Takip eden süreçte bir başka önemli gelişme 18 Haziran 1936 tarihli kararla, il başkanlıklarına valilerin getirilmesiyle yaşandı.101 Karar gereği Parti başkanları, başkanlığı valilere devredecek ve kendileri de il teşkilatında üye olarak göreve devam edeceklerdi.102
Genel Merkezin aldığı bu kararın ardından CHP Rize İl Başkanı Mehmet Mataracı, görevi dönemin Rize Valisi Cevdet Ertuğrul’a103 devretti ve kendisi de yönetimde üye olarak yer aldı.104 Eşrafı denetleyebilmek amacıyla yapılan bu düzenlemeyle birlikte Parti-Devlet özdeşliği sağlandı ve Parti doğrudan devlet kontrolüne girdi.105
Uygulamanın başladığı günlerde Rize’deki Parti örgütü, 2 kaza106, 7 nahiye ve 277 ocak teşkilatından oluşuyordu.107 İlde Partiye kayıtlı toplam 3.546 üye vardı. Üyelerin 2.446’sı Merkez ilçede, 1.100’ü Pazar’da bulunuyordu. Yıl sonuna gelindiğinde de üye sayısında bir değişiklik olmadı.108 CHP’nin 1936’daki üye sayısı 1.260.000 ve Türkiye
100 BCA, 030.18.01/02.57.70.16; BCA, 030.10/70.462.6; Rize (19 Eylül 1935), sayı: 211. Üçüncü umumi müfettişliğin faaliyetleri ile ilgili bk. Cemil Koçak, Umumi Müfettişlikler 1927-1952, 2. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları, 2010, s.164-213.
101 CHP 1936 İl Kongreleri, s.8.
102 İhsan Güneş, Türk Parlamento Tarihi TBMM-V. Dönem 1935-1939, c.2, No:26, Ankara: TBMM Vakfı Yayınları, 2000, s.761.
103 Tam adı, Ahmet Cevdet Ertuğrul’dur. 1880 yılında Turgutlu’da doğdu. Göreve ilk olarak 1903 yılında Sivas’ta Maiyet Memuru olarak başladı. 1906-1923 tarihleri arasında sırasıyla Suşehri, Koyulhisar, Bor, Ropçoz (Bulgaristan’ın Smolya iline bağlı bir bölge), Maçka, Of, Zonguldak, Ömerli, Gebze, Develi kaymakamlıklarında bulundu.1923’te Çorum Vali Vekilliği görevinde iken 1924 yılında aynı ile vali olarak atandı.1936’ya kadar sırasıyla Erzincan, Artvin, Kars ve Çoruh Valiliklerinde bulundu. Çoruh vilayetinin Artvin ve Rize olarak ayrılmasıyla görevine Rize Valisi olarak devam etti. Bu görevde iken, 4 Haziran 1937 tarih ve 6768 sayılı kararname ile emekliye sevk edildi. İçişleri Bakanlığı Arşivi (İBA), Personel Özlük Dosyası.
104 Rize (27 Haziran 1936), sayı: 248.
105 Hakkı Uyar, 1923’ten günümüze CHP Tüzükleri Üzerine Bir Değerlendirme, İstanbul: TÜSES Yayınları, 2000, s.21; Erdoğan, a.g.e., s.39; Baskın Oran, Türk Dış Politikası (1919-1980), c.1, 15. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları, 2009, s.250.
106 Bu ilçeler; Merkez ilçe ve Pazar ilçesidir. Hopa’nın 1936 yılında Çoruh’a bağlandığını daha önce belirtmiştik.
107 BCA, 490.01/285.1143.1.
21
nüfusuna oranı %7.8’di.109 Rize’de ise bu oran %2.2 ile genel oranın oldukça altında kaldı.110
Gerek bu dönem gerekse diğer dönemlerde çalışmaların başarılı bir şekilde yürütülememesinde, bütçe sıkıntısının rolü her zaman büyük oldu. Çoğu kez maddi sıkıntılar nedeniyle ilçe ve nahiyeler teftiş edilemedi. Teşkilatın temel gelir kaynağı olan üye aidatları çoğu zaman alınamadı. 1936 yılında il teşkilatının hazırladığı raporda aidatların ancak %30’unun tahsil edilebildiği belirtilmiştir.111
Parti il başkanlığına Valinin gelmesinin ardından beş ay sonra 25 Kasım 1936 günü iki yılda bir olan olağan Parti il kongresi yapıldı. Kongre sonrasında idare kurulu üyeliklerine daha önce başkanlık görevini yürüten Mehmet Mataracı’yla birlikte Galip Tolan, Ahmet Zırh, Ahmet Güvel, Mustafa Tavil, Hasan Biber ve Salih Mataracı tekrar seçildi. Ömer İsmailoğlu’nun yerine Mucip Kemalyeri112 ilk kez kurulda yer aldı. Asil üyelerin dışında yedek üye üyeliklere de eczacı Murat Arayıcı113, Ömer Özgen, Hamza
109 Hakkı Uyar, Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, İstanbul: Boyut Yayınları, 2012, s.218.
110 BCA, 490.01/698.375.1.
111 BCA, 490.01/698.375.1.
112 Tam adı Ahmet Mucip Kemalyeri. 1895’te (R.1311) İstanbul’da doğdu. Babası Mehmet Zekeriya Bey, annesi Şükriye Hanım’dır. Bir süre Nebile Besalet Hanımla evli kaldı.
1914 yılında Harbiye Mektebine girdi. 1923’te bu okuldan ayrıldı. Topçu Üsteğmen iken Millî Mücadele’ye katılmadığı için askerlikle ilişiği kesildi. 1935’te İçişleri Bakanlığı tarafından Rize Belediye Başkanlığına tayin edildi. Rize’ye geldiğinde eşinden ayrılmıştı. CHP Rize Merkez ilçesine bağlı Çarşı Semt Ocağına 761 numarayla kaydoldu. Belediye başkanlığının ilk yıllarında belediye meclisince alınan kararla Rize’de peçe ve çarşafla gezilmesi yasaklandı. Konuyla ilgili 1935 ve 1936 yıllarında başkanlığında yapılan belediye encümen toplantılarında bu kıyafetlerin biran önce yasaklanması ve yeni neslin bunları görmemesi gerekliliğini savunmuştur. 1938’te belediye başkanlığı görevinden istifa ederek Rize’den ayrıldı. DP’nin kurulmasının ardından, 11 Mart 1946 tarihinde CHP Rize yönetimine gönderdiği bir dilekçe ile partisinden istifa etti. İkamet ettiği İstanbul’da DP’ye üye oldu. Kadıköy ve Üsküdar ilçelerinin müteşebbis heyetlerinde bulundu. Kadıköy ilçesi parti idare kurulunda yer aldı. Bu görevde iken, 3 Eylül 1950’de yapılan belediye seçimlerinde, Rize’de seçilen belediye meclis üyeleri tarafından Rize Belediye Başkanlığına getirildi. CHP’de belediye başkanlığı yaptığı dönemde peçe ve çarşafla gezilmesini yasaklayan Kemalyeri, DP Belediye Başkanlığı döneminde ise vilayette kurulan cami yaptırma derneğinin öncülerinden oldu. 28 Eylül 1952 tarihinde başkanlık görevinden istifa etti. 1956’da İstanbul Belediye Meclis üyeliğine seçildi. 1957 seçimlerinde 315.687 oy alarak DP’den 30 Ekim 1957 tarihinde 11. Dönem İstanbul milletvekili seçildi. Sicil numarası 2.347’dir. Vekilliği döneminde Millî Müdafaa Encümeninde görev aldı. 1960 darbesinin ardından tutuklandı. Yargılama boyunca 1 yıl 4 ay 20 gün tutuklu kaldı. 15 Ekim 1961 tarihinde Yüksek Adalet Divanı kararıyla, anayasayı ihlal suçundan 146/3, 59. ve 173. maddeler hükmünce tutukluluk süresi düşüldükten sonra 4 yıl 2 ay ağır hapis cezasına çarptırıldı ve devlet görevlerinden ömür boyu menedildi. 5 Ekim 1978’de vefat etti. TBMM, Personel Özlük Dosyası.; BCA, 490.01/45.1856.7; BCA, 490.01/468.1921.1; Zühtü Arslan, Türk Parlamento Tarihi TBMM XI. Dönem 1957-1960, c.3, No: 156, Ankara: TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları, 2013, s.513; Rize, (28 Şubat 1935), sayı: 182; Rize, (15 Şubat 1935), sayı: 230; Zümrüt Rize, (11 Şubat 1952), sayı: 53; Zümrüt Rize, (12 Şubat 1952), sayı: 54; Zümrüt Rize, (30 Eylül 1952), sayı: 275.
113 Murat Arayıcı, 1900/1901’de (R.1316) doğdu. Eczacılık okulundan mezun oldu. 1925 yılında partiye girdi. Sürmene’de ocak ve kaza idare heyetlerinde bulundu. Millî Mücadele Dönemi Trabzon Askeri
22
Mizeli114, Ali Rıza Kosif115, Dava Vekili Ahmet Talha Denizalp, Arif Rakıcı, İsmail Köseoğlu ve Zekeriya Mahmutoğlu116 seçildiler.117
Seçilen yönetim, yeni yıla iyi bir başlangıç yapamadı. Eski başkan Mehmet Mataracı ile ilçe idare kurulu arasında ihtilaf çıkması, ardından kendisinin il idare kuruluyla alakasını kısmen kesmesi ve bunun yanında idare kurulundaki bazı üyeler arasındaki ikili anlaşmazlıklar, ildeki tüm Parti örgüt faaliyetlerinin durmasına neden oldu. Öyle ki üye adedi dahi kesin olarak tespit edilemiyordu.118 Yaşanan bu olumsuzluklar; Parti başkanı olan Vali Bey’in, teşkilatın işleriyle ciddi olarak ilgilenmediğini de göstermektedir.
Bu sorunlar yaklaşık dört ay devam etti. Sonrasında bir kısım faaliyetler başladı. Ancak müfettiş raporlarına yansıdığı kadarıyla önceki yıllardaki olumsuzluklar aynen devam ediyordu. Bu arada Vali Cevdet Bey’in 4 Haziran 1937 tarihinde emekliye ayrılmasının ardından başkanlık görevini yeni vali, Nuri Türkkan119 devraldı. Vali Nuri Bey, başkanlığa geldikten kısa bir süre sonra üye sayısında ciddi bir düşme yaşandı. 3.546 olan üye sayısı Merkez ilçede 2.314, Pazar’da 615 olmak üzere toplamda 2.929’a geriledi. Özellikle Pazar ilçesindeki üye kaybı neredeyse yarı yarıya oldu.120 Üye sayısında yaşanan bu denli düşüşün, idare heyetince ilde ikamet etmeyen ya da bir şekilde ildeki Parti teşkilatlarıyla irtibatı bulunmayan üyelerin kayıtlarının silinmesinden kaynaklanmış olması muhtemeldir.
Hastanesinde eczacı olarak görev yaptı. Siyasi faaliyetlerinin yanı sıra Rize’de Ticaret Odası Başkanlığı, Çocuk Esirgeme Kurumu Başkanlığı, Kızılay Veznedarlığı ve Halkevi Sosyal Yardım Şubesi üyeliği görevlerinde de bulundu. BCA, 490.01/422.1753.1.
114 Gazetede “Mizeli” diye geçen bu soyisim “Rizeli” olabilir. Rize (28 İkinciteşrin 1936), sayı: 270.
115 Ali Rıza Kosif, 1898/1899 (R.1314) yılında Rize’de doğdu. Rize Rüştiyesinden mezun oldu. Ticaretle uğraştı. 1929 yılında CHP’ye girdi. 15 Ağustos 1937 tarihinde Rize il yönetim kurulu üyeliğine getirildi. Millî Mücadele Dönemi’nde Rize askerlik şubesinde görev yaptı. BCA, 490.01/422.1753.1.
116 Tam adı Zekeriya Zihni Mahmutoğlu’dur. 1894/1895’te (R.1310) Rize’de doğdu. Rize Rüştiyesinden mezun oldu. Komisyonculukla uğraştı. 1935’te partiye girdi. Belediye meclis üyeliği ile Çocuk Esirgeme Kurumu başkanlığı görevlerinde bulundu. Millî Mücadele’de Eskişehir’de 2. Alay 1. Tabur’da yeraldı. Kırmızı şeritli istiklâl madalyası sahibidir. BCA, 490.01/422.1753.1.
117 Rize (28 İkinciteşrin 1936), sayı: 270.
118 BCA, 490.01/698.375.1.
119 Tam adı Mehmet Nuri Türkkan’dır. M. 1885-1886 (R. 1301) yılında İstanbul’da doğdu. R. 1327-1328 döneminde Mekteb-i Hukuk’tan mezun oldu. 1907-1931 yılları arasında devlet kademesinde farklı görevlerde yer aldı. 1931-1937 yılları arasında İstanbul Belediyesi başkan yardımcılığı görevinde bulundu. Ardından 4 Haziran1937 tarihinde ilk kez vali olarak Rize’ye atandı. 24 Mayıs 1939’a kadar bu görevine devam etti. Tek valilik görevi bu oldu. 1940 yılı sonuna kadar vekâlet emrine alındı. 1940-1942 yılları arasında Sivas ve Seyhan Valiliklerinde idare heyeti üyeliği yaptı. Seyhan’daki görevinin ardından 10 Ağustos 1942’de 87 No.lu Karar ile emekliye sevk edildi. İBA, Personel Özlük Dosyası.
23
1937 yılının bu kötü tablosu -en azından üye sayısı açısından- yeni yılda devam etmedi. 1938 yılı ortalarında üye sayısı 3.723’e ulaştı. Bunun 2.497’si Merkez ilçede ve 1.226’sı Pazar ilçesinde kayıtlıydı. Konuyla ilgili olarak o yılki Parti raporunda, geçmiş yıllarda çoğu üye, defterde isimden ibaretken bu dönemdeki üyelerin pek çoğunun bilinçli üye olduğu belirtilmiştir. Bu dönemki toparlanmada Genel Merkezin il teşkilatını uyaran yazıları ile yeni Valinin olumlu tutumunun121 etkili olduğu söylenebilir.
1938 yılı sonunda olağan kongre nedeniyle idare kurulları seçimleri yapıldı. 16 Aralık 1938 günlü oturumda yapılan seçim sonucu Mehmet Mataracı, Galip Tolan, Salih Mataracı ve Hasan Fehmi Biber yönetimdeki yerlerini korurken Ahmet Zırh, Ahmet Güvel, Mustafa Tavil ve Mucip Kemalyeriyeni yönetimde yer almadı. Yerlerine daha önce il idare heyetinde hiç görev almayan Şakir Tavil, Ziya Tavil ve daha önce yedek üye görevinde bulunan Ali Rıza Kosif seçildiler. Yine 1935’deki yönetimde yer alan Süleyman Zırh da bu dönem yeniden yönetime dâhil oldu.122
Valilerin il başkanlığı yaptığı bu dönemde Rize’deki Parti çalışmalarında, eski dönemlere nazaran belirgin bir ilerleme kaydedilmediği görülür. Sorunlar bu dönemde de aynen devam etmiştir. Ülke geneli değerlendirildiğinde, halkın karşılaştığı bir sıkıntıda başvuracağı bir makamın kalmaması akabinde “Kimi kime şikâyet edeceğiz?” eleştirilerini doğurmuştur. Yine bu dönemde halkın Partiye olan ilgisinde azalmalar gözlemlenmiştir.123
Neticede CHP’nin 1939 yılındaki genel kurultayında üç yıla yakın bir süredir devam eden bu uygulamanın fayda getirmediği vurgulanmış ve valilerin Parti il başkanı olması usulüne 1939 yılında son verilmiştir.124
1.1.5. 1940’larda Rize’de CHP Teşkilatlanması
Parti başkanlığındaki uygulamanın değişmesinin ardından 1939 yılında vilayette yeniden idare kurulu seçimleri yapıldı. Yapılan seçim sonrası il idare kurulu başkanlığına, eski başkan Mehmet Mataracı, kâtipliğe125 ve muhasipliğe, Ticaret Odası Başkâtibi Hasan Fehmi Biber getirildi. Üyelerde ise bir değişim olmadı. Sadece Vali Bey’in yönetimden
121 BCA, 490.01/698.375.1.
122 Rize (17 Birincikanun 1938), sayı: 374.
123 Erdoğan, a.g.e, s.42.
124 CHP Beşinci Büyük Kurultay Zabıtları, Ankara: Ulusbasımevi, 1939, s.30.
24
ayrılmasıyla boşalan üyeliğe Ahmet Vardal seçildi.126 Öncesinde yapılan Merkez İlçe İdare Kurulu seçiminde ise ilçe yönetimine şu kişiler seçildi: Başkan Ali Mahmutoğlu, Muhasip Selahattin Ayvaz, Kâtip Süleyman Kuvel, Üyeler; Zekeriya Mahmutoğlu, Şemun Biber, Mustafa Başar ve İbrahim Kurtuluş.127
Görüldüğü gibi idare kurulu üyeleri genelde hep aynı isimlerden oluşmaktadır. Bu durum üyeler arasında belli bir uyumun olduğuna işaret etse de ciddi anlaşmazlıklar da bulunmaktadır.128 Bu dönemde teşkilat çalışmalarında eskiye nazaran daha fazla ilerleme kaydedilmiştir. Son yapılan kongre bu duruma örnek verilebilir. Buna göre, önceden hazırlanan plan dâhilinde bir derece yukarı kademeden kişiler, köy ocakları da dâhil tüm kongrelerde müşahit olarak bulundurulmuştu. Bu durum daha çok köylerde iyi bir etki bıraktı. Özellikle delegeler, idare heyetlerinden hesap sormuş, eski ve yeni dilekler üzerinde önemle durmuş ve müşahitlerin gösterdikleri hassasiyetten memnun olmuşlardı.129
1939’da gerçekleşen Beşinci Parti Kurultayında üyeliklerle ilgili önemli bir değişikliğe gidildi. Partiye üye olma yaşı 18’den 22’ye çıkarıldı. Bu durum, Cemiyetler Kanunu’nda yapılan değişikliğe partinin de uymak zorunda olmasından kaynaklanmıştır.130
Partiye üye olma yaşının yukarı çekilmesiyle, yaşı tutmayanların üyeliği düştü.131 Bu durum Rize’de kayda değer bir üye kaybına neden olmadı. Hatta değişikliğin yaşandığı 1939 yılında yıl sonu itibariyle üye sayısı, 3.723’ten 4.590’a132 yükseldi. Üyelerin 2.529’u Merkez ilçeye ve 2.061’i de Pazar ilçesine kayıtlıydı. 916 yeni üyenin 835’i Pazar ilçesine aitti.133
126 BCA, 490.01/21.105.1.
127 BCA, 490.01/276.1108.1.
128 Bu anlaşmazlıklardan birisi, idare kurulu üyeliğinde bulunmuş olan Ziya Tavil ile Mehmet Mataracı arasında yaşanmıştır. Ziya Bey, Mataracı’yı Genel Merkeze şikâyet etmiş, ancak yapılan müfettiş soruşturmasında sorunun Ziya Tavil’den kaynaklandığı tespit edilmiştir. Bunda Tavil’in genç oluşunun, hırsının ve yükselme tutkusunun rol oynadığı raporda vurgulanmıştır. Bk. BCA, 490.01/698.375.1.
129 BCA, 490.01/698.375.1.
130 1939 CHP Nizamnamesi, s.4; CHP Beşinci Büyük Kurultay Zabıtları, s.39; Uyar, Tek Parti Dönemi, s.218.
131 Konuyla ilgili görüşme tutanakları için bk. CHP Beşinci Büyük Kurultay Zabıtları, s.39-42.
132 CHP Bölge Müfettişi Cemal Karamuğla’nın 31 Aralık 1939 tarihli teftiş raporunda toplam üye sayısı 4.590 olarak belirtilmiştir. Aynı tarihli Rize CHP İl Teşkilatının genel merkeze gönderdiği raporda ise bu sayı 4.639 olarak geçmektedir. Burada müfettiş raporundaki rakam esas alınmıştır. Aradaki 49 kişilik fark Merkez ilçeye kayıtlı üye sayısında görülmektedir. Bk. BCA, 490.01./698.375.1
25
Rize, 1939 yılında 7 nahiye ve 281 köyden oluşuyordu. Bunlardan 5 nahiye ile 182 köy Merkez’e, geri kalan 2 nahiye ile 99 köy Pazar ilçesine bağlıydı.134 Tüm nahiyelerde parti teşkilatı bulunduğu halde bu durum köylerin tamamında söz konusu değildi. Zira coğrafi yapı bunun temel nedeniydi. Rize köyleri, Karadeniz sahil vilayetlerinin ekserisinde olduğu gibi çok dağınık bir halde bulunuyordu.135 Her birinde bir ocak kurma imkânı yoktu. Köyde eğitimli ve bu işler için vasıflı insan sayısı çok düşüktü. Kimi köyde muhtarlık yapacak kişi dahi bulmak zordu.136 Gurbete gidenlerin çokluğu bu sorunların daha büyük boyutlarda hissedilmesine neden oluyordu. Bunun yanında elbette parti işlerine girmek istemeyenler de vardı. Tüm bu olumsuzluklar köylerin, parti teşkilatı açısından birleştirilme zorunluluğu doğurdu. Genel Merkezin izniyle belli sayıda köy, teşkilat yönünden birleştirilerek 13 merkezde itibari nahiye teşkilatı oluşturuldu.137 Böylece vilayette 7’si esas ve 13’ü itibari nahiye olmak üzere 20 nahiye teşkilatı kurulmuş oldu. Bunlardan, 5 esas ve 6 itibari nahiye Merkez ilçeye, geri kalan 2 esas ve 7 itibari nahiye Pazar ilçesine bağlandı.138
Rize’de bir başka teşkilatlanma semt ocakları şeklinde oldu. Bu ocaklar, zorunlu hallerde birden fazla mahalle ve köyün tek bir ocağa bağlanmasıyla oluşuyordu.139
Çalışmalar sonucu 48 tane de semt ocağı kuruldu. 1940 yılı itibariyle Rize’deki Parti teşkilatı 1 vilayet, 2 ilçe, 20 nahiye, 48 semt ocağı ve 126 müstakil köy ocağından oluşmaktaydı.140
Teşkilatlanmada yaşanan bu gelişme uygulamada bekleneni veremedi. Pek çok ocak neredeyse hiçbir faaliyette bulunamadı. Özellikle köy ocakları isimden ibaret kaldı. Faal olan bazı köy ve nahiyeler vardı. Fakat o da ocağın başında bulunan kişinin şahsi ilgisine bağlı kalmaktaydı. Bu ocaklarda ilk teşkilatlanma yapılırken mahalli durum ve eleman unsuru dikkate alınmamış, her köyde bir kongre yapılarak birkaç kişiye ocak heyeti başkanlığı ve üyeliği verilmişti. Bunlar arasında ikinci kongreye kadar hiçbir toplantı yapmayanlar çoğunluktaydı. İl idare kurulu, bu olumsuzlukları gidererek köyleri aktif hale getirmek için çaba göstermişse de yukarıda belirtilen, köylerin uzaklığı, vasıflı insan 134 BCA, 490.01/284.1141.2. 135 BCA, 490.01/698.375.1. 136 BCA, 490.01/269.1075.2. 137 BCA, 490.01/698.375.1. 138 BCA, 490.01/276.1108.1. 139 1931 CHP Nizamnamesi, s.5. 140 BCA, 490.01/269.1075.2.
26
sıkıntısı ve gurbetçilik gibi nedenlerden ötürü başarı sağlayamadı. Nahiyelere bakıldığında daha çok itibari nahiyelerin verimli olmadığı görülüyordu. Müfettiş raporlarında bu soruna çözüm olarak müstakil köy ocakları ile parti nahiyelerinin semt ocaklarına dönüştürülmesi gerekliliği vurgulanmıştı. Üç dört köyün bir araya getirilmesiyle kurulacak olan semt ocaklarıyla Parti çalışmalarının daha verimli olacağı düşünülmekteydi. Esas nahiyelerden İyidere, Gündoğdu, Ardeşen ve Gare Parti teşkilatlarının çalışmaları daha canlıyken, Kalkandere, İkizdere, Çayeli ve Hemşin teşkilatlarının çalışmaları ise genelde sönüktü.141
Örneğin; İkizdere nahiye müdürünün Parti vilayet kuruluna yazdığı 19 Nisan 1941 tarihli bir yazıda, İkizdere Parti idare heyetinin iki seneden beri toplantı yapmadığı ve nahiyede hiçbir çalışmada bulunmadığı belirtiliyordu.142 İlçelere bakıldığında Merkez ilçede ihmalkârlığın daha fazla olduğu görülmekteydi. Haftalık yapılması gereken toplantılar sadece iş olduğu zamanlar yapılmaktaydı. Pazar ilçesinde ise tam aksine çalışmalarda ciddi bir iyileşme vardı.143 1940 yılında 120.411 nüfuslu Merkez ilçeye kayıtlı üye sayısı yılın ilk ayında 2.529’dan yıl sonuna kadar 3.015’e yükselirken, 52.353 nüfuslu Pazar ilçesinde üye sayısı 2.061’den 3.062’ye ulaşmıştı.144 İl idare kurulu da günden güne çalışmalarını geliştirmekte özellikle haftalık toplantıları aksatmamakta idi. Ancak tüm teşkilatların Parti prensiplerini halka yaymak hususundaki çalışmaları, bu işin önemini takdir etmiş olanların şahsi faaliyet ve çalışmalarıyla sınırlı kalıyordu. Ayrıca teşkilatların esaslı ve programlı bir çalışması da yoktu. Aidatların tahsili ve üye artırma çalışmaları iyi değildi.145 1940 yılı sonunda toplam üye sayısı bir önceki yıla kıyasla 4.590’dan 6.077’ye yükselmişti. 1940 yılı nüfusunun 172.764146 olduğu düşünülürse üye sayısının nüfusa oranı ortalama %3,5 civarındaydı147 ve bu oran çok düşüktü. Nitekim Genel Merkez, 24 Ocak 1941 tarihinde yayımladığı bir yazıyla ortalaması %10’un altında olan illerin üye sayısını artırmak için
141 BCA, 490.01/1391.617.1; BCA, 490.01/269.1075.2.
142 BCA, 490.01/512.2057.1.
143 BCA, 490.01/1391.617.1.
144 Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü (BİGM), Genel Nüfus Sayımı, c.1, No:316, Ankara, 1950, s.21.;
BCA, 490.01/269.1075.2.; BCA, 490.01/699.376.1. 145 BCA, 490.01/269.1075.2.
146 BİGM, a.g.e., s.21.
147 Hakkı Uyar, Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi adlı kitabında, Rize’nin 1940 yıl sonu üye sayısını 4.639 olarak vermekte ve bu sayının 1935’teki il nüfusuna göre oranını % 4,2 olarak belirtmektedir. Bilgiyi aldığı 1/1987 sayı ve 24.1.1941 tarihli CHP Genel Sekreteri A. F. Tuzer imzalı belgede 4.639 olarak verilen üye sayısının 1940 yılı sonuna ait olduğu belirtilmişse de gerçekte 1939 yılı sonuna aittir. Dolayısıyla Rize üzerine yapılan bu oranlama hem nüfusun 1935 yılına ait olmasından hem de üye sayısı açısından yanlıştır. Yine bu listede yer alan diğer vilayetlerden Erzurum’un üye sayısının bir başka çalışmada belirtilen sayıyla da tutmadığı görülmüştür. Sonuç olarak A. F. Tuzer imzalı olan vilayetlerin 1940 yıl sonu üye sayılarını gösteren bu belge, büyük ihtimalle 1939 yıl sonu üye sayılarını göstermektedir. Bk. Uyar, Tek
27
ciddi çalışmalar yapmasını istemiştir.148 1941 yılına bakıldığında tüm Partililerin Türkiye nüfusuna oranı %8,5’ti.149 CHP Rize il yönetimi, sayının düşüklüğüne gerekçe olarak halkın önemli bir kesiminin gurbetçi olmasını göstermişse de Genel Merkez genelgenin gereğinin yapılmasını ve bu rakamın en az üç kat artırılmasını istedi.150
Teşkilat çalışmalarında da hâlâ istenilen seviyeye gelinememişti. Özellikle il ve Merkez ilçe idare kurullarında şahsi kırgınlıklardan, husumetlerden, rekabet ve ihtiraslardan doğan bireysel geçimsizlikler 1940 döneminde iyice arttı.151 Bu da idare kurullarında ciddi tasfiyelere neden oldu. Yıl sonu Parti il kongresinde yeniden oluşturulan idare kurulunun yarıya yakını değiştirildi. Mustafa Turanlı, Zihni Başar,152 Fikri Kumbasar153 ve Murat Arayıcı yönetime dâhil olan yeni isimler oldu. Yönetimden ayrılan dört kişiden Salih Mataracı, Şakir Tavil ve Ahmet Vardal yedek üyeliklere seçilirken, daha çok Mehmet Mataracı’yla kişisel sıkıntılar yaşayan Ziya Tavil Merkez ilçe idare kuruluna geçti. Hüsnü Kartal, Zekeriya Mahmutoğlu, Mustafa Başar, İbrahim Kurtuluş, İsmail Kösoğlu ve İlyas Nurik diğer yedek üyeleri oluşturdu. Bu arada seçim öncesinde şöyle bir olay gerçekleşti: Delegelerden Ahmet Talha oylamanın gizli oyla yapılmasını154 önerdi.