Onuncu Alt Probleme İlişkin Bulgular ve Yorum

Alt Problem 10: Sosyal Bilgiler dersinin vatandaşlık aktarımındaki (vatandaş yetiştirmedeki) rolüne yönelik öğretmen görüşleri nelerdir?

Örneklem grubundaki 89 öğretmene Sosyal Bilgiler dersinin vatandaşlık aktarımındaki rolü sorulmuştur. Açık uçlu bu soruya verilen cevaplar betimsel analize tabi tutularak değerlendirilmeye çalışılmıştır. Sosyal Bilgilerin vatandaşlık aktarımı boyutu ve mevcut programın ilgili amaçlarını destekleyen öğretmen görüşlerine aşağıdaki örnekler verilebilir:

“Sosyal Bilgiler dersi iyi ve üretken vatandaşlar yetiştirmeyi amaçlar. Bu doğrultuda müfredatın toplumun kültür ve değer yargıları çerçevesinde oluşturulması iyi vatandaş yetiştirilmesine olumlu yönde katkı sağlar. İyi vatandaş devletini, milletini seven, milletin değerlerine önem veren, erdemli davranışları benimseyen ve gelecek nesillere de aktarandır. Sosyal Bilgiler dersi bu olguyu gerçekleştirmelidir.” (Ö2)

“Sosyal Bilgiler dersi, iyi vatandaş yetiştirmede en etkin rol oynayan derstir. Çünkü Sosyal Bilgiler toplumu, toplumsal olayları konu alır. Bunların içinde haklarımız, özgürlüklerimiz, toplumsal davranış kuralları var. Etkin ve üretken bir vatandaş yetiştirilmesinde en önemli görev Sosyal Bilgiler dersine düşüyor. Sosyal Bilgiler dersi iyi vatandaş nasıl olur? sorusunu cevaplandıran derstir.” (Ö3)

Sosyal Bilgiler dersinin vatandaşlık aktarımındaki rolü, Vatandaşlık ve İnsan Hakları dersinin kaldırılması ile birlikte iyice artmıştır. Çocukların iyi bir vatandaş olarak yetiştirilmesinde Sosyal Bilgiler dersi bir kılavuz görevi üstlenmektedir. Gerek müfredatı gerekse işlenişi bakımından Sosyal Bilgiler, bireyin sosyalleştirilmesini hızlandırmakta, bireyi topluma hazırlamaktadır. Güncel konuların da programa dahil edilmesiyle birlikte öğrencilerin derslere katılımı daha sıcak bir biçimde sağlanmaktadır. Vatanına, milletine faydalı ülkesini seven nesiller yetiştirmek dersin en büyük rolüdür. (Ö6)

Sosyal Bilgiler dersi ile devletin vatandaşa, vatandaşın da devlete karşı sorumluluk hak ve ödevlerini bilen, hukuk kurallarına ve insan haklarına saygılı, geçmişi ile barışık, geleceğe güvenle bakan bireyle yetiştirmek hedeflenmelidir. (Ö15)

Öğrencilerimizin anayasa ve kanunlarla tanışması sağlanmakta ve temel haklar ve özgürlükle kavramları ile demokratik yaşamın gerekleri konularında seviyelerine uygun vatandaşlık aktarımı sağlanmaktadır. (Ö17)

Bireylerin kendini en iyi şekilde ifade edebilmelerini sağlar. Okullarda demokrasi eğitiminin temelleri atılmaktadır. Hak ve sorumluluklarını bilen vatandaşlar toplumsal alanda yapıcı roller üstlenirler. Sosyal Bilgiler dersi bu alanda bireyin gelişmesine çok önemli katkılar sağlamaktadır. (Ö18)

İlköğretim seviyesinde okulun üstlendiği vatandaşlık eğitiminin çok büyük bir kısmını Sosyal Bilgiler dersi üstlenmektedir. Sosyal Bilgiler dersinin içerisinde de konu olarak bulunan, vatandaş olma bilincine yönelik konular ve Sosyal Bilgiler öğretmenlerinin duyarlılığı bu oranı yükseltmektedir. (Ö30)

Öğrencilerin milli, ahlaki, manevi, kültürel değerler bakımından besleyici, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti olan Türkiye Cumhuriyeti’ne karşı görev ve sorumluluklarını

yerine getirmede yol göstericidir. Öğrenme alanı ve konuların anlatımında öğrencilerin ilgi ve ihtiyacı dikkate alınmıştır.(Ö43)

İyi bir vatandaş olmak için Atatürk ilke ve inkılâplarını bilen, bunlara bağlı, adalet kavramı yerleşmiş, soran ve sorgulayan, hoşgörülü, topluma ayak uydurması gerektiğini bilen, vatanını ve milletini seven insanların nasıl yetiştirileceği müfredatta var ve uyguluyoruz. Verim aldığımızı da düşünüyorum. % 80 civarında Sosyal Bilgiler dersinin faydası olduğunu düşünüyorum. Bence iyi bir vatandaş olmanın şartları ailesini bilen, seven, kendini seven, dünyayı seven bir insan olmasıdır. Güzel ahlakla birlikte diğerleri kendiliğinden oluşacaktır. (Ö55)

Sosyal Bilgiler dersinin iyi vatandaş yetiştirmek için etkili olduğu gerçektir. İyi bir vatandaş; ülkesini ve milletini seven, gelişmelere açık, kendini geliştirmekten çekinmeyen insan modelidir. Sosyal Bilgiler kişinin zaman, yer, olay kavramlarını bütünleştirmesini sağlar. Bilinçli tüketici yetiştirmek yine Sosyal Bilgiler dersinin amaçları arasında olmalıdır. Adalete inanan, kanunlara saygılı bireyler yetiştirmek yine bu dersin içerikleri arasında bulunmalıdır. (Ö56)

İyi vatandaşlar yetiştirmede bu dersin çok özel bir yere sahip olduğunu düşünüyorum. Çok sesli toplumlar, çok sesli sınıflarda yetişen bireylerden oluşacaktır. Konuşan, kendini ifade eden, hakkını arayabilen insanlar yetiştirmek gerekir diyorum. Demokratik toplum, çoğulculuk, paylaşım gibi kavramların havada kalmaması için Sosyal Bilgiler dersi programları titizlikle hazırlanmalı ve uygulanmalıdır. Özetle Sosyal Bilgiler dersinin rolü çoğulcu, tek tip düşünmeyen, hoşgörülü, demokrat insanlar yetiştirmektir. (Ö54)

Sosyal Bilgiler dersinde öğrenciler ulusal kültür-evrensel yaşam ilişkisini kurabilmek, yereli yaşarken ve zenginliğini fark ederken diğer kültürlerin de o toplumlar için değerli olduğunu kabullenmelidir. Bu ders ile öğrenciler kültürel ögelerin zaman ve yaşama karşı değişikliklerinden etkilendiğini, durağan değil değişken olduğunu fark etmelidir. Ulusal kültüre sahip çıkmanın, onu zenginleştirmenin gereğini hissetmelidir. Öğrenciler özgün birey, katılımcı yurttaş olmalıdır. (Ö66)

Sosyal Bilgiler dersi öğrenciyi birçok konuda bilgilendirdiği için (vatan, vatandaşlık, geçmiş, demokrasi, cumhuriyet vs.) vatandaş yetiştirmede büyük rolü vardır. Bu dersle insan geçmişini ve gelecekte nasıl davranması gerektiğinin bilincine varır ve vatanını daha iyi seviyeye getirebilmek için çalışır. Kısaca Sosyal Bilgiler dersi bilinçli insan yetiştiren bir derstir. (Ö70)

İyi bir vatandaş ülkesinin gelişmesine ve kalkınmasına yardım eden kişidir. Bir ülkenin kalkınmasında en önemli etken vatandaşların üzerine düşen asli görevlerini yerine

getirmesidir. Askerlik görevini yapan, vergisini muntazaman eksiksiz veren, vatanını ve milletini seven insanlar yetiştirmektir. İyi bir vatandaş gelenek ve göreneklerine sonuna kadar bağlı olan kimsedir. Sosyal Bilgiler dersi de bu konular çerçevesinde Milli Eğitim temel kanunlarına göre öğrenci yetiştirmemizde en önemli derslerden biridir. (Ö74)

Eğitim öğretim süresi içerisinde temel yaklaşımlardan biri de iyi bir birey yetiştirmektir. Bu çerçevede Sosyal Bilgiler dersi iyi bir vatandaş yetiştirilmesinde önemli rol oynamaktadır. Sosyal Bilgiler dersi konularının birey eksenli olarak düzenlenmesi (ilk yıllarda) gereği kanısındayım. İlk yıllarda bu konuya daha fazla yer verilmeli hatta ilk üç yıl yalnızca bu konu üzerinde durulmalıdır. Eğer iyi bir birey (vatandaş) yetiştirirsek bunlar sosyal bilimlerin önemini kavrar ve kendilerini geçmiş tarihini, kültürünü, coğrafyasını merak eder ve araştırır. Ayrıca vatandaşlık haklarını evrensel değerler üzerinden hareketle vermek daha yararlı olur. Çağımız iletişim çağıdır. Artık çocuklar birkaç tuşla tüm dünyadaki gelişmelerden haberdar olabilmektedir. Kendi toplumsal kültürümüzü verirken dünyada değişik kültürlerin olduğunu ve bunlara da saygı duyulması gerektiğinin altı önemle çizilmelidir. Bir arada yaşam felsefesinin önemi kavratılmalıdır. Kültürel farklılıkların zenginlik olduğu kavratılmalı, aksi halde kültür çatışmalarının büyük felaketlere neden olduğunun iyi örneklemelerle çocuklara anlatılması gereğine inanmaktayım.(Ö81)

Araştırmanın nicel verilerini elde edebilmek için kullanılan ankette Sosyal Bilgiler dersinin vatandaşlık aktarımındaki rolüne ilişkin olarak yer alan;

“Öğrenciler geleneksel değer ve ideallerimize sahip çıkmalıdır.”

“Sosyal Bilgiler dersinde öğrenciler milli kültürümüzün çok zengin olduğunu kabullenecek vatandaşlar olarak yetişmelidir.” maddelerine verilen cevapların aritmetik ortalamaları 4’ün üzerindedir. Bu durum araştırmanın nicel ve nitel verilerinin birbirini desteklediğini göstermektedir. Öğretmenler vatandaşlık aktarımında Sosyal Bilgiler dersinin önemli olduğuna işaret etmektedir.

Vatandaşlık aktarımında Sosyal Bilgiler dersinin rolünün önemine yönelik düşüncelerin varlığı ile birlikte bu yaklaşımın aktarımında ailenin rolüne de dikkat çekilmektedir. Bu düşünce aşağıdaki cümlelerle ifade edilmiştir:

Sosyal Bilgiler dersi bireyi topluma hazırlamada, iyi vatandaş yetiştirmede, olumlu davranışlar edinmede oldukça önemlidir. Ancak ailenin rolünü de unutmamak gerekir. Sadece okulda verilen yetmiyor. (Ö73)

Bu dersin mutlaka iyi vatandaş yetiştirmede etkisi vardır. Ama tek başına yeterli olacağını sanmıyorum. Çünkü çocuk ailesinden ve çevresinden etkilenmektedir. Ne kadar iyi bir ailede ve çevrede yaşarsa o kadar iyi vatandaş olabilir.(Ö79)

Vatandaşlık eğitimi ailede başlar. Aile iyi bir vatandaşsa okula başlayan çocuk da iyi bir vatandaş oluyor. Sosyal Bilgiler dersi vatandaş eğitiminde tek başına yeterli değil. Örneğin sorumluluk sahibi olmayan bir çocuk ailede bunu görmemiş oluyor. O çocuğun anne ve babası da sorumluluk sahibi değildir. O çocuğa okulda derslerde sorumluluklardan ve haklardan bahsediyor ama yeterli olmuyor.(Ö80)

Sosyal Bilgiler dersinin vatandaşlık aktarımındaki rolü bu cümlelerle net bir şekilde ortaya konmaktadır. Bununla birlikte bu yaklaşıma yönelik eleştiriler de dile getirilmiştir. Bu eleştirilerden önemli bir bölümü teoride ifade edilen bilgilerle uygulamadaki davranışların örtüşmediği şeklindedir. Bu eleştiriler aşağıdaki cümlelerle ifade edilmiştir:

Sosyal Bilgiler dersinde öğretilmeye çalışılan iyi vatandaş çocuğun içinde bulunduğu gerçekle çelişmektedir. Çocuk küçük yaşta seçim yapmaya zorlanmaktadır. (Ö5)

Sosyal Bilgiler dersi kapsamı içerisinde okutulan vatandaşlık bilgisi konuları çerçevesinde öğrenciler hak, sorumluluk, özgürlük vb. konularda bilgi sahibi olmaktadırlar. Ancak öğrencilerin teorik olarak öğrendikleri bu bilgileri pratikte kullanmaları gerektiği onlara aktarılsa da günlük hayatta bu bilgileri uygulamaları güç olmaktadır. İyi bir vatandaş olabilmenin gerektirdiği sorumluluklar sınıf ortamında tartışmaya açıldığında öğrencilerimizin neredeyse tamamı fikir yürütmekte fakat birçoğu aslında bunları uygulamamaktadır. Asıl yapılması gereken bilgileri çocuklara aktarmak değil, bu bilgileri nasıl kullanmaları gerektiği becerisini kazandırmaktadır. Örneğin, öğrencilerimiz tüketici hakları konusunda sorduğumuz sorulara yeterli cevaplar vermiş olsalar da günlük hayatta bu konu ile ilgili bir haksızlığa uğradıklarında yapılması gerekenleri yapmamaktadır. Kısacası Sosyal Bilgiler dersinde iyi vatandaş, iyi birey yetiştirmek amaçlanmışsa ki önemli amaçlarımızdan biri de budur-yapılması gerekenler, işlenen konular pratikte uygulamaya yönelik olmalıdır. (Ö10)

Çok fazla beklenti var fakat programın değişmesiyle birlikte vatandaşlık bilgisi konularında azalma var bununla birlikte vatandaşlık öğretiminde de aksamalar, eksiklikler olmakta. (Ö28)

Bu dersin adı çok güzel, içeriği yüzeysel, ezber. Bilgileri zayıf, vatandaşın kültürünü, bilgisini, yaşama koşullarını okşamamaktadır. Bu ders, o ülke veya coğrafyada yaşayan

insanları, kültürünü, gelenek ve göreneklerini, sosyal yaşamlarını, beşeri durumlarını, ekonomik, siyasi ve akademik durumlarını en iyi şekilde vatandaşa aktarmalıdır. (Ö39) Bilgiler teorik, yetersiz, hayatla ilişkilendirilmesi zayıf. Kısmen öğrenciyi bilgilendiren ancak uygulamalarla derste gösterilen bilgiler çelişkili (Örn: Kanunlar önünde herkes eşittir.(Ö47)

Sosyal Bilgiler dersi vatandaşlık kavramının hukuki yükü ile ilgili yasalar açısından değerlendirildiğinde, kanunların, ödev ve sorumlulukların davranış olarak hedeflendiği Sosyal Bilgiler dersi hayati bir öneme haiz olmaktadır. Fakat iyi bir vatandaş kavramı gibi geniş kapsamlı bir kavramı gerçekleştirmesi açısından sınırları, konuları ve kazandırılacak temel davranışları daha öncesinden belirlenmiş bir Sosyal Bilgiler dersi kazanımlara ulaşma açısından daha da ön plana çıkmaktadır. Sosyal yaşamın her alanındaki davranışları hedef alan Sosyal Bilgiler dersi bu yükü ile hayati bir öneme sahiptir.

Vatan ve millet sevgisi kazandırma konusunda sürekli atıf yapılan Sosyal Bilgiler dersi bu amacı gerçekleştirmek için önemlidir. Fakat vatan ve millet sevgisinin muallâk bir kavram olması ve kişiden kişiye değişen sübjektif değerlere bağlı olması Sosyal Bilgiler dersinin amaçlarının tartışmaya açılmasına sebep olmaktadır. Bu kavramların suiistimale açık olması ve mevcut düzenin haksız da olsa devamını sağlamak için bu kavramları kullanması Sosyal Bilgiler dersinin daha net değerlendirmelere tabi tutulmasını bir yükümlülük ve sorumluluk olarak karşımıza çıkarılmaktadır.

Bu sebeplerden dolayı Sosyal Bilgiler dersinin amacı sübjektif değerlerin davranış haline getirilmesinden ziyade, gündelik hayatta vatandaşlık bağı ile bağlanan bireylerin bağlı oldukları siyasi yapı ile ilişkilerini ve bu siyasi yapı içerisinde haklarını elde etme etkinliğini hedef almalıdır.

Sübjektif değerlendirmeler birlik ve beraberliğin devamını sağlama açısından değerlendirilebilir. Örneğin coğrafya biliminden yoksun bir toplumun vatan sevgisinin eksik kalacağı aşikârdır. (Ö36)

Vatandaşlık aktarımına yönelik içeriğin ve ders saatlerinin eksikliği de eleştirilen konulardandır. Bu konudaki öğretmen görüşlerine aşağıdaki cümleler örnek teşkil etmektedir:

Türk milli eğitim sisteminin genel amaçları doğrultusunda iyi bir vatandaş yetiştirmek Sosyal Bilgiler dersinin temel hedefidir. Sosyal Bilgiler dersi Atatürkçü düşünce sistemine bağlı, ülkesini ve milletini seven, bu toprakların kültürel değerlerine sahip çıkan, demokratik yaşam kurallarını benimseyen vatandaşlar yetiştirilmelidir. Bu hedeflere ulaşmada ders

programı içerisinde yer alan konular yeterli değildir. Bu nedenle ayrı bir ders saatinde kendi müfredatı ve kitabı olan ayrı bir ders olarak okutulmalıdır. Sosyal Bilgiler ders kitabında ünite içine sıkıştırılmış ve uzun anayasa maddelerinin ifade edilmesinin öğrencilerin anlamalarını engellediğini düşünüyorum. Bu anlamda dersimiz vatandaş yetiştirmede başarılı olamıyor. (Ö31)

Sosyal Bilgiler dersinin amacı iyi bir vatandaş yetiştirmektir. Bu bağlamda bilinçli, özgüvenli, kimliğini tanıyan, tarihine sahip çıkan, geleceğine sağlam adımlarla bakan gençlik yetiştirilmelidir. Devletine, milletine, bayrağına bağlı, devletin menfaatlerini kendi menfaatlerinin üzerinde tutan bir nesil yetiştirmektir. Bu bağlamda dersimiz amacımıza uygun hizmet vermekte ise de 3 ders saatinde ne kadar bu bilinç verilebilir orası düşündürücüdür. Öyleyse bu ders sayısının artırılıp (en çok ders sayısı Sosyal Bilgilerde olması gerekirken “Türkçe hariç” en az Sosyal Bilgilerde) bütün eğitim-öğretim hayatı içerisine yayılmalıdır. Diğer derslerle işbirliği içerisinde olmalıdır. (Türkçe, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi, Resim, Teknoloji Tasarım, Müzik, Beden vs.) Okulun kişilik gelişim noktasında rehber öğretmenle beraber sürekli işbirliği içerisinde olmalıdır. Hak ve özgürlüklerin öğretiminde dersimiz önemlidir. Çünkü bunları sadece okul yıllarında öğreniyorlar. Burada öğrendikleriyle hayatlarını devam ettiriyorlar. Üzerine bir şey koyamıyorlar. Bu yüzden bu yılları çok iyi değerlendirmeleri gerekiyor. (Ö32)

Kapsadığı konular itibariyle amaçlanan hedef kendini tanıyabilen, çevresine duyarlı, milli birlik ve beraberlik duygularına sahip birey yetiştirmek olan Sosyal Bilgiler dersinin aslında vatandaş yetiştirmede rolü büyüktür. Ancak bu duygular kısa sürede verilebilecek unsurlar değil. Bu nedenle 6-7-8. sınıflarda bunun verilmesi beklentisi dersimizin yükünü artırmakta. Yine de amacımızın ne olduğunu hatırlamak da yarar vardır. “Duyarlı vatandaşlar yetiştirmek.” (Ö9)

Sosyal Bilgiler Programı, Barr, Barth ve Shermis’in (1977) ortaya koyduğu üç yaklaşımı da önemsemektedir. Bilindiği gibi bunlar:

1. Vatandaşlık aktarımı olarak Sosyal Bilgiler, 2. Sosyal Bilimler olarak Sosyal Bilgiler,

3. Yansıtıcı düşünme olarak Sosyal Bilgilerdir (MEB, 2005a: 44).

Barr, Barth ve Shermis (1977) vatandaşlık aktarımı olarak Sosyal Bilgiler yaklaşımını aşağıdaki şekilde açıklamıştır: “Öğretmenler, kendi toplumlarıyla ilgili bir dizi varsayım, inanç ve beklentilerle derse başlarlar. Önemli felsefi hedefleri bilirler; insanların diğer insanlara nasıl davranması gerektiğini, istenen davranışların nasıl

düşünüleceğini ve kültürün neleri ödüllendirip neleri cezalandırdığını bilirler; son olarak en iyi sosyal katılım biçimini kazanabilmek için kültürün nasıl değerlendirileceğini bilirler.” (Aktaran, Dönmez, 2003, 35)

Vatandaşlık aktarımı yaklaşımı geçmişteki bilgi ve bilgilerin öğrenilmesi üzerine vurgu yapar. Vatandaşlık aktarımı temel toplumsal kuruluşlar, değerler, inançlar ve yönelimlere yönelik garantileri aşılayarak mevcut statükoyu korumaya çalışır. Barr, Sarth ve Shermis (1977)'in ifadeleri ile "Nakledicinin amacı, inanç ve güvenleri tekrarlayarak tam olarak öğrencilerin kafasına yerleştirmektir. Amaç, kültürel mirası garanti edebilecek, gelecek nesillere taşıyabilecek vatandaşlar yetiştirmektir (Aktaran, Dönmez, 2003, 35). Ülkemizdeki mevcut Sosyal Bilgiler programında yer alan aşağıdaki maddeler de vatandaşlık aktarımına yönelik hedefleri ortaya koymaktadır.

Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olarak, vatanını ve milletini seven, haklarını bilen ve kullanan, sorumluluklarını yerine getiren, ulusal bilince sahip bir vatandaş olarak yetişir.

Atatürk İlke ve İnkılâplarının, Türkiye Cumhuriyetinin sosyal, kültürel ve ekonomik kalkınmasındaki yerini kavrar; lâik, demokratik, ulusal ve çağdaş değerleri yaşatmaya istekli olur.

Hukuk kurallarının herkes için bağlayıcı olduğunu, tüm kişi ve kuruluşların yasalar önünde eşit olduğunu gerekçeleriyle bilir.

İnsan hakları, ulusal egemenlik, demokrasi, lâiklik, cumhuriyet kavramlarının tarihsel süreçleri ve günümüz Türkiyesi üzerindeki etkilerini kavrayarak yaşamını demokratik kurallara göre düzenler(MEB, 2005b: 6).