Bu dönemde yaşanan bir başka önemli gelişme 5 Aralık 1934’te Seçim Kanunu’nda yapılan değişiklikle kadınlara milletvekili seçme ve seçilme hakkının verilmesidir. Kararın ardından tüm vilayetlerde kadınlar Partiye üye olmaya başladı. Bu konuda Rize’de en hızlı gelişmeyi Pazar ilçesi kaydetti. İlçe teşkilatının 1935 yılının ilk ayında yaptığı toplantıya 100’ün üzerinde kadın katıldı. Toplantıda ilçe ve nahiye heyetlerine kadın üyeler alındı.83
Bu konuda, Rize Merkez’de ne bu tarihlerde ne de sonraki tarihlerde Pazar’daki kadar ses getirici bir faaliyet olmadı.84 1935 seçimlerinde Çoruh’taki kadın birinci seçmen sayısı 83.046 olarak belirlendi. Böylece 72.058 olan erkek seçmen sayısını geçmiş oldu. Seçimde 35.753 erkek seçmen oy kullanırken kadın seçmenlerde bu sayı 29.052’de kaldı.85
Vilayette seçime katılan kadın sayısı, toplam kadın seçmen sayısından düşükte olsa dönemin koşulları ve erkek seçmenlerin de iştiraki dikkate alındığında yine de azımsanmayacak bir katılımın olduğu görülmektedir. Ancak birinci seçmen sayısındaki kadın çokluğu, ikinci seçmen sayısında karşılığını bulamamıştır. Seçilen 799 ikinci seçmeninin sadece 100’ü kadındır.86 Oranlarsak, birinci seçmenlerin kadın oranı %53,5 iken bu oran, ikinci seçmenlerde %12,5’e düşmüştür. Ülke genelinde ise kadın ikinci seçmen oranı %13,9’dur.87 Bu da Çoruh’un az bir farkla ortalamanın altında olduğunu gösterir.
1.1.3. CHP Merkez İlçe Teşkilatının Kurulması
1923 yılında Rize’de CHP il teşkilatı kurulduğunda, Merkez ilçe teşkilatı oluşturulmamıştı. Merkez ilçenin faaliyetlerini il teşkilatı yürütüyordu. Merkez ilçe teşkilatı ilk olarak 1925 yılında kuruldu ve idare heyeti şu kişilerden oluştu: Mutemet Lazzâde Reşit Efendi, üyeler; Salih Mataracı, Durmuşzâde İsmail Efendi, Zerrezâde Mustafa Efendi, Rakıcızâde Mustafa Efendi, Hacıgençağazâde Rüşdü Efendi.88 1931 ve
83 Çoruh (31 Ocak 1935), sayı:178. Bu konuda daha geniş bilgi, aynı çalışmanın “Pazar CHP Teşkilatı” başlığında verilmiştir.
84 İleriki satırlarda görüleceği üzere belgelere yansıyan kadın üye sayısı çok düşüktür. Bu ve bundan sonraki yıllarda teşkilat kademelerinde hiç kadın üye görülmemesi de bu düşünceyi desteklemektedir.
85 BCA, 490.01/357.1497.1.
86 Detaylı bilgi için bu çalışmanın “1935 Seçimleri (V. Dönem) ve Çoruh Milletvekilleri” başlığına bk.
87 Bk. BCA, 490.01/357.1497.1.
18
1932 yıllarında Merkez ilçe idare kurulu başkanlığını Güvelizâde Ahmet Bey yürütmüştür.89
Merkez ilçe teşkilatının o yıllardaki faaliyetlerine dair elimizde pek bir bilgi bulunmamakla birlikte kayıtlardan anlaşıldığı kadarıyla faal bir teşkilat değildi. Teşkilat, gerçek anlamda 25 Şubat 1935’te kuruldu. Faaliyetlerini de il idare kurulu ile aynı binada yürütmeye başladı.90 27 Şubat 1935 Çarşamba günü Merkez İlçe İdare Kurulu seçimi yapıldı. Başkanlığa Ömer Tuzcu, üyeliklere de İsmail Durmuş, Süleyman Zırh91, Sabri Kolçak, İbrahim Kurtuluş92, Zekeriya Mahmut ve Fehmi Berberislâm seçildi.93
Merkez ilçe teşkilatı, kuruluşunun ardından iyi bir performans sergileyemedi. Mutat çalışmalarını bile gerçekleştiremedi. İlk altı aylık faaliyetlerinin yer aldığı müfettiş raporuna bakıldığında daha önce belirtilen il teşkilat çalışmalarındaki eksikliklerin çok daha fazlasının burada olduğu görülür. Raporda, kurul üyelerinin ahlaki durumu iyi belirtilmekle birlikte sosyal ve ideal sıfatları ile halk nazarındaki durumları ve kendi aralarındaki uyumları orta seviyedir. Bunun yanında başkana ciddi bir suç isnat edildiği94
ancak Parti otoritesini ihmal etmediği belirtilmiştir. Kurulun, hükümet erkânı ile iş ve fikir birliği zayıftır. Büro faaliyetleri ise neredeyse yoktur. Partinin altı aylık çalışma süreci incelendiğinde üç toplantı yaptığı ve son toplantıyı bu teftişten dört ay önce yani 16 Nisan günü yaptığı görülmektedir. Alınan kararlar deftere geçmemiş, müsvedde bir kâğıt üzerinde kalmıştır. Başkan, sekreter ve sayışman seçimine dair bir karar da yoktur. Parti programını yaymak ve benimsetmek yönündeki çalışmalar zayıftır. Kendilerine bağlı kademeler ve idare kurul toplantıları teftiş edilmemiştir. Ayrıca çevrenin sevdiği ve özel değer verdiği kişilerin Partiye üye yapılmasına önem verilmemiştir. Merkezde Partiye kayıtlı üyelerin merkez nüfusa oranı %1,5’dir.95 Çoruh’un ortalamasının %3,4 olduğu göz
89 BCA, 490.01/284.1138.2.
90 BCA, 490.01/698.375.1.
91 1890/1891’de (R. 1306) Rize’de doğdu. 1903/1904’te (R. 1319) Rize Rüştiyesinden mezun oldu. Tüccarlıkla uğraştı. Askerliğini bedelli olarak yaptı. 1923 yılında CHP’ye girdi. Rize’de Merkez ilçe ve il yönetim kurullarında üyelik görevlerinde bulundu. BCA, 490.01/422.1753.1
92 İbrahim Kurtuluş, 1904/1905 (R. 1320) yılında Rize’de doğdu. Ortaokul mezunudur. Mesleği komisyonculuktur. CHP’ye 1935 yılında üye oldu. BCA, 490.01/422.1753.1.
93 Çoruh (28 Şubat 1935), sayı: 182.
94 Ömer Tuzcu, zimmetine para geçirmek iddiasıyla mahkemeye verilmiş akabinde dosya temyiz mahkemesine gönderilmiştir. BCA, 490.01/698.375.1.
19
önüne alındığında Merkez ilçe Rize’nin dışındaki diğer ilçe teşkilatlarının çok daha iyi çalıştığı anlaşılmaktadır.
Merkez’de, Çarşı ve Portakallık olmak üzere iki kamun teşkilatı vardır. Çarşı kamunun merkezi, il ve ilçe idare kurulları ile aynı binadadır. Raporda, kamunun kurul üyeleri ve çalışmaları hakkında yazılanlar, Merkez ilçe teşkilatına dair olanlardan farksızdır. Tüm eksiklikler Çarşı Kamununda aynen görülmektedir. 1935 yılının ilk 7 ayında sadece iki toplantı yapılmış ve iki karar alınmıştır. Ayrı bir binada faaliyetlerini yürüten Portakallık Kamunu ise, aynı olumsuzlukları taşımasının yanında Çarşı Kamununa göre bazı konularda daha başarılıdır. Örneğin, her hafta toplanamamakla birlikte 20 Mart 1935’ten Ağustos ayı ortalarına kadar geçen beş aylık süreçte 20 toplantı yapmıştır.96
Raporun devamında diğer teşkilatların çalışmalarına dair bilgiler de verilmektedir. Merkezdeki ocak teşkilatlarının sadece kongre döneminde toplandıkları ve seçim haricinde hiçbir çalışma içinde bulunmadıkları belirtilmiştir. Tüm bunlara ilaveten raporda vurgulanan önemli bir detay ise ocak idare kurulu üyelerinin idare kurulunda görev aldıklarını bilmeyecek derecede Parti işleriyle ilgisiz olduklarıdır.97 Anlaşılacağı üzere Parti teşkilatlanmasının en yoğun olduğu 30’lu yılların ortalarında dahi Rize bölgesindeki idare kurullarının çalışmaları hiç iç açıcı değildir. Tüm bu olumsuzluklara rağmen, ilde Parti aleyhtarı gruplaşmaların olmaması, irticai faaliyetlerin ve devrim aleyhtarlığının bulunmaması, gerek bu raporda gerekse sonraki raporlarda artı bir husus olarak sürekli belirtilmektedir.98
1935’te yaşanan bir diğer önemli gelişme, kaldırılan müfettişliklerin yeniden kurulmasıdır. Müfettişlik, Parti merkezi ile il örgütü arasında gereksiz bir bürokratik mekanizma oluşturduğu düşüncesiyle 1931 Kurultayında kaldırılmıştı. Ancak sonraki yıllarda Parti örgütlerinin Parti programı doğrultusunda çalışıp çalışmadığının sıkı bir denetim altına alınması arzusu, müfettişliklerin yeniden kurulmasını zorunlu kıldı.99 Çoruh,
96 BCA, 490.01/698.375.1.
97 BCA, 490.01/698.375.1.
98 Bilgi için bk. BCA, 490.01/698.375.1.
20
merkezi Erzurum’da kurulan ve müfettişliğine Erzurum Milletvekili Tahsin Uzer’in atandığı üçüncü umumî müfettişliğine bağlandı.100