1933 yılında Rize’nin sınırlarında ve idari yapılanmasında önemli bir değişim meydana gelmiştir. 1 Haziran 1933’den itibaren geçerli olmak üzere Artvin ve Rize birleştirilerek Çoruh adıyla yeni bir vilayet kurulmuştur. Kurulan bu vilayetin Merkez
284 19.6.1952 tarih ve 5967 Sayılı Rize İline Tabi Güneyce İlce Merkezinin Nakledilmesi ve Adının Değiştirilmesi Hakkında Kanun, Resmi Gazete, (28 Haziran 1952), sayı: 8144. Güneyceliler, ilçe merkezinin Güneyce’de kalması için pekçok girişiminde bulunmuşlarsa da olumlu bir netice alamadılar. Konuyla ilgili bk. Haklı Bir Dava Güneyce İlçesi İlçe Olarak Yerinde Kalmalıdır, Ankara, 1952.
63
ilçesi Rize; diğer ilçeleri Hopa, Pazar, Artvin, Borçka ve Şavşat’tır.285 Ancak bu yeni vilayetin ömrü pek uzun olmamıştır. 4 Ocak 1936 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanan kararın ardından Rize ve Artvin tekrar iki ayrı vilayete dönüştürülmüştür.286
Bu bölümde Artvin, Şavşat ve Borçka’nın Rize merkezli Çoruh vilayeti dönemi olan siyasi teşkilatlanmalarına değinilecektir. Ancak siyasi teşkilatlanmaya dair söz konusu tarih aralığıyla ilgili bu ilçelere ait bilinen pek bir kayıt yoktur. Eldeki kayıtların en önemlisi, Çoruh bölgesi müfettişi İçel Milletvekili Hamdi Ongun’un 1935 yılında düzenlemiş olduğu birinci altı aylık teftiş raporudur. Bu yüzden bahsi geçen ilçelerin daha çok 1935 yılı faaliyetlerinden bahsedilecektir.
1.1.8.1. CHP Artvin Teşkilatı
Artvin’in 1933 yılında Rize merkezli bir vilayetin ilçesi olması, yöre halkı tarafından hoş karşılanmadı. Vilayet olduğu dönemde bile gelişememiş bir bölge olan Artvin’de bu yeni durumun ardından şehirdeki hayat daha da durgunlaşmış, farklı sebeplerin de eklenmesiyle halk fakirleşmeye başlamıştı. Ayrıca yol sıkıntısı nedeniyle vilayet işleri için bu bölgeden Rize’ye gidilmesi büyük bir eziyete neden olmuştu.287
Bu dönemde Artvin CHP İl Teşkilatı lağvedilmiş ve ilçe teşkilatına dönüştürülmüştü. 1935 yılına ait müfettiş raporuna göre dönemin Artvin ilçe idare kurulu üyelerinin soysal ve ideal sıfatları orta, ahlâkî sıfatları ile halk nazarındaki itibarları iyi düzeydedir. Hükümet erkânıyla iş ve fikir birliği dereceleri de iyidir. Büro çalışmaları nispeten düzgündür. İlçede parti aleyhtarı, devrim karşıtı ve irticai faaliyetlere rastlanılmamıştır.288
285 Aynı kanunla Artvin’e bağlı olan Yusufeli ilçesi Erzurum’a bağlandı. Bk. 2197 Sayılı Bazı Vilayetlerin İlgası ve Bazılarının Birleştirilmesine İlişkin Kanun, Resmi Gazete, (27 Mayıs 1933), sayı: 2411.
286 Her iki vilayetin tekrar kurulması sonrası Artvin’in adı Çoruh olarak kalmıştır. Yine bu düzenlemeyle daha önce Rize’nin bir ilçesi olan Hopa, Çoruh’a (Artvin) bağlanmıştır. 25.12.1935 tarih ve 2885 Sayılı Yeniden Dokuz Kaza ve Beş Vilayet Teşkiline ve Bunlarla Otuz İki Nahiyeye Ait Kadrolara İlişkin Kanun,
Resmi Gazete, (4 Ocak 1936), sayı: 3197; TBMM, “Yeniden 4 vilâyet ve 13 kaza kurulmasına dair karar”,
1935, https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d05/c007/tbmm05007021ss0057.pdf (13.11.2016). Çoruh vilayetinin adı 25 Şubat 1956 tarihinde tekrar Artvin olarak değiştirilmiştir. Bk. 17.2.1956 tarih ve 6668 Sayılı Çoruh Vilayeti adının (Artvin) Olarak Değiştirilmesi Hakkında Kanun, Resmi
Gazete, (25 Şubat 1956), sayı: 9243. 287 BCA, 030.10/65.434.4.
64
Raporda kurulun çalışmalarıyla ilgili, 1932’de 2, 1933’de 17, 1934’de 4, 1935’de yedi ay zarfında 25 toplantı yaptıkları ve 22 Temmuz 1935 tarihinden sonraki yirmi beş gün toplantı yapmadıkları belirtilmekteydi. İlçe teşkilatı buna, yayla mevsimi olması nedeniyle üyelerin çoğunluğunun ilçede bulunmamasını gerekçe göstermiştir. Bakıldığında en çok toplantının yapıldığı 1935 yılının ilk yedi aylık döneminde bile her hafta toplantı yapılmadığı anlaşılmaktadır. Bunun yanında parti programını yaymak ve benimsetmek ayrıca halkı ilgilendiren genelgelerin hükümlerini yerine getirme yönündeki çalışmalar da zayıftı. Partiye kayıtlı üye sayısının ilçe nüfusuna oranı %2 idi. Çoruh vilayetinin 1935 yılı ortalamasının %3,4 olduğu düşünüldüğünde ilçedeki %2’lik oranın çok düşük olduğu ortaya çıkmaktadır.289
İlçe merkezinde bucak teşkilatı yoktu. Bu yüzden mahalle ocakları doğrudan ilçe teşkilatına bağlıydı. Ocaklarda üye kayıt defterinden başka bir defter bulunmamaktaydı. Ne toplantıları ne de bir kararları vardı. Sadece seçim dönemlerinde çalışıyorlardı.290
Aynı raporda, Ardanuç nahiyesine dair bilgiler de verilmekteydi. Buna göre Ardanuç nahiyesi idare kurulu üyelerinin sosyal ve ideal sıfatlarının orta, ahlaki yönleriyle halk nazarındaki itibarları iyi düzeydeydi. Partiyi istismar hareketleri yoktu. Büro çalışmaları iyi değildi. 1935 yılının ilk 7,5 aylık döneminde sadece 11 toplantı yapılmıştı. Üyelerle ilgili bilgi sadece isimlerinden ibaretti. Nahiyenin yirmi haneden oluşması bunun nedeni gibi görünmekteydi. Nahiye merkezinde parti ocağı bulunmuyordu. Sebebi ise burada evvelce Ermenilerin ikamet etmesiydi. Onların gitmesiyle boşalan yerlere köy halkı yerleşmişti. Bunlardan partili olanlar da geldikleri köy ocaklarına kayıtlıydılar. Dolayısıyla nahiyede kurulacak bir ocağa kaydedilecek partili bulunmuyordu. İlçe parti teşkilatı kendine bağlı olan bu ocakları ve idare kurullarının toplantılarını yıl içinde hiç teftiş etmemişti. Teşkilatın rapora yansıyan çalışmaları değerlendirildiğinde çok zayıf olduğu, bununla birlikte 1935 yılında faaliyetlerini arttığı anlaşılmaktadır.291
289 BCA. 490.01/698.375.1.
290 BCA. 490.01/698.375.1.
65
1936 yılı Şubatında Artvin’in tekrar il olmasıyla ilçe yönetimi lağvedilmiştir. Son ilçe idare kurulu başkanlığını da Kaydı Çelik yapmıştır.292
1.1.8.2. CHP Şavşat Teşkilatı
1935 yılına ait müfettiş raporuna göre, Şavşat ilçe idare kurulunu oluşturan üyelerin halk nezdindeki itibarları iyi ancak sosyal ve ideal yönler açısından orta seviyelerdeydi. Aralarındaki uyum iyi olmakla birlikte partiyi istismar hareketleri yoktu. İdare kurulu başkanlığını Zihni Bey yürütmekteydi. Kendisi aynı zamanda genel meclis üyesi ve Türk Hava Kurumu şubesinin başkanıydı.293
Kurul, 1930’da 4, 1931’de 8, 1932’de 8, 1933’de 7, 1934’de 14, 1935’in ilk yedi buçuk aylık döneminde 27 toplantı yapmıştı. Perşembe günü yapılan bu toplantıların, 1935 yılı açısından değerlendirildiğinde birkaç hafta dışında her hafta yapıldığı anlaşılmaktadır. Çoruh vilayeti döneminde bu yöndeki en iyi çalışmayı Şavşat teşkilatı kaydetmiştir. Büro çalışmaları nispeten düzgündür. Tutulması gereken tüm defterler mevcuttur ve gayet düzenli bir şekilde tutulmuştur. Hükümet erkânıyla ve ilçedeki diğer kurumlarla iyi ilişkiler içinde oldukları da rapora yansıyan bir başka olumlu şeydir. Yine raporda parti programını yaymak ve benimsetmek, halkı ilgilendiren genelgelerin hükümlerini yerine getirmek gibi çalışmaların orta seviyede olduğu belirtilmektedir. Üye çalışmaları açısından bakıldığında diğer hususlardaki başarı burada görülememektedir. Partiye kayıtlı kişi sayısının ilçe nüfusuna oranı % 0,9’dur. Vilayet ortalamasının %3,4 olduğu düşünüldüğünde, Şavşat’taki üye sayısı ciddi bir sorun teşkil etmektedir.294
İlçe merkezinde, merkez teşkilatı dışında bucak ve mahalle teşkilatı bulunmamaktadır. Bunun nedeni ilçede önceden oturan Ermenilerin gitmesiyle boşalan yerlere köylülerin gelmesi ve onların da kendi köylerindeki parti teşkilatlarına kayıtlı olmasıydı. İlçede partiye aykırı akımlar ve irticai faaliyetlerin olmaması da önemli olan bir başka husustur.295 292 BCA, 490.01/284.1139.3. 293 BCA. 490.01/698.375.1. 294 BCA. 490.01/698.375.1. 295 BCA. 490.01/698.375.1.
66
Eldeki veriler ışığında Şavşat CHP ilçe teşkilatının Çoruh vilayeti dönemindeki durumu değerlendirildiğinde aynı dönem Rize merkez teşkilatından daha sistemli çalıştığı en büyük eksiğinin ise üye kaydındaki düşüklük olduğu görülmektedir.
1.1.8.3. CHP Borçka Teşkilâtı
1935 yılı müfettiş raporuna göre, Borçka CHP teşkilatını oluşturan kişilerin sosyal ve ideal durumlarının Şavşat teşkilatında olduğu gibi orta seviye olduğu, partiyi istismar hareketlerinin olmadığı ve halk nezdindeki itibarlarının iyi olduğu görülür. Büro çalışmaları düzgün olmamakla birlikte diğer pek çok ilçeye göre iyi durumdadır. Kurul, her hafta yapılması gereken toplantıları ciddi manada ihmal etmiştir. 1934 yılında 5, 1935 yılının ilk yedi buçuk aylık döneminde ise 9 toplantı yapmıştır. Parti programını yaymak ve benimsetmek, ayrıca halkı ilgilendiren genelgelerin hükümlerini yerine getirmek hususlarındaki çalışmaları zayıftır. Raporda ilçede bucak, ocak hatta köy ocağı dahi bulunmadığı belirtilmektedir.296 Bunun yanında olumlu görülen çalışmaları, partiye kayıtlı üye sayısının ilçeye oranı %6,1 civarındadır. Bu oran Çoruh ortalamasının üzerindedir. Ayrıca ilçede partiye karşı akımlar, irticai faaliyetlere girişenler ve devrim aleyhtarlığı yapanlar bulunmamaktadır.297
Sonuç olarak, CHP Borçka Teşkilatının Çoruh vilayeti dönemindeki durumuna bakıldığında çalışmaların çok zayıf olduğu, sadece üye sayısı açısından vilayet ortalamasının üzerine çıktığı görülmektedir.