Portekiz’de 1911 yılında kurucu meclis tarafından hazırlanan ilk Cumhuriyet Anayasası’nın kabulüyle birlikte davalar sırasında tarafların talebiyle gerek kanunların gerekse yürütme tarafından çıkarılacak kararnamelerin anayasal meşruiyetlerinin ve anayasaya uygunluklarının takdiri yargı gücüne bırakılmıştır. Kuzey Amerika geleneklerinden esinlenerek getirilen bu gelenekle birlikte Portekiz’de artık bütün mahkemeler anayasal denetim yapan organlar haline getirilmiştir. Yani yaygın bir anayasal denetim sistemi benimsenmiştir. Sonrasında 1933 yılında kabul edilen İkinci Cumhuriyet Anayasası da esas itibariyle bu sistemi
113 ZEİDLER, http://www.anayasa.gov.tr/files/pdf/anayasa_yargisi/anyarg4/zeidler.pdf (16.04.2013). 114 TUNÇ, s.146. (W. Zeidler’den aktarmıştır.)
korumuştur. Ancak cumhurbaşkanı tarafından çıkartılacak kararnamelerin anayasal denetimi İkinci Cumhuriyet Anayasası ile Millet Meclisi’ne verilmiştir. Guestes’e göre bu düzenlemeyle parlamento geçmişte uygulanan Fransız usulü eski erklerin bir kısmına yeniden kavuşmuştur115
. Mahkemelerin ise cumhurbaşkanı tarafından kabul edilmesine gerek olmayan kararnameler üzerindeki maddi, şekli ve organik denetim yetkileri devam etmiştir. Bu sırada deniz aşırı eyaletlerde karma bir sistem söz konusudur. Yani yerel mahkeme kararlarına karşı anayasaya uygunluk açısından Denizaşırı Konsey Davalı İşler Dairesine itiraz yolu açıktır. Anayasa’da yapılan 1971 değişikliğinden sonra eyaletlerdeki sistem metropol için de kabul edilmiş ve bu amaçla kurulan mahkemelere genel bağlayıcı yetki verilmiştir.
1976 Anayasası geçici nitelikte bir sistem getirmiştir. Buna göre yürürlüğe girmeden önce ya da girdikten sonra bir normun anayasaya uygunluğunun takdiri ile anayasaya aykırılığın doğrulanması Anayasa Komisyonu’nun verdiği salt danışma niteliğindeki görüşünden sonra, Devrim Konsey’ine ait kılınmıştır. Devrim Konseyi’nin aldığı kararlar bağlayıcıdır. 1982’de yapılan değişiklikle beraber bu geçici çözüm terk edilerek yerine Anayasa Mahkemesi getirilmiştir. Anayasa Mahkemesi, gerçek bir mahkeme olarak kurumsallaştırılmıştır. Hatta diğer organların üstünde olan bir egemenlik organı olarak da tanımlanmaktadır. Çünkü parlamento ile yürütme organının koyduğu kuralların anayasaya uygunluk denetiminin yanı sıra mahkemelerin, hukuk kurallarının anayasaya uygunluğu konusunda verecekleri kararların doğruluğu ile ilgili denetim de Anayasa Mahkemesi’nin görevleri arasındadır. Zira 1911 yılında mahkemelere verilen anayasal denetim yetkisi devam etmektedir. Portekiz, mahkemelerce normların yaygın denetim yolunu kabul etmekle birlikte, merkezi denetim yönünden Avusturya-Alman sistemine yakındır116.
Portekiz Anayasa Mahkemesi’nin genel bağlayıcı etkisi olan bir anayasaya aykırılık kararı geçmişe etkili bir sonuç yaratmaktadır. Dolayısıyla anayasa aykırı olduğu için geri alınan bir normun tekrar konulmasıyla karşılaşma olasılığı olsa da Anayasa Mahkemesi hukuki güvenlik, adalet ve belli bir kamusal çıkarı gerektirmesi
115 GUESDES, Armando M. Marques, “Portekiz Anayasa Mahkemesi”,
http://www.anayasa.gov.tr/files/pdf/anayasa_yargisi/anyarg4/guestes.pdf (20.04.2013). 116 KABOĞLU, Anayasa Yargısı Avrupa Modeli ve Türkiye, s.30.
durumunda ortaya çıkacak sonuçları küçültebilir. Şayet Anayasa Mahkemesi, ihmal yoluyla anayasaya aykırılık söz konusu olursa, durumun varlığını doğrulamakta ve yetkili yasama organına bilgi vermektedir.
Portekiz Anayasa Mahkemesi’ne norm denetimi dışında; cumhurbaşkanı ve cumhurbaşkanı adayları ile ilgili soruşturmalar yapmak; cumhurbaşkanlığı, yerel yönetimler ve milletvekilliği seçimlerinde söz konusu olabilecek iptal davalarında itiraz merci olarak görev yapmak; özerk bölgelerin yasama ya da yönetim organları tarafından çıkartılan kanun veya yönetmeliklerden, özerk bölgelerin idari-siyasi yapısının ihlalinden ileri geldiği iddia edilen normlar ile Cumhuriyetin genel kanunlarını ihlal eden normları değerlendirmek gibi yetkiler de verilmiştir.
Anayasa Mahkemesi, on üç üyeden oluşmaktadır. Bunlardan on tanesi hazır bulunan milletvekillerinin üçte ikisi tarafından Cumhuriyet Meclisince üç tanesi ise diğer on üye tarafından seçilmektedir117
. Anayasa yargısı hâkimlerinin seçiminde nitelikli bir parlamenter çoğunluğun gerekli olduğu Portekiz’de sadece parlamentoyu oluşturan partilerin değil, aynı zamanda muhalefet partilerinin de seçim sürecine katıldıkları orantılı ve dengeli bir paylaşım söz konusudur118
. Parlamentonun seçtiği üç üye ile üyelerin seçtiği üç üyenin meslekten yüksek hâkim olması diğerlerinin ise hukukçu olması gerekmektedir. Mahkeme üyeleri kendi içlerinden mahkeme başkanını seçmektedirler. Hâkimlerin görev süresi dokuz yıldır ve yenilenemez119
. Anayasa Mahkemesi hâkimleri, aynı bağımsızlık teminatı, hâkimlik teminatı, tarafsızlık ve kişisel sorumluluktan bağışıklık güvencelerinden yararlanırlar ve diğer mahkemelerin hâkimlerinin tabi olduğu aynı bağdaşmazlıklara tabidirler. Mahkeme, tam üyeli oturumlar şeklinde çalışır ve somut değerlendirme yapmak için uzmanlığı olmayan iki oda halinde görev yaparlar. Mahkeme’nin iş yükünü önleyici denetim, soyut denetim, itiraz başvuruları, talepler ve yetkilendirildiği diğer konular oluşturur. Anayasa Mahkemesi’nin uyguladığı denetim sadece hukuki normlar ile ilgili olmaktadır. Dolayısıyla, anayasayı ihlal eden kuralların yanı sıra ihlal edilen anayasa
117 ULAŞ, Bülent, “Anayasa Mahkemesi Üyeliği”, s.8, http://webftp.gazi.edu.tr/hukuk/dergi/9_13.pdf (25.04.2013).
118
KABOĞLU, Anayasa Yargısı Avrupa Modeli ve Türkiye, s.38. 119 Portekiz Cumhuriyet Anayasası, m.221-224,
http://www.adalet.gov.tr/duyurular/2011/eylul/anayasalar/ulkeana/pdf/13PORTEK%C4%B0Z%2043 9- 532.pdf (25.04.2013).
kurallarının da belirtilmesi gerekmektedir. Aksi takdirde talepler reddedilebilmektedir.
Genel olarak siyasi tasarrufların, hükümet tasarruflarının ve idari tasarrufların anayasaya uygunluğunun denetimini Mahkeme’nin yapması yasaktır. Ayrıca Mahkeme’nin önleyici denetim yapabilmesi için kanun gücünde olmaya yönelik normatif edimler söz konusu olmalıdır. Örneğin, Cumhurbaşkanı, onay için kendisine teslim edilen uluslararası bir antlaşma tarafından belirlenen herhangi bir kuralın, yürürlüğe girmesi için kendisine gönderilen herhangi bir kanun veya idari kanun veya ya da kararnamenin, imzası için kendisine gönderilen herhangi bir uluslararası anlaşmanın anayasaya uygunluk ön incelemesinin yapılması için Anayasa Mahkemesi’ne gönderebilir. Cumhuriyet Temsilcileri de, Anayasa Mahkemesi’nden, imza için kendilerine gönderilen bölgesel bir kanun hükmünde kararnamenin koyduğu herhangi bir kuralın anayasaya uygunluğunun bir ön incelemesini yapmasını isteyebilir. Anayasaya uygunluk ön incelemeleri söz konusu belgenin alınmasından itibaren sekiz gün içinde istenir. Anayasa Mahkemesi kararını yirmi beş gün içinde bildirir ancak Cumhurbaşkanı yukarıdaki birinci fıkrada belirtilen durumda aciliyet nedeniyle bu süreyi indirebilir. Anayasa Mahkemesi, kararname veya uluslararası anlaşmanın herhangi bir kuralının Anayasaya aykırı olduğu kararını vermesi durumunda, Cumhurbaşkanı veya Cumhuriyet Temsilcisi, kanun veya anlaşmayı veto eder ve onu kabul eden organa geri gönderir.
Cumhurbaşkanı, Cumhuriyet Meclisi başkanı, başbakan, ombudsman, Cumhuriyet Başsavcısı ve Cumhuriyet Meclisi üyelerinin onda biri Anayasa Mahkemesi’nden, genel bağlayıcı yetkiyle Anayasa’ya veya kanunlara aykırılık kararı isteyebilirler. Cumhurbaşkanı, ombudsman veya özerk bölgelerle ilgili bir veya daha fazla hakkın ihlali gerekçesiyle, yasama meclislerinin başkanlarının istemiyle, Anayasa Mahkemesi inceleme yapıp, anayasal kuralların uygulanabilirliği için gerekli mevzuatın ihmal edilmesi yoluyla Anayasa’ya uymama kusurunu
doğrulayabilir. Bu şekilde; Anayasa Mahkemesi, ihmal yoluyla anayasaya aykırılığa karar verdiğinde, bununla ilgili olarak yetkili yasama organına bildirimde bulunur120
.