TĠTRK. kapsamında tesis edilecek rehin haklarının sırası bakımından Kanunda iki türlü sistem öngörülmüĢtür. Bunlar ilerleme sistemi ve derece sistemidir. Öncelikle belirtmek gerekir ki TĠTRK. kapsamında rehne konu olabilecek taĢınır varlıklar üzerinde birden çok rehin hakkı kurulması mümkündür. ġayet ilgili taĢınır varlık üzerinde bir adet rehin hakkı tesis edilmiĢ ise bunun ilerleme ya da derece sistemine tabi olması önem taĢımaz. Farklı deyiĢle ilerleme sistemi ve derece sistemi ancak aynı taĢınır varlık üzerinde birden çok rehin hakkı tesis edilmesi halinde uygulanabilen sistemlerdir.
Mülga TĠRK. döneminde ticari iĢletme üzerinde birden çok rehin hakkı tesis edilmesi durumu için ilerleme sistemi kabul edilmiĢti (TĠRK. md. 8). Ancak TĠTRK. ile bu sistemin yanında derece sistemi de kabul edilmiĢtir.
Kanunun düzenleme tarzına bakılacak olursa, TĠTRK. kapsamında kurulacak birden çok rehin hakkı arasındaki sıralamada asıl olan kuralın ilerleme sistemi olduğu anlaĢılmaktadır438. Nitekim rehin sözleĢmesinin taraflarınca ayrıca bir irade
ortaya konulmadığı takdirde tüm rehin sözleĢmeleri bakımından bu sistem uygulanır439. ġayet taraflar derece sisteminin uygulanmasını istiyor ise bunu rehin
437 Hasırcı, Hakan: 6750 sayılı Ticari ĠĢlemlerde TaĢınır Rehni Kanunu’nun Ġcra ve Ġflas Hukuku
Bakımından Değerlendirilmesi, Banka ve Ticaret Hukuku Dergisi, Sayı: 2, Cilt: XXXIII, Yıl: 2017, sy, 223.
438 Antalya / Acar, sy. 108.
439 Aydemir, Süleyman Ruhi: Ticari ĠĢlemlerde Rehin Hakkının Kurulması Ve Temerrüt Sonrası
sözleĢmesinde açıkça kararlaĢtırmak zorundadır440
(TĠTRK. md. 11 ve Uygulama Yönetmeliği md. 24/2).
b- Ġlerleme Sistemi
TĠTRK. md. 11/1 hükmüne göre, aynı taĢınır varlık üzerinde derece sırası belirtilmeksizin birden fazla rehin hakkı kurulması hâlinde alacaklıların öncelik sırası, rehnin kurulma anına göre belirlenir. Uygulama Yönetmeliği md. 24/1-a hükmüne göre de taraflar ilerleme sistemine tabi bir rehin hakkı tesis edebilirler. Buna göre TĠTRK. kapsamında kurulacak rehin haklarının ilerleme sistemine tabi olması kaynağını iki farklı husustan almaktadır. Bunlardan birincisi tarafların rehin sözleĢmesinde bu durumu açıkça kararlaĢtırmaları, ikincisi ise tarafların rehin sözleĢmesinde derece sırası belirlememeleridir.
TĠTRK. ile kabul edilen ilerleme sistemine göre, aynı taĢınır varlık üzerinde birden çok rehin hakkı tesis edilmesi halinde öncelikli olan rehin alacaklısı rehin hakkı Sicile ilk tescil edilen alacaklıdır. Burada rehnin tescil edilme sırasına441
itibar edilmiĢtir. Ġlk tescil anına göre alacaklılar birinci sıradan baĢlamak üzere sıralanır (Uygulama Yönetmeliği md. 25/2).
Ġlerleme sisteminde rehinli taĢınır varlığın tamamı, öncelik hakkına sahip rehin hakkına teminat teĢkil etmektedir (Uygulama Yönetmeliği md. 25/4). Buna göre temerrüt sonrası haklar kullanıldığında öncelikle tescil tarihi itibari ile birinci sıradaki alacaklı tatmin edilir, bu mümkün olduğunda diğer sıralardaki alacaklıların tatmin edilmesi gündeme gelir. Farklı söyleyiĢ ile birinci sıradaki alacaklı alacağını elde edemediği sürece ikinci sıradaki alacaklının alacağını alması mümkün değildir.
Uygulama Yönetmeliği ile esasen sabit derece sisteminde uygulana gelmiĢ boĢalan dereceye ilerleme hakkı ve boĢalan dereceye ilerleme sözleĢmesi, ilerleme sistemi için de kabul edilmiĢtir. Hatta TMK.’ndaki genel düzenlemenin aksine, önceki sırada yer alan rehin hakkının sona ermesi ile Sicilden terkin edilmesi halinde
440 Ġlk rehin hakkının tarih esasına göre tesis edilmesinden sonra kurulacak diğer rehin hakları için
derece sisteminin benimsenip benimsenemeyeceği; benimsenmesi durumunda, birden çok rehin hakkı arasındaki öncelik iliĢkisinin hangi hükümlere göre çözümleneceği sorularına, TĠTRK.’nda cevap verilmediği konusunda bkz: Hamamcıoğlu / Karamanlıoğlu, sy. 105.
sonraki sırada yer alan rehin alacaklıları kendiliğinden sırayla boĢalan dereceye442
ilerler (Uygulama Yönetmeliği md. 25/5). Buna göre önceki sıradaki rehin hakkının terkini ile sonraki sırada bulunan alacaklı ile rehin veren arasında boĢalan sıraya ilerleme sözleĢmesi bulunmasa dahi bu alacaklı kendiliğinden boĢalan sıraya ilerler443.
Öte yandan alacaklı ile rehin veren arasında boĢalan sıraya ilerleme sözleĢmesi de yapılabilir (Uygulama Yönetmeliği md. 25/6). Bu halde sözleĢmenin tarafı olan alacaklı öndeki sıradaki rehnin terkin edilmesi halinde boĢ kalan sıraya ilerler. Bu noktada Yönetmeliğin 25/5. maddesi ile boĢalan sıraya ilerleme sözleĢmesi bulunmasa dahi sonraki sıradaki alacaklının kendiliğinden boĢalan sıraya ilerleyeceği kabul edildiğine göre md. 25/6 hükmünde bahsedilen sözleĢmenin boĢalan sıradan bir sonraki değil, daha sonraki sıradaki alacaklılar ile yapılacağı düĢünülmelidir. Zaten bundan dolayıdır ki sonraki sırada yer alan alacaklıya rehin sözleĢmesi ile boĢalan dereceye ilerleme hakkı tanınması halinde önceki sırada bulunan diğer rehin alacaklılarının muvafakatinin alınmıĢ olması gerekir (Uygulama Yönetmeliği md. 25/6). Bu sözleĢme (diğer alacaklıların muvafakati ile yapıldığında) sözleĢmenin tarafı olan rehin alacaklısı boĢalan derecenin öncelik sırasına sahip olur.
BoĢalan sıraya ilerleme hakkı veren sözleĢmelerin geçerliliği, TĠTRK.’nda belirtilen rehin sözleĢmesinin Ģekline bağlıdır. Dolayısıyla boĢalan sıraya ilerleme sözleĢmesinin ya noterde onaylama Ģeklinde yapılması ya da Sicil görevlisinin huzurunda yapılması gerekir. Elbette ki tarafların rehin sözleĢmesi ile birlikte boĢalan sıraya ilerleme sözleĢmesini de birlikte yapmaları mümkündür. Yapılan sözleĢmenin hüküm ifade etmesi ve alacaklının boĢalan derecenin öncelik hakkından istifade edebilmesi için sözleĢmenin Sicile tesciline edilmesi gerekir (Uygulama Yönetmeliği md. 25/7).
442
Yönetmeliğin 25/5, 6 ve 7. maddelerindeki “boşalan derece” ifadesi hatalıdır. Zira ilerleme sisteminde derece bulunmamaktadır. Yönetmeliğin bu hükümlerindeki ifadenin “boşalan sıra” olarak anlaĢılması ve hatta değiĢtirilmesi gerekmektedir.
c- Derece Sistemi
TĠTRK. md. 10/1 hükmüne göre, rehnin sağladığı güvence, tescilde belirtilen rehin tutarı ve derecesi ile sınırlıdır. Rehin, sırada kendisinden önce gelecek olanın miktarının tescilde belirtilmesi kaydıyla ikinci veya daha sonraki derecede de kurulabilir.
Buna göre TĠTRK. kapsamında kurulan rehin haklarının öncelik sırası bakımından kabul edilen bir diğer sistem derece sistemidir. Ancak sırf rehin sözleĢmesinin yapılması ve tescil edilmesi ile o rehin hakkı bakımından derece sistemi uygulanamaz. Derece sisteminin uygulanabilmesi tarafların rehin sözleĢmesinde bu hususu açıkça kararlaĢtırmıĢ olmasına bağlıdır (TĠTRK. md. 11/1). Aksi halde rehin hakları arasındaki öncelik sırası ilerleme sistemine göre belirlenir.
Rehin sözleĢmesi ile derece sisteminin kabul edilmesi halinde öncelikli olan rehin hakkı (rehnin tescili sırasına göre değil) derece sırasına göre belirlenecektir (TĠTRK. md. 11/1).
Derece sisteminin belirlenmiĢ olması halinde uygulanacak hükümler bakımından TĠTRK.’nda TMK.’na atıf yapılmıĢtır. Buna göre, derece sistemi kabul edilmiĢ ise TMK.’nun 871 ila 876. maddeleri kıyasen uygulanır (TĠTRK. md. 11/1).
Derece sisteminde taĢınmazın değeri farazî parçalara bölünebilmekte ve alacak taĢınmaz değerinin bir bölümü ile teminat altına alınabilmektedir. Rehnin, taĢınmaz değerinin tamamını teĢkil etmesi Ģart değildir444
. Belirlenen farazi değerler miktar ve sıra itibari ile tespit edilir ve belirlenen bu farazi değer bölümlerine “derece” denir445
.
TMK.’nda taĢınmaz rehinleri bakımından benimsenen kural sabit derece sistemidir446. Bu tür rehinlerde ilerleme sistemi uygulanmaz. TaĢınmazın derecelerini, derecenin ne miktarda güvence teĢkil edeceği ve sırasını belirlemeye malik yetkilidir447.
444 Erel, ġafak N.: Gayrimenkul Rehninde Sıra, Ankara 1974, sy. 25. 445
OkumuĢ, Selmani / Demir, Bahadır: Sabit Derece Sisteminde SözleĢmeden Doğan Ġlerleme Hakkı, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Sayı: 3, Cilt: 66, Yıl: 2017, sy. 608.
446 Olgaç, Furkan: Ġpotekte Sıra Sistemi ve BoĢalan Dereceye Ġlerleme, Ankara, 2014, sy. 50. 447 Köprülü / Kaneti, sy. 355.
Derece sisteminde rehin hakları arasındaki öncelik hakkı derecelerin sırasına göre belirlenir448. Daha sonraki derecede bulunan bir rehin hakkı önceki
derecelerdeki rehin hakkından tarih olarak daha önce tescil edilmiĢ olsa dahi öncelik hakkına sahip değildir449. Dolayısıyla rehin paraya çevrildiğinde, öncelikle birinci
derecedeki alacaklının alacağı ödenecek ve bu durum mümkün olursa diğer sıralardaki alacaklılara ödeme yapılır.
TMK. sisteminde, önceki derecedeki rehin hakkının bir Ģekilde terkin edilmesi halinde sonraki derecedeki rehin hakkının kendiliğinden boĢalan dereceye ilerlemesi kabul edilmemiĢtir (TMK. md. 871/1. Malik, boĢalan derece üzerinde dilediği gibi tasarrufta bulunabilir450
.
Malikin taĢınmazı üzerinde dereceler itibari ile rehin hakkı tesis etmesinde derecelerin sırasına uyması zorunlu değildir. TaĢınmaz üzerinde örneğin önce ikinci dereceye ve daha sonra birinci dereceye rehin hakkı tesis edilebilir. Malikin bu Ģekilde öndeki bir dereceyi boĢ bırakarak daha sonraki bir dereceye rehin hakkı tesis etmesine “saklı derece” denir451
.
Derece sisteminde aynı derece içerisinde “yan derece, kısmî derece veya alt rehin derecesi” kavramlarıyla ifade edilen, birden fazla taĢınmaz rehni kurulması da mümkündür452
. Bunun için o derecenin daha önceden rehnedilmiĢ olduğu alacaklının rızası gerekir. Aksi halde aynı derecede baĢka bir rehin hakkı kurulamaz453
. Alacaklının rızası ile aynı dereceye kurulan birden çok rehin hakkı arasında kural olarak öncelik hakkı bulunmaz. Aynı sırada olan alacaklılar, rehnin satıĢından gelen parayı alacakları oranında paylaĢır (TMK. md. 874/2).
TĠTRK. kapsamında kurulan rehin haklarında derece sistemi kabul edilmiĢ ise de derece sisteminin genel nitelikteki bu hükümleri söz konusu rehin hakları bakımından da uygulama alanı bulacaktır. Bu noktada son olarak derece sisteminin istisnalarından bahsetmekte fayda bulunmaktadır. Kural olarak sonraki derecelerde
448 Saymen / Elbir, sy. 552. 449 Olgaç, sy. 54.
450 Akipek / Akıntürk, sy. 772. 451
Helvacı, Ġlhan: Eski Medeni Kanunumuzla KarĢılaĢtırmalı Olarak Türk Medeni Kanununa Göre SözleĢmeden Doğan Ġpotek Hakkı, Ġstanbul, 2008, (Ġpotek), sy. 356.
452 OkumuĢ / Demir, sy. 610; Aksoy, (Sabit Dereceler), sy. 607. 453 Aksoy (Sabit Dereceler), sy. 607, Kuntalp, (Ġpotek), sy. 17.
bulunan alacaklılar, öndeki derecenin bir Ģekilde boĢalması halinde kendiliğinden o dereceye ilerleyemez. Ancak bu durumun birisi kanun ve diğeri de sözleĢmeden doğan iki adet istisnası bulunmaktadır.
Kanundan doğan istisna, TĠTRK. md. 10/1 hükmünün atfı ile uygulanana TMK. md. 872 hükmüdür. Bu maddeye göre, önceki derecelerde boĢ ya da saklı tutulmuĢ bir derece var ise rehnin satıĢından gelen paranın paylaĢtırılmasına boĢ derece hesaba katılmayacak ve haliyle sonraki derecede bulunan alacaklılar kendiliğinden boĢ veya saklı dereceye ilerleyecektir454
.
SözleĢmeden doğan istisna ise rehin alacaklısı ve rehin verenin “boşalan dereceye ilerleme sözleşmesi” yapmasıdır. Bu sözleĢme ile rehin veren tarafından sonraki derecede bulunan rehin alacaklısına önündeki bir derecenin bir sebeple boĢalması halinde o dereceye ilerleme hakkı tanınmaktadır455
.
Söz konusu sözleĢme TMK. md. 871 hükmünde düzenlenmiĢtir. Ancak TĠTRK. md. 10/2 hükmünde de bu konuda düzenleme yapılmıĢ ve boĢalan dereceye ilerleme hakkının rehin sözleĢmesi ile ya da ayrıca yapılacak bir sözleĢme ile tanınabileceği belirtilmiĢtir. Söz konusu sözleĢme rehin sözleĢmesinden ayrı olarak yapılacak ise bunun rehin sözleĢmesi için TĠTRK. md. 4 hükmünde belirlenen Ģekilde yapılması (Uygulama Yönetmeliği md. 26/7) ve Sicile tescil edilmesi (TĠTRK. md. 10/2) geçerlilik Ģartıdır.
C- Rehinli TaĢınır Varlığın Mülkiyetinin Devredilmesini Talep Etme