Anayasa Mahkemesi’nin Görev ve Yetkileri

1961 Anayasası’nın 147. maddesinde Anayasa Mahkemesi’nin görev ve yetkileri düzenlenmiştir. Buna göre Anayasa Mahkemesi, kanunların ve Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzüklerinin Anayasaya, Anayasa değişikliklerinin de Anayasa’da gösterilen şekil şartlarına uygunluğunu denetlemek; Cumhurbaşkanı, Bakanlar Kurulu üyelerini, Yargıtay, Danıştay, Askeri Yargıtay, Yüksek Hâkimler Kurulu ve Sayıştay Başkan ve üyelerini, Cumhuriyet Başsavcısını, Başkanun sözcüsünü, Askeri Yargıtay Başsavcısını ve kendi üyelerini görevleriyle ilgili suçlardan dolayı Yüce Divan sıfatıyla yargılamak ve Anayasa ile verilen diğer görevleri yerine getirmek gibi görev ve yetkilerle donatılmıştır. Belirtmek gerekir ki; bu dönemde Anayasa Mahkemesi’nin, Anayasa’da belirtmeksizin Anayasa değişikliklerini de esastan denetlemesi üzerine 1971 yılında Anayasa’da yapılan bir

değişiklikle Mahkeme’nin sadece şekil bakımından denetleyebileceği hükmü getirilmiştir. Ancak Atar’ın da işaret ettiği gibi Anayasa Mahkemesi bu değişikliğe rağmen şekil denetimi yaptığı iddiasıyla, Anayasa değişikliklerini gerçekte esas bakımdan denetlemeye devam etmiştir 157

.

Anayasa Mahkemesi, Yüce Divan sıfatıyla baktığı davalar ile siyasi partilerin kapatılması hakkındaki davalar dışındaki işleri, dosya üzerinde incelemekte, gerektiğinde sözlü açıklamalarını dinlemek üzere ilgilileri çağırabilmekteydi. Anayasa Mahkemesi’nin, Yüce Divan sıfatıyla yargılamasında savcılık görevini Cumhuriyet Başsavcısı yapmaktaydı.

1961 Anayasası döneminde; Cumhurbaşkanı, Yasama Meclisleri’ndeki siyasi parti grupları ve Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde grubu bulunan siyasi partiler ile son milletvekili genel seçimlerinde geçerli oy sayısının en az yüzde onunu olan siyasi partiler; Yasama Meclisleri’nden birinin üye tamsayısının en az altıda biri tutarındaki üyeleri; kendi varlık ve görevlerini ilgilendiren alanlarda Yüksek Hâkimler Kurulu, Yargıtay, Danıştay, Askeri Yargıtay ve üniversiteler, kanunların veya Türkiye Büyük Millet Meclisi İçtüzükleri’nin veya bunların belirli madde ve hükümlerinin Anayasa’ya aykırılığı iddiasıyla, Anayasa Mahkemesi’nde doğrudan doğruya iptal davası açabilmekteydiler. Anayasa Mahkemesi’nde doğrudan doğruya iptal davası açma hakkı, iptali istenen kanunun veya İçtüzüğün Resmi Gazete’de yayınlanmasından başlayarak doksan gün sonra düşmekteydi.

Her ne kadar 1961 Anayasası, kanunların anayasaya uygunluğunun yargısal denetim işini esas itibariyle genel mahkemeler yerine özellikle bu amaçla kurulacak özel bir mahkemeye vermişse de genel mahkemeler de kimi koşullarda görülmekte olan davada uygulanacak belirli bir kuralın Anayasaya aykırılık iddiasını kendi kanılarına göre çözümleyerek davayı yürütmekte idiler. Anayasa’nın 151. maddesinde “Anayasaya Aykırılığın Diğer Mahkemelerde İleri Sürülmesi” başlığı altında, “Bir davaya bakmakta olan mahkeme, uygulanacak bir kanunun hükümlerini Anayasaya aykırı görürse veya taraflardan birinin ileri sürdüğü aykırılık iddiasının ciddî olduğu kanısına varırsa, Anayasa Mahkemesi’nin bu konuda vereceği karara kadar davayı geri bırakır. Mahkeme, Anayasaya aykırılık iddiasını ciddi görmezse bu

iddia, temyiz merciince esas hükümle birlikte karara bağlanır. Anayasa Mahkemesi, işin kendisine gelişinden başlamak üzere altı ay içinde kararını verir ve açıklar. Bu süre içinde karar verilmezse, mahkeme, Anayasaya aykırılık iddiasını, kendi kanısına göre çözümleyerek davayı yürütür. Ancak, Anayasa Mahkemesinin kararı, esas hakkındaki karar kesinleşinceye kadar gelirse, mahkemeler buna uymak zorundadır.” demek suretiyle anayasaya uygunluk denetimi yönünden genel mahkemelere sınırlı da olsa bir yetki vermiş, ancak bu yetki mahkemelerce hemen hiç kullanılmamış ve 1982 Anayasasıyla da kaldırılmıştır.158

Kanunların anayasaya uygunluk denetiminde özel mahkeme siteminin benimsenmesi yerindedir çünkü genel mahkemelerin belli şartlar altında da olsa anayasaya uygunluk denetimi yapabilmeleri, ülke düzeyinde değişik uygulamalara, farklı içtihatlara yol açabilmesi bakımından sakıncalıdır159

. Anayasa Mahkemesince, Anayasa’ya aykırı olduğundan iptaline karar verilen kanun veya İçtüzük veya bunların iptal edilen hükümleri, gerekçeli kararın Resmi Gazete’de yayımlandığı tarihte yürürlükten kalkardı. Gereken hallerde, Anayasa Mahkemesi, iptal hükmünün yürürlüğe gireceği tarihi ayrıca kararlaştırabilmekteydi. Bu tarih kararın Resmi Gazete’de yayımlandığı günden başlayarak bir yılı geçemezdi ve iptal kararı geriye yürümezdi. Anayasa Mahkemesi, diğer mahkemelerden gelen Anayasaya aykırılık iddiaları üzerine verdiği hükümlerin, olayla sınırlı ve yalnız tarafları bağlayıcı olacağına da karar verebilmekteydi. Anayasa Mahkemesi kararları, Resmi Gazete’de hemen yayımlanırdı ve Devlet’in yasama, yürütme ve yargı organlarını, idare makamlarını, gerçek ve tüzel kişileri bağlayan kararlar niteliğindeydi160

.

B. 1982 Anayasası'nda Anayasa Mahkemesi

1982 Anayasası, Anayasa Mahkemesi’nin kuruluş ve denetim yetkisi bakımından bazı değişikliklerle birlikte, 1961 Anayasası’ndaki merkezileşmiş anayasa yargısını sürdürmüştür161

. 1982 Anayasası, 1961 Anayasası’nın anayasa yargısına ilişkin düzenlemelerini büyük ölçüde kabul etmiştir. 1982 Anayasası, Anayasa Mahkemesi’nin varlığını korumuş fakat yapılanmasında önemli 158 ALİEFENDİOĞLU, s.73. 159 _{ÖZBUBUN, s.436.} 160 _{1961 Anayasası, http://www.tbmm.gov.tr/anayasa/anayasa61.htm (28.04.2013).} 161 _{KAYA, s.27.}

değişikliklere gitmiştir. Mahkeme’nin kuruluşu, yapılanması, çalışma ilkeleri ve görevleri Anayasa’nın 146 ila 153. maddelerinde ayrıntılı olarak düzenlenmiş; ayrıca mahkemenin işleyişiyle ilgili olarak 10.11.1993 tarihinde 2949 Sayılı “Anayasa Mahkemesi Kuruluş Görevleri Hakkındaki Kanun” yürürlüğe girmiştir. Ayrıca, mahkemenin düzenli çalışmasını sağlamak amacıyla 2949 Sayılı Kanun’a dayanıla- rak 03.12.1986 tarih ve 19300 sayılı Resmi Gazete’de “Anayasa Mahkemesi İçtüzüğü” kabul edilmiştir. Bu maddelerden bir kısmı, 12 Eylül 2010 tarihli halk oylamasıyla onaylanan 5982 sayılı “Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının Bazı Maddelerinde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun” ile büyük ölçüde değiştirilmiştir. Sonrasında 30.03.2011 tarihinde 6216 sayılı “Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanun” 27894 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. 6216 sayılı Kanun’un 5. maddesine dayanılarak Anayasa Mahkemesi İçtüzüğü hazırlanmış ve 12.07.2012 tarihli 28351 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. Anayasa Mahkemesi’nin kuruluşu, Genel Kurul ve bölümlerin yargılama usulleri ile Başkan, başkanvekilleri ve üyelerin disiplin işleri Kanun’da buna karşın Mahkeme’nin çalışma esasları, bölüm ve komisyonların oluşumu ve işbölümüne dair düzenlemeler İçtüzük’te yer almaktadır.