesi denilmekteydi. Bk. 1927 CHF Nizamnamesi, s.20. 1931 Nizamnamesiyle itibari
nahiyeler kaldırılarak yerine semt ocakları getirilmişti. Tekrar itibari nahiyelerin kurulmasına dair karar 1943 Nizamnamesinde (Semt ocaklarıyla birlikte) yer alacaktır. Dolayısıyla 1931-1943 arası parti teşkilatlanmalarında itibari nahiye olmaması gerekir. Ancak yukarıda bahsedilen itibari nahiye teşkilatlanması 1935 dönemine aittir. 1939’da da itibari nahiye teşkilatlanmaları devam edecektir. Bu da teşkilatlanmada de facto bir durum ortaya çıkarmaktadır. Kararlarla ilgili bk. 1931 CHF Nizamnamesi, s.5;
1935 CHP Tüzüğü, s.7; CHP Nizamnamesi, Ankara: Ulus Basımevi, 1939, s.7; CHP Nizamnamesi
Ankara: Zerbamat Basımevi, 1943, s.6. Ayrıca bk. BCA, 490.01/698.375.1; BCA, 490.01/276.1108.1.
73 Burada belirtilen Ortapazar ve Salarha idari anlamda gerçek nahiye olmayıp itibari nahiyelerdir. 74 Çoruh, (31 Ocak 1935), sayı:178.
75 CHP 1936 İl Kongreleri, s.349; Çoruh (7 Mart 1935), sayı: 183. 76 BCA, 490.01/422.1753.1.
16
ile halk nazarındaki itibarlarının orta seviyede olduğu, kendi aralarındaki sevgi ve uyumun ise şimdilik güzel devam ettiği belirtilmektedir. Devamında hükümet erkânıyla olan iş ve fikir birliğinin zayıflığı ile zaman zaman valilerle77 ve ilin bazı idari amirleriyle uyumlu
çalışılamadıkları vurgulanmaktadır. Parti tüzüğüne göre yapılması gereken çalışmalarda ciddi anlamda yetersiz olunduğu raporda değinilen bir başka husustur. Büro çalışmaları zayıftır. 1931 Tüzüğü’nün 73’üncü maddesine göre en az haftada bir yapılması gereken toplantılar, 1933 senesinde iki, 1934’te dokuz, 1935’in ilk yedi ayında yirmi üç kez gerçekleşmiştir. Şu halde en çok toplantının yapıldığı 1935 yılında bile haftada bir toplanılmadığı, bazı toplantıların üzerinden 18-20 gün geçtiği görülmüştür. Bunun yanında defterlerin bazı eksikliklere rağmen78 tasnif ve düzenleri iyidir. Hesap ve bütçe için ilgili
komisyon oluşturulmamış ve bu iş il kongre kurulunca halledilmiştir. Parti programını yaymak ve benimsetmek ile genelge hükümlerinin yerine getirilmesi gibi çok önemli çalışmalar, zayıftır. Kendilerine bağlı kademeler ve idare kurul toplantıları hiç teftiş edilmemiştir.79
Yine raporun devamında üye kayıtlarına değinilmekte ve bu yönde yapılan çalışmaların iç açıcı olmadığı vurgulanmaktadır. Üye kayıt işi Tüzüğün 86/a bendine80
göre yapılmamaktadır. Tekliflerin ocağa değil nahiye idare kurullarına sunulduğu, kararların ilçe idare kurulu tarafından alındığı ve ocakların kayıt işleri ile hiçbir ilgisinin olmadığı belirtilmiştir. Tüzüğün 12’inci madde81 hükmünün şimdiye kadar hiç tatbik
edilmediği, Partiye kayıtlı kişi sayısının il nüfusuna oranının %3,4’te kaldığı, çevrenin sevdiği ve değer verdiği kişilerin Partiye alınmasına özen gösterilmesi gerekirken bazı lüzumsuz endişelerle alınmadıkları, raporda dikkat çekilen diğer hususlardır.82
77 Örneğin 1935 tarihli bir müfettiş raporunda Vali Ekrem Bey’le Mehmet Mataracı’nın arasının iyi olmadığı
belirtilmiştir. Bk. BCA, 490.01/698.375.1.
78 Örneğin Parti kütüğü defteri yoktur. BCA. 490.01/698.375.1. 79 BCA. 490.01/698.375.1.
80 86/a bendi: Tüzük’te yazılı şartlara uygun parti üyesini çoğaltmak ve partiye yazılmak isteyenlerin ocak
yönetim kurulundan isteklerini bir karara bağlayıp kamun (nahiye) yönetim kuruluna, kamun yönetim kurulunca da düşündüklerini yazarak ilçe yönetim kuruluna göndermek; ilçe yönetim kurulunda da bu kararı inceleyerek kabul etmek veya lüzumunda bozmak. 1935 CHP Tüzüğü, s.22.
81 12’inci maddeye göre partiye üyelikleri kabul edilenlere bu yazıyla bildirilir ve yılbaşından başlayarak her
üç ayda bir yeni üyelerle birlikte mevcut partililer toplanır. Yeni üyeler tebrik edilip kendilerine başarılar dilenir. Her üç ayda bir il yönetim kurulunca partiye yeni girenlerin adları tüm parti örgütüne bildirilir. 1935
CHP Tüzüğü, s.5. 82 BCA. 490.01/698.375.1.
17
Bu dönemde yaşanan bir başka önemli gelişme 5 Aralık 1934’te Seçim Kanunu’nda yapılan değişiklikle kadınlara milletvekili seçme ve seçilme hakkının verilmesidir. Kararın ardından tüm vilayetlerde kadınlar Partiye üye olmaya başladı. Bu konuda Rize’de en hızlı gelişmeyi Pazar ilçesi kaydetti. İlçe teşkilatının 1935 yılının ilk ayında yaptığı toplantıya 100’ün üzerinde kadın katıldı. Toplantıda ilçe ve nahiye heyetlerine kadın üyeler alındı.83
Bu konuda, Rize Merkez’de ne bu tarihlerde ne de sonraki tarihlerde Pazar’daki kadar ses getirici bir faaliyet olmadı.84 1935 seçimlerinde Çoruh’taki kadın birinci seçmen sayısı 83.046 olarak belirlendi. Böylece 72.058 olan erkek seçmen sayısını geçmiş oldu. Seçimde 35.753 erkek seçmen oy kullanırken kadın seçmenlerde bu sayı 29.052’de kaldı.85
Vilayette seçime katılan kadın sayısı, toplam kadın seçmen sayısından düşükte olsa dönemin koşulları ve erkek seçmenlerin de iştiraki dikkate alındığında yine de azımsanmayacak bir katılımın olduğu görülmektedir. Ancak birinci seçmen sayısındaki kadın çokluğu, ikinci seçmen sayısında karşılığını bulamamıştır. Seçilen 799 ikinci seçmeninin sadece 100’ü kadındır.86 Oranlarsak, birinci seçmenlerin kadın oranı %53,5
iken bu oran, ikinci seçmenlerde %12,5’e düşmüştür. Ülke genelinde ise kadın ikinci seçmen oranı %13,9’dur.87 Bu da Çoruh’un az bir farkla ortalamanın altında olduğunu
gösterir.
1.1.3. CHP Merkez İlçe Teşkilatının Kurulması
1923 yılında Rize’de CHP il teşkilatı kurulduğunda, Merkez ilçe teşkilatı oluşturulmamıştı. Merkez ilçenin faaliyetlerini il teşkilatı yürütüyordu. Merkez ilçe teşkilatı ilk olarak 1925 yılında kuruldu ve idare heyeti şu kişilerden oluştu: Mutemet Lazzâde Reşit Efendi, üyeler; Salih Mataracı, Durmuşzâde İsmail Efendi, Zerrezâde Mustafa Efendi, Rakıcızâde Mustafa Efendi, Hacıgençağazâde Rüşdü Efendi.88 1931 ve
83 Çoruh (31 Ocak 1935), sayı:178. Bu konuda daha geniş bilgi, aynı çalışmanın “Pazar CHP Teşkilatı”
başlığında verilmiştir.
84 İleriki satırlarda görüleceği üzere belgelere yansıyan kadın üye sayısı çok düşüktür. Bu ve bundan sonraki
yıllarda teşkilat kademelerinde hiç kadın üye görülmemesi de bu düşünceyi desteklemektedir.
85 BCA, 490.01/357.1497.1.
86 Detaylı bilgi için bu çalışmanın “1935 Seçimleri (V. Dönem) ve Çoruh Milletvekilleri” başlığına bk. 87 Bk. BCA, 490.01/357.1497.1.
