İLKÖĞRETİM ANABİLİM DALI
SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETMENLİĞİ BİLİM DALI
SOSYAL BİLGİLER VE SINIF ÖĞRETMENLERİNİN SOSYAL BİLGİLER DERSİNE İLİŞKİN GÖRÜŞLERİNİN ÇEŞİTLİ DEĞİŞKENLER AÇISINDAN
DEĞERLENDİRİLMESİ DOKTORA TEZİ Hazırlayan Cengiz ÖZMEN Ankara Nisan, 2010
İLKÖĞRETİM ANABİLİM DALI
SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETMENLİĞİ BİLİM DALI
SOSYAL BİLGİLER VE SINIF ÖĞRETMENLERİNİN SOSYAL BİLGİLER DERSİNE İLİŞKİN GÖRÜŞLERİNİN ÇEŞİTLİ DEĞİŞKENLER AÇISINDAN
DEĞERLENDİRİLMESİ
DOKTORA TEZİ
Hazırlayan Cengiz ÖZMEN
Danışman Prof. Dr. Selma YEL
Ankara Nisan, 2010
Cengiz ÖZMEN’in “SOSYAL BİLGİLER VE SINIF ÖĞRETMENLERİNİN SOSYAL BİLGİLER DERSİNE İLİŞKİN GÖRÜŞLERİNİN ÇEŞİTLİ DEĞİŞKENLER AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ” başlıklı tezi 14.05.2010 tarihinde jürimiz tarafından İlköğretim Anabilim Dalı Sosyal Bilgiler Eğitimi Bilim Dalı’nda DOKTORA TEZİ olarak kabul edilmiştir.
Cengiz ÖZMEN’in “SOSYAL BİLGİLER VE SINIF ÖĞRETMENLERİNİN SOSYAL BİLGİLER DERSİNE İLİŞKİN GÖRÜŞLERİNİN ÇEŞİTLİ DEĞİŞKENLER AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ” başlıklı tezi 14.05.2010 tarihinde jürimiz tarafından İlköğretim Anabilim Dalı Sosyal Bilgiler Eğitimi Bilim Dalı’nda DOKTORA TEZİ olarak kabul edilmiştir.
II ÖNSÖZ
Bu araĢtırmanın literatür taramasından, ölçme araçlarının geliĢtirilmesine, verilerin toplanmasından, depolanması ve analiz edilerek raporlaĢtırılması aĢamasına kadar bir çok kiĢinin değerli katkıları olmuĢtur. ÇalıĢmanın her aĢamasında yer alan maddi ve manevi desteğini esirgemeyen KırĢehir eğitim Fakültesinden baĢlayarak bu güne kadar bana katlanan değerli danıĢman hocam Prof. Dr. Selma YEL baĢta olmak üzere konu seçiminde ve ihtiyaç duyduğumda hep yardımcı olan kıymetli hocam Doç. Dr. Bahri ATA’ya ve fakültede olduğum günlerde samimi davranıĢlarından dolayı bütün araĢtırma görevlisi arkadaĢlarım ile ders döneminde emeği geçen bütün hocalarıma teĢekkür ederim.
ÇalıĢmada verilerin analizinde destek olan Yrd. Doç Dr. Bülent AKBABA ve Soner ALADAĞ’a tezin yazımı sırasında Ġngilizce kaynakları çevirmemde üĢenmeden bana yardımcı olan Bilgisayar Öğretmeni Osman KARATAġ’a ve Sosyal Bilgiler Dersine YaklaĢım Ölçeği’ni kullanmama izin veren Ersoy KOZAN’a da Ģükranlarımı bildiririm.
AraĢtırmam sırasında anketleri ve görüĢme formunu dolduran Kayseri’deki bütün öğretmenler ile kolaylık gösteren okul idarecileri ile Kayseri, Melikgazi ve Kocasinan Milli Eğitim Müdürlüklerine de teĢekkürlerimi sunarım.
Doktoraya baĢladığımız günden beri her zaman benimle birlikte olan ve her sıkıntımı hiç yorulmadan gideren tezin yazımında her zaman destek olan değerli dostum Ebru GENÇTÜRK ile manevi desteğini sürekli arkamda hissettiğim değerli eĢime de sonsuz teĢekkür ederim.
III
SOSYAL BĠLGĠLER VE SINIF ÖĞRETMENLERĠNĠN SOSYAL BĠLGĠLER DERSĠNE ĠLĠġKĠN GÖRÜġLERĠNĠN ÇEġĠTLĠ DEĞĠġKENLER AÇISINDAN
DEĞERLENDĠRĠLMESĠ ÖZMEN, Cengiz
Doktora Tezi, Sosyal Bilgiler Öğretmenliği Bilim Dalı Tez DanıĢmanı: Prof. Dr. Selma YEL
Nisan- 2010
Bu araĢtırmada Sosyal Bilgilerin amacı, içeriği ve yöntemi konusunda öğretmen görüĢleri incelenmiĢtir. ÇalıĢma tarama modelinde olup nitel ve nicel yöntem bir arada kullanılarak gerçekleĢtirilmiĢtir.
AraĢtırmanın tarama gerektiren bölümü betimsel nitelikte ortaya konulmuĢtur. Bu bölümde Sosyal bilgilerin amacı, içeriği ve yöntemine iliĢkin görüĢlere katılım düzeyleri belirlenmeye çalıĢılmıĢtır. Verilerin bir bölümü ise nitel araĢtırma veri toplama tekniklerinden biri olan görüĢme tekniğiyle toplanmıĢ, çözümünde ise betimsel analiz yapılmıĢtır. ÇalıĢmanın Örneklemini Kayseri ilinde görev yapan Sosyal Bilgiler ve Sınıf öğretmenleri oluĢturmaktadır.
ÇalıĢma iki ayrı örneklem grubu üzerinde uygulanmıĢtır. AraĢtırmanın nicel bölümünün verileri Kayseri ilinde görev yapan 444 Sosyal Bilgiler ve Sınıf öğretmeninden elde edilmiĢtir. AraĢtırmanın nitel bölümünün verileri de yine Kayseri ilinde görev yapan 89 Sosyal Bilgiler ve Sınıf öğretmeninden elde edilmiĢtir.
AraĢtırmada nicel veri toplama aracı olarak, Barr, Barth ve Shermiss (1978) tarafından geliĢtirilen ve Ersoy Kozan’ın Türkçeye uyarladığı 45 soruluk “Sosyal Bilgiler Dersine YaklaĢım Ölçeği” kullanılmıĢtır. Nitel çalıĢma için ise araĢtırmacının hazırladığı “8” soruluk görüĢme formu kullanılmıĢtır.
AraĢtırma sonucunda VatandaĢlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgiler, Sosyal Bilimler Olarak Sosyal Bilgiler, Yansıtıcı Ġnceleme Olarak Sosyal Bilgiler YaklaĢımlarının Amaç Ġçerik ve Yöntemine iliĢkin öğretmenlerin görüĢlerinin cinsiyetlerine göre anlamlı bir farklılık göstermediği, ancak VatandaĢlık Aktarımı
IV
Yansıtıcı Ġnceleme Olarak Sosyal Bilgilerin amaç boyutuna yönelik öğretmen görüĢleri benzerlik göstermektedir. Bununla birlikte öğretmenlerin branĢ, mezun olunan bölüm, mezun olunan okul ve mesleki kıdemlerine göre görüĢlerinde anlamlı bir farklılık tespit edilmiĢtir. AraĢtırmada elde edilen bulgular ıĢığında bundan sonra yapılacak çalıĢmalar için öneriler sunulmuĢtur.
Anahtar Kelimeler: Sosyal Bilgiler, Sosyal Bilimler, Yansıtıcı Ġnceleme, VatandaĢlık Aktarımı, Ġlköğretim.
V ABSTRACT
EVALUATION OF SOCIAL STUDIES AND CLASS TEACHERS’ OPINIONS ABOUT SOCIAL STUDIES LESSON IN TERMS OF SEVERAL VARIABLES
This study explores teachers’ opinion considering the method, goal, and content of social studies. This study is based on Survey model, processed by using qualitative and quantitive method together.
The part of study which requires survey is presented descriptively. Opinions of participants about the goal, method, and content of social studies are determined in this part. The data is collected with the help of interview which is one of the qualitative data collection techniques. Collected data is analyzed descriptively. Samples of this study are selected between social studies teachers and elementary teachers who work in the city of Kayseri.
This study had took place two different groups of sample teachers. In the process of collecting quantitive data, 444 social studies teachers and elementary teachers who are currently working in Kayseri, were conducted. In addition to this, 89 teachers from the same majors were conducted for the qualitative part of data.
Quantitive data is collected in 45 questions with “Approaching Social Studies Subject Scale” which was developed by Barr, Barth and Shermiss (1978) and adopted into Turkish by Ersoy Kozan. Qualitative data was collected with a interview form of 8 questions that was created by researcher.
In conclusion of the study, teachers from both gender do not indicate significantly difference in goal, content and method of Social Studies Thought as Citizenship Transmission, Social Studies Thought as Social Science, Social Studies Thought as Reflective Inquiry Approaches. In other words, all teachers mainly state the same point of view, whereas Method of Social Studies Thought as Citizenship Transmission indicates a significantly difference in terms of gender of teachers who were chosen in the study. However, considering majors, fields of study, and the graduated universities of teachers, a significantly difference draws our attention in their
VI
Key Words: Social Studies, Social Sciences, Reflective Inquiry, Citizenship Transmission, Elementary Education.
VII
JÜRĠ ÜYELERĠNĠN ĠMZA SAYFASI………...I ÖNSÖZ………...……..II ÖZET...………III ABSTRACT………...….….V ĠÇĠNDEKĠLER………...…………...VII TABLOLAR LĠSTESĠ……….……...IX KISALTMALAR LĠSTESĠ……….…..XVIII I. BÖLÜM 1. GĠRĠġ………...1 1. 1. Problem Durumu………1 1. 1. 1. Sosyal Bilimler………..3 1. 1. 2. Sosyal Bilgiler………...6
1. 1. 3. Sosyal Bilimler ve Sosyal Bilgiler………...12
1. 1. 4. Sosyal Bilgiler Dersinin Önemi………...14
1. 1. 5. Sosyal Bilgiler Dersi Öğretiminin Tarihçesi…………...18
1. 1. 6. Sosyal Bilgilerin Türkiye’deki GeliĢimi………...20
1. 1. 7. Sosyal Bilgiler Dersine Yönelik BaĢlıca YaklaĢımlar…….22
1. 1. 8. Problem Cümlesi……….…....27 1. 1. 9. AraĢtırmanın Amacı……….…...27 1. 1. 10. Alt Problemler………...27 1. 2. AraĢtırmanın Önemi………...30 1. 3. Varsayımlar………31 1. 4. Sınırlılıklar……….31 1. 5. Tanımlar………...32
VIII
2. YÖNTEM………34
2. 1. AraĢtırmanın Modeli………...34
2. 2. Evren ve Örneklem………35
2. 3. Veri Toplama Araçları………...39
2. 3. 1. Nicel Veri Toplama Araçları………...39
2. 3. 2. Nitel Veri Toplama Araçları………...41
2. 3.2.1. GörüĢme Formunu Dolduran Katılımcıların Profilleri………42
2. 4. Verilerin Analizi………....50
2. 4. 1. Nicel Verilerin Analizi………...50
2. 4. 2. Nitel Verilerin Analizi………...50
III. BÖLÜM 3 . BULGULAR VE YORUM………...52
IV. BÖLÜM 4. SONUÇ VE ÖNERĠLER.………..148
4. 1. Sonuçlar……….148
4.1.1. VatandaĢlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgiler YaklaĢımına Yönelik Sonuçlar………148
4.1.2. Sosyal Bilimler Olarak Sosyal Bilgiler YaklaĢımına Yönelik Sonuçlar……….152
4.1.2. Yansıtıcı Ġnceleme Olarak Sosyal Bilgiler YaklaĢımına Yönelik Sonuçlar……….…154
4. 2. Öneriler………..158
KAYNAKÇA………..160
IX
Tablo 2.1. Ankete Katılan Ġlköğretim Sosyal Bilgiler ve Sınıf Öğretmenlerinin BranĢ ve Cinsiyetlerine Göre Dağılımı………...…36
Tablo 2.2. Ankete Katılan Ġlköğretim Sosyal Bilgiler ve Sınıf Öğretmenlerinin Mezun Oldukları Bölüm, Mesleki Kıdem ve Mezun Oldukları Okul Türlerine Göre Dağılımı………..……….36
Tablo 2.3. GörüĢme Formunu Dolduran Ġlköğretim Sosyal Bilgiler ve Sınıf Öğretmenlerinin Cinsiyetlerine ve BranĢlarına Göre Dağılımı………...…37
Tablo 2.4. GörüĢme Formunu Dolduran Ġlköğretim Sosyal Bilgiler ve Sınıf Öğretmenlerinin Mezun Oldukları Bölüm, Mesleki Kıdem ve Mezun Oldukları Okul Türlerine Göre Dağılımı………..38
Tablo 3.1. VatandaĢlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgilerin Amaç Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢleri (N=444)………..52
Tablo 3.2. VatandaĢlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgilerin Amaç Boyutuna Yönelik öğretmen GörüĢlerinin Cinsiyet DeğiĢkenine Göre Dağılımına ĠliĢkin t-testi Sonuçları………..54
Tablo 3.3. VatandaĢlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgilerin Amaç Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin BranĢlarına Göre Dağılımına ĠliĢkin T-Testi Sonuçları...54 Tablo 3.4. VatandaĢlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgilerin Amaç Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Mezun Oldukları Bölümlere Göre Dağılımına ĠliĢkin Betimsel Ġstatistik Sonuçları………...55 Tablo 3.5. VatandaĢlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgilerin Amaç Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Mezun Oldukları Bölümlere Göre Dağılımına ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları………...56 Tablo 3.6. VatandaĢlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgilerin Amaç Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Mesleki Kıdemlerine Göre Dağılımına ĠliĢkin Betimsel Ġstatistik Sonuçları………..56
X
Varyans Analizi Sonuçları………...57 Tablo 3.8. VatandaĢlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgilerin Amaç Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin En Son Mezun Olunan Okula Göre Dağılımına ĠliĢkin Betimsel Ġstatistik Sonuçları………...57 Tablo 3.9. VatandaĢlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgilerin Amaç Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin En Son Mezun Olunan Okula Göre Dağılımına ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları………58 Tablo 3.10. Sosyal Bilimler Olarak Sosyal Bilgilerin Amaç Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢleri……….59
Tablo 3.11. Sosyal Bilimler Olarak Sosyal Bilgilerin Amaç Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Cinsiyet DeğiĢkenine Göre Dağılımına ĠliĢkin t-testi Sonuçları………..60
Tablo 3.12. Sosyal Bilimler Olarak Sosyal Bilgilerin Amaç Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin BranĢlarına Göre Dağılımına ĠliĢkin t-testi Sonuçları………..61 Tablo 3.13. Sosyal Bilimler Olarak Sosyal Bilgilerin Amaç Boyutuna Yönelik 0Öğretmen GörüĢlerinin Mezun Olunan Bölüme Göre Dağılımına ĠliĢkin Betimsel Ġstatistik Sonuçları………...62 Tablo 3.14. Sosyal Bilimler Olarak Sosyal Bilgilerin Amaç Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Mezun Olunan Bölüme Göre Dağılımına ĠliĢkin ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları………62 Tablo 3.15. Sosyal Bilimler Olarak Sosyal Bilgilerin Amaç Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Mesleki Kıdemlerine Göre Dağılımına ĠliĢkin Betimsel Ġstatistik Sonuçları………63 Tablo 3.16. Sosyal Bilimler Olarak Sosyal Bilgilerin Amaç Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Mesleki Kıdemlerine Göre Dağılımına ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları………...63
XI
Ġstatistik Sonuçları………...64 Tablo 3.18. Sosyal Bilimler Olarak Sosyal Bilgilerin Amaç Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin En Son Mezun Olunan Okula Göre Dağılımına ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları………65 Tablo 3.19. Yansıtıcı Ġnceleme Olarak Sosyal Bilgilerin Amaç Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢleri……….66
Tablo 3.20. Yansıtıcı Ġnceleme Olarak Sosyal Bilgilerin Amaç Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Cinsiyet DeğiĢkenine Göre Dağılımına ĠliĢkin t-testi Sonuçları………..68
Tablo 3.21. Yansıtıcı Ġnceleme Olarak Sosyal Bilgilerin Amaç Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin BranĢlarına Göre Dağılımına ĠliĢkin t-testi Sonuçları………..68
Tablo 3.22. Yansıtıcı Ġnceleme Olarak Sosyal Bilgilerin Amaç Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Mezun Olunan Bölüme Göre Dağılımına ĠliĢkin Betimsel Ġstatistik Sonuçları………...69 Tablo 3.23. Yansıtıcı Ġnceleme Olarak Sosyal Bilgilerin Amaç Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Mezun Olunan Bölüme Göre Dağılımına ĠliĢkin ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları………69 Tablo 3.24. Yansıtıcı Ġnceleme Olarak Sosyal Bilgilerin Amaç Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Mesleki Kıdemlerine Göre Dağılımına ĠliĢkin Betimsel Ġstatistik Sonuçları………..70
Tablo 3.25. Yansıtıcı Ġnceleme Olarak Sosyal Bilgilerin Amaç Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Mesleki Kıdemlerine Göre Dağılımına ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları………...71 Tablo 3.26. Yansıtıcı Ġnceleme Olarak Sosyal Bilgilerin Amaç Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin En Son Mezun Olunan Okula Göre Dağılımına ĠliĢkin Betimsel Ġstatistik Sonuçları………...72
XII
Yönlü Varyans Analizi Sonuçları………....72 Tablo 3.28. VatandaĢlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgilerin Yöntem Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢleri……….73
Tablo 3.29. VatandaĢlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgilerin Yöntem Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Cinsiyet DeğiĢkenine Göre Dağılımına ĠliĢkin t-testi Sonuçları………..75
Tablo 3.30. VatandaĢlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgilerin Yöntem Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin BranĢlarına Göre Dağılımına ĠliĢkin t-testi Sonuçları………..76
Tablo 3.31. VatandaĢlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgilerin Yöntem Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Mezun Olunan Bölüme Göre Dağılımına ĠliĢkin Betimsel Ġstatistik Sonuçları………...76 Tablo 3.32. VatandaĢlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgilerin Yöntem Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Mezun Olunan Bölüme Göre Dağılımına ĠliĢkin ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları………77 Tablo 3.33. VatandaĢlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgilerin Yöntem Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Mesleki Kıdemlerine Göre Dağılımına ĠliĢkin Betimsel Ġstatistik Sonuçları………..77 Tablo 3.34. VatandaĢlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgilerin Yöntem Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Mesleki Kıdemlerine Göre Dağılımına ĠliĢkin Betimsel Ġstatistik Sonuçları………..78 Tablo 3.35. VatandaĢlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgilerin Yöntem Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin En Son Mezun Olunan Okula Göre Dağılımına ĠliĢkin Betimsel Ġstatistik Sonuçları………...79 Tablo 3.36. VatandaĢlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgilerin Yöntem Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin En Son Mezun Olunan Okula Göre Dağılımına ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları………79
XIII
Tablo 3.38. Sosyal Bilimler Olarak Sosyal Bilgilerin Yöntem Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Cinsiyet DeğiĢkenine Göre Dağılımına ĠliĢkin t-testi Sonuçları………..82
Tablo 3.39. Sosyal Bilimler Olarak Sosyal Bilgilerin Yöntem Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin BranĢ DeğiĢkenine Göre Dağılımına ĠliĢkin t-testi Sonuçları………..83
Tablo 3.40. Sosyal Bilimler Olarak Sosyal Bilgilerin Yöntem Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Mezun Olunan Bölüme Göre Dağılımına ĠliĢkin Betimsel Ġstatistik Sonuçları………...83 Tablo 3.41. Sosyal Bilimler Olarak Sosyal Bilgilerin Yöntem Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Mezun Olunan Bölüme Göre Dağılımına ĠliĢkin ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları………84 Tablo 3.42. Sosyal Bilimler Olarak Sosyal Bilgilerin Yöntem Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Mesleki Kıdemlerine Göre Dağılımına ĠliĢkin Betimsel Ġstatistik Sonuçları………..85 Tablo 3.43. Sosyal Bilimler Olarak Sosyal Bilgilerin Yöntem Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Mesleki Kıdemlerine Göre Dağılımına ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları………...85 Tablo 3.45. Sosyal Bilimler Olarak Sosyal Bilgilerin Yöntem Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin En Son Mezun Olunan Okula Göre Dağılımına ĠliĢkin Betimsel Ġstatistik Sonuçları………...86 Tablo 3.46. Sosyal Bilimler Olarak Sosyal Bilgilerin Yöntem Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin En Son Mezun Olunan Okula Göre Dağılımına ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları………87 Tablo 3.47. Yansıtıcı Ġnceleme Olarak Sosyal Bilgilerin Yöntem Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢleri……….88
XIV
Sonuçları………..90
Tablo 3.49. Yansıtıcı Ġnceleme Olarak Sosyal Bilgilerin Yöntem Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin BranĢ DeğiĢkenine Göre Dağılımına ĠliĢkin t-testi Sonuçları………..90
Tablo 3.50. Yansıtıcı Ġnceleme Olarak Sosyal Bilgilerin Yöntem Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Mezun Olunan Bölüme Göre Dağılımına ĠliĢkin Betimsel Ġstatistik Sonuçları………...91 Tablo 3.51. Yansıtıcı Ġnceleme Olarak Sosyal Bilgilerin Yöntem Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Mezun Olunan Bölüme Göre Dağılımına ĠliĢkin ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları………91 Tablo 3.52. Yansıtıcı Ġnceleme Olarak Sosyal Bilgilerin Yöntem Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Mesleki Kıdemlerine Göre Dağılımına ĠliĢkin Betimsel Ġstatistik Sonuçları………..92 Tablo 3.53. Yansıtıcı Ġnceleme Olarak Sosyal Bilgilerin Yöntem Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Mesleki Kıdemlerine Göre Dağılımına ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları………...93 Tablo 3.54. Yansıtıcı Ġnceleme Olarak Sosyal Bilgilerin Yöntem Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin En Son Mezun Olunan Okula Göre Dağılımına ĠliĢkin Betimsel Ġstatistik Sonuçları………...93 Tablo 3.55. Yansıtıcı Ġnceleme Olarak Sosyal Bilgilerin Yöntem Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin En Son Mezun Olunan Okula Göre Dağılımına ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları………94 Tablo 3.56. VatandaĢlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgilerin Ġçerik Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢleri……….95
Tablo 3.57. VatandaĢlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgilerin Ġçerik Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Cinsiyet DeğiĢkenine Göre Dağılımına ĠliĢkin t-testi Sonuçları………..97
XV
Sonuçları………..97
Tablo 3.59. VatandaĢlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgilerin Ġçerik Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Mezun Olunan Bölüme Göre Dağılımına ĠliĢkin Betimsel Ġstatistik Sonuçları………...98 Tablo 3.60. VatandaĢlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgilerin Ġçerik Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Mezun Olunan Bölüme Göre Dağılımına ĠliĢkin ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları………99 Tablo 3.61. VatandaĢlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgilerin Ġçerik Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Mesleki Kıdemlerine Göre Dağılımına ĠliĢkin Betimsel Ġstatistik Sonuçları………..99 Tablo 3.62. VatandaĢlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgilerin Ġçerik Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Mesleki Kıdemlerine Göre Dağılımına ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları……….100 Tablo 3.63. VatandaĢlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgilerin Ġçerik Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin En Son Mezun Olunan Okula Göre Dağılımına ĠliĢkin Betimsel Ġstatistik Sonuçları………...101 Tablo 3.64. VatandaĢlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgilerin Ġçerik Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin En Son Mezun Olunan Okula Göre Dağılımına ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları………...101 Tablo 3.65. Sosyal Bilimler Olarak Sosyal Bilgilerin Ġçerik Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢleri………...102
Tablo 3.66. Sosyal Bilimler Olarak Sosyal Bilgilerin Ġçerik Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Cinsiyet DeğiĢkenine Göre Dağılımına ĠliĢkin t-testi Sonuçları………....104
Tablo 3.67. Sosyal Bilimler Olarak Sosyal Bilgilerin Ġçerik Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin BranĢ DeğiĢkenine Göre Dağılımına ĠliĢkin t-testi Sonuçları………....105
XVI
Ġstatistik Sonuçları………...105 Tablo 3.69. Sosyal Bilimler Olarak Sosyal Bilgilerin Ġçerik Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Mezun Olunan Bölüme Göre Dağılımına ĠliĢkin ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları………...106 Tablo 3.70. Sosyal Bilimler Olarak Sosyal Bilgilerin Ġçerik Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Mesleki Kıdemlerine Göre Dağılımına ĠliĢkin Betimsel Ġstatistik Sonuçları………...107 Tablo 3.71. Sosyal Bilimler Olarak Sosyal Bilgilerin Ġçerik Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Mesleki Kıdemlerine Göre Dağılımına ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları……….107 Tablo 3.72. Sosyal Bilimler Olarak Sosyal Bilgilerin Ġçerik Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin En Son Mezun Olunan Okula Göre Dağılımına ĠliĢkin Betimsel Ġstatistik Sonuçları………...108 Tablo 3.73. Sosyal Bilimler Olarak Sosyal Bilgilerin Ġçerik Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin En Son Mezun Olunan Okula Göre Dağılımına ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları………...108 Tablo 3.74. Yansıtıcı Ġnceleme Olarak Sosyal Bilgilerin Ġçerik Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢleri………...109
Tablo 3.75. Yansıtıcı Ġnceleme Olarak Sosyal Bilgilerin Yöntem Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Cinsiyet DeğiĢkenine Göre Dağılımına ĠliĢkin t-testi Sonuçları………....111
Tablo 3.76. Yansıtıcı Ġnceleme Olarak Sosyal Bilgilerin Yöntem Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin BranĢ DeğiĢkenine Göre Dağılımına ĠliĢkin t-testi Sonuçları………....112
Tablo 3.77. Yansıtıcı Ġnceleme Olarak Sosyal Bilgilerin Ġçerik Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Mezun Olunan Bölüme Göre Dağılımına ĠliĢkin Betimsel Ġstatistik Sonuçları………...112
XVII
Yönlü Varyans Analizi Sonuçları………...113 Tablo 3.79. Yansıtıcı Ġnceleme Olarak Sosyal Bilgilerin Ġçerik Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Mesleki Kıdemlerine Göre Dağılımına ĠliĢkin Betimsel Ġstatistik Sonuçları………...114 Tablo 3.80. Yansıtıcı Ġnceleme Olarak Sosyal Bilgilerin Ġçerik Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin Mesleki Kıdemlerine Göre Dağılımına ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları……….114 Tablo 3.81. Yansıtıcı Ġnceleme Olarak Sosyal Bilgilerin Ġçerik Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin En Son Mezun Olunan Okula Göre Dağılımına ĠliĢkin Betimsel Ġstatistik Sonuçları………...115 Tablo 3.82. Yansıtıcı Ġnceleme Olarak Sosyal Bilgilerin Ġçerik Boyutuna Yönelik Öğretmen GörüĢlerinin En Son Mezun Olunan Okula Göre Dağılımına ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları………...116
XVIII ABD: Amerika BirleĢik Devletleri
Akt: Aktaran Ed.: Editör F : F Değeri f : Frekans
KMO: Kaiser-Meyer-Olkin
NCSS: National Council Social Standarts n: Örneklemdeki Eleman Sayısı
p: Anlamlılık Değeri S: Standart Sapma
SPSS: Statistical Package For Social Sciences sd: Serbestlik Derecesi
t: t Değeri
I.BÖLÜM GİRİŞ
1.1. Problem Durumu
Sosyal müesseselerin ve ilişkilerin sade olduğu toplumlarda, fert toplumsal davranışları yaşayarak çevresinden öğrenebilir. Ancak sosyal kurum ve ilişkilerin geliştiği ve çoğaldığı günümüz toplumlarında, çocuğun; insan ilişkilerini, insanların birbirinden farklı olduğunu, sosyal hayattaki resmi ve gayrıresmi gruplar ile bu grupların işlevlerini, aile ile başlayan ve hükümet, devlet gibi geniş kuruluşlara kadar uzanan toplumsal kurumları ve işlevlerini öğrenmesi gerekir. Çocuğun bu davranışların tamamını ailesinden öğrenmesi mümkün değildir. Bu sebepten çocuğun sosyalleşmesi işlevini günümüzde eğitim kurumları ile aile birlikte yerine getirmektedir (Erden, tarihsiz, 4).
Her toplum kendisini oluşturan bireyleri amaçladığı hedefler doğrultusunda yetiştirmek ister. Milli Eğitim sisteminin hedeflerine bakıldığında ilköğretimde bu hedeflerin gerçekleşmesinde en büyük görevin Sosyal Bilgiler dersinde olduğu görülmektedir. Bugün ilköğretim 4., 5., 6. ve 7. Sınıflarında okutulan Sosyal Bilgiler dersi; çocukların çevrelerini tanımalarına, yurt sevgisini kazanmalarına, demokratik bir Türk genci olarak tüm hak ve ödevlerini bilerek yerine getirmelerine ve onların demokratik toplum hayatına uyum sağlamalarına yardımcı olan en önemli derslerden birisidir (Çiftçi, 2006).
Ayrıca Sosyal Bilgiler dersi, her bireyin kendisini en iyi biçimde geliştirecek yaşantılara imkan vererek kendini keşfetmesine katkıda bulunur. Bağımsızlık, işbirliği ve kültürün düşünme, inanç ve davranma üzerindeki etkileri gibi insan ilişkilerini kavramak için gerekli olan kavram ve genellemelerin oluşturulup geliştirilmesi Sosyal Bilgilerle sağlanabilir. Sosyal Bilgiler, insanın sınırsız isteklerini karşılamak için sınırlı kaynakları kullanmasına ilişkin kavram, beceri ve tutumları geliştirecek türde yaşantılar hazırlayarak onun ekonomik yeterlilik kazanmasına yardım eder ve vatandaş olmanın gerektirdiği sorumluluklara çok önem verir (Sağlamer, 1997, 3).
Sosyal Bilgiler dersinde birey, içinde yaşadığı yakın ve uzak toplumsal çevresini, geçmişi, bugünü ve geleceği yakından tanıma olanağı bulur. Çocuğun toplumsal kişiliğinin oluşturulmasında ve geliştirilmesinde de Sosyal Bilgiler dersinin önemli bir işlevi vardır (Can, Yaşar ve Sözer, 1998, 11).
Yine Sosyal Bilgiler, çocukları ileriki yaşamlarında, karşılaştıkları problemleri etkili şekilde çözmeleri, yaşamlarını kolaylaştıran doğru kararlar almaları ve bu kararları uygulamaları için gerekli bilgi ve becerilerle donatır (Karaoğlu, 1998, 4).
Ferreti ve Okolo (1996, 451), Sosyal Bilgilerin ilgi alanlarının çocuğun kritik bilgisinin yapılanmasını geliştirmek için neredeyse sonsuz fırsatlar sunduğunu belirttikten sonra Sosyal Bilgilerin ehemmiyetini şu üç maddede açıklamıştır; Birincisi; Sosyal Bilgiler eğitiminin temel hedefinin bilgili ve eleştirel vatandaşlığa hazırlık olduğu hakkında görüş birliği vardır. İkincisi; Sosyal Bilgiler Programı çocuklara ayrıntılı, derin, sıkıca birbiriyle ilişkilendirilmiş bilgi sağlar ve bu bilgiler çağdaş toplumlardaki sorunların çözümüne temel teşkil ederler. Bu öğrencilerin gerçek uzmanlıklarını geliştirmeleri ihtimalini yükseltebilir. Üçüncüsü; Sosyal Bilgiler öğrencilerin hayatta karşılaşabilecekleri her türlü problemi tanıtarak çözümler sunmayı hedefler.
Sosyal Bilgiler dersi dünya üzerindeki farklı kültürleri öğrencilere tanıtmada ayrı bir öneme sahiptir. Kitle iletişim araçlarının bilgiyi yapılandırmadaki gücüne dikkat çeken bazı araştırmacılar, medyanın öğrencilerin zihinlerinde farklı kültürlere yönelik kalıp yargılar oluşmasında etkili olduğuna işaret ederek, özellikle Sosyal Bilgiler öğretmenlerine önemli görevler düştüğünü söylerler (Carrano ve Berson, 2007).
İlköğretim çağındaki çocuklara bu becerileri ve yukarda sayılan özellikleri kazandırması bakımından Sosyal Bilgiler dersi ne kadar önemliyse bu dersi okutan öğretmenin özellikleri de o kadar önemlidir. Bir eğitim sisteminin başarısı, o sistemde görev alan öğretmenlerin nitelikleriyle doğrudan ilişkilidir. Çünkü öğretmenler müfredatların uygulayıcısı olmalarının yanı sıra toplumu aydınlatma anlamında önemli sorumluluklara sahip konumdadırlar. Bu sebepten eğitim sisteminin baş aktörü olmaları münasebetiyle öğretmenlerin görüşleri oldukça önem arz etmekte olup Sosyal Bilgiler eğitimine yaklaşımları tespit edilmeli ve bu konuda gerekli önlemler alınmalıdır.
1.1.1.Sosyal Bilimler
İnsanlık 21. asra bilgi çağı denilen bir çağla adım atmıştır. Bilgiye sahip olan ve onu en iyi şekilde kullanmayı başaran toplumlar dünyanın efendisi olacaklardır. (Nellis, 1994)
Tarihin her döneminde, insanoğlu için bilgi daima bir ihtiyaçtır. İnsanoğlu fıtratı gereği bilgiye her zaman muhtaçtır. Hal böyleyken bilgi olmadan hayatın devamlılığından bahsetmek mümkün değildir. Ayrıca insan, sürekli yeni bilgilerin büyük bir hızla ortaya çıkması karşısında bu bilgileri edinmesi ve uygulaması mümkün değildir. Bundan dolayı insan, elde ettiği bilgileri belirli bir metot çerçevesinde işlemek mecburiyetindedir. Bu zorunluluk ise bilim adı altında toplanır ( Dönmez, 2003, 31).
Bireylerin fiziki çevresi ile olan temasları, çevresine olan merakı, tabiat bilimlerinin ortaya çıkışına zemin hazırladığı kabul edilirken, toplumsal sorunları karşılama ve çözme isteği de Sosyal Bilimlerin başlangıcı olarak görülür (Doğan, 1985, 39).
İnsanoğlu çevresiyle devamlı etkileşim içerisindedir bu etkileşim bazen tabiat ile bazen de diğer insanlar ve toplumlarla olmaktadır. Bu sebeple bilimi ikiye ayırmak mümkündür. İşte, insanın tabiat ve fiziki çevresiyle olan ilişkisini inceleyen bilime doğa bilimleri, insanın diğer insanlar ve sosyal çevresiyle olan ilişkisini inceleyen bilimlere de Sosyal Bilimler denir ( Dönmez, 2003, 31). Bu bilimlere davranış bilimleri ve beşeri bilimler de denilmektedir. Ayrıca tanımlarda tam bir anlaşmadan bahsetmek de zordur (Alkan, 1984, 5). Kimi aman Sosyal Bilimler, İnsanların ürettiği gerçekle, ispat etmeye dayalı bağ kurma süreci, ve bunun sonunda elde edilen derin bilgiler olarak tanımlanırken kimi zaman da, İnsanın insanla ve çevresiyle olan ilişkileri araştıran disiplin olarak tanımlanır ( Dönmez, 2003, 31).
Sosyal Bilimler, insanı, toplumu, ve özellikle insan-insan, insan toplum ve insan eşya ilişkilerinin sistemli bir şekilde incelenmesini amaç edinen, bilimsel yöntemlerle üretilmiş düzenli bilgilerdir (Demircioğlu, 2003, 253).
Geçmişte olduğu gibi günümüzde de insanların diğer insanlarla, kurumlarla, çevresiyle, ilişkilerini inceleyen pek çok disiplin vardır. Bu disiplinlerin tamamı Sosyal Bilimler olarak adlandırılmaktadır. Öyleyse Sosyal Bilimler kendisi ile ilgili disiplinleri kapsayan bir üst kimlik durumundadır ( Dönmez, 2003, 31).
Devamlı bir değişiklik içinde, karmaşık ve çeşitli sorunlarla karşı karşıya bulunan bireylerin ve toplumların hayatında Sosyal Bilimler önemli bir yer işgal eder. Kişilerin ihtiyacı ile toplumun beklentileri arasındaki dengeyi sağlamada bireylere gerekli bilgi, beceri ve tutumları kazandırma açısından Sosyal Bilimlerin önemli sorumlulukları vardır (Paykoç, 1991, 2) .
Sosyal Bilimler denildiği zaman, fen matematik, güzel sanatlar ve felsefenin haricinde insan ve insanla alakalı olguları konu alan; hukuk, tarih, coğrafya, sosyoloji, psikoloji, antropoloji, iktisat, eğitim, dil bilim, idari bilimler, sağlık, nüfus vb. disiplinler akla gelir ( Dönmez, 2003, 31). Hangi disiplinler topluluğu olarak algılanırsa algılansın, bu bilimler sosyal hayatta insan davranışları ile ilgili sistematik incelemede bulunan disiplinleri içerir. Sosyal Bilimlerdeki her disiplinin kendine has niteliği ve yöntemi vardır. Bununla birlikte bu bilimler genellikle sosyal hayat, beşeri ilişkiler, toplumsal kurumlar, insan davranışlarını etkileyen olayların sebep ve sonuçlarının belirlenmesi, incelenmesi, anlaşılması yorumlanması ve istikbale yönelik değerlendirmelerin yapılması ana konuyu oluşturur (Alkan, 1984, 5).
Sosyal Bilimler, bir cemiyetin ferdi olarak toplumdaki bireylerin faaliyetlerini inceleyen fikri ve kültürel bilimlerdir. Bu anlamda Sosyal Bilimler, bilimsel bir anlayışla toplumların incelendiği disiplinlerdir ve esas konusu insan faaliyetleri amacı ise, beşeri anlayışın gelişmesidir diyebiliriz ( Dönmez, 2003, 31).
Sosyal Bilimlerin görevi, insanın evrendeki ve sosyal hayattaki yerini keşfetmesini sağlamaktır Yapılan araştırmalardan anlaşıldığı üzere, Türkiye’nin Toplum ve İnsan Bilimlerinde de ilerlemeye, yeniliğe ve gelişmeye ihtiyacı vardır. Bilimsel alandaki gelişmelerin birbirinden bağımsız olmaması Sosyal Bilimlerde de bir bilim siyaseti oluşturmayı mecburi kılmaktadır (Alkan, 1998, 104)
Toplumdaki çeşitli baskı kurumlarının etkisi ile son yıllarda, yüksek eğitim kurumları toplum hayatı ve ihtiyaçları ile ilgilenmeye başlamışlardır. Dünyadaki iktisadi, sosyal ve bilimsel değişmeler (Alkan, 1984, 5) ve dünyada ve Türkiye’de Sosyal Bilimlerdeki gelişmeler ve bu bilimlerin insan hayatındaki öneminin anlaşılması Sosyal Bilimlere olan ilgiyi arttırmıştır (Sözer, 1998, 5).
1993’te Türkiye Bilimler Akademisi’nin kurulması ve bu kuruluşun Sosyal Bilimler alanındaki çalışmaları desteklemesi, ülkemizde Sosyal Bilimler alanındaki çalışmaların hız kazanmasını sağlamıştır (Tonta ve İlhan, 1997).
Teknolojide meydana gelen değişim insanların daha nitelikli olmasını gerektirirken şehirleşme sonucunda da farklı kültür ve değerlere sahip insanlar bir arada yaşamak zorunda kalmışlardır. Bu değişim eğitim kurumlarının bu yönde şekillenmesine ve bu sosyal değişime uygun insan tipi yetiştirme sorumluluğu almalarını gerektirmiştir. Eğitim kurumlarının öğrencilere kazandırması gereken beceriler arasına, problem çözme, üretkenlik, çevreye uyum, eleştirel düşünebilme, farklı kültür ve inançtaki insanlarla bir arada yaşama becerileri de girmiştir. Bu becerileri öğrencilere kazandırma görevi de Sosyal Bilimler disiplinine verilmiştir (Demircioğlu 2003, 253).
İnsanı ve onun ilişkilerini inceleyen Sosyal Bilimler, okullarda Sosyal Bilimler öğretimi adı altında, Sosyal Bilgiler disiplinlerine paralel olarak yer almakta ve konu alanı merkezli eğitim programlarında bu disiplinlerin her biri ayrı bir konu alanı ve ders olarak ele alınmaktadır. Ülkemizde orta öğretimde Sosyal Bilimler denilince tarih, coğrafya, psikoloji, ve sosyoloji gibi ayrı ayrı dersler okutulmaktadır. Lise seviyesinde Sosyal Bilim disiplinlerinin ayrı ayrı olarak okutulmasının sebeplerinden biri olay, olgu ve problemlerin tek bir disiplinle açıklamanın zor olmasıdır (Demircioğlu, 2003, 253).
Liselerde okutulan Sosyal Bilimlerin öğrencilere ne tür beceriler kazandırdıkları hususunda değişik fikirler ileri sürülmüştür. Paykoç (1987, 248)’a göre bu alanın öğretimi çocuklara 110 beceri kazandırabilir. Bunlar bilgiye ulaşmaya yönelik beceriler, bilgiyi düzenlemeye, kullanmaya ve üretmeye yönelik beceriler, toplumsal katılıma ilişkin beceriler ve bireylerarası ilişkileri düzenlemeye dönük beceriler olarak karşımıza çıkmaktadır.
İnsanların ihtiyaçları ve toplumun beklentileri arasındaki dengenin sağlanmasında topluma faydalı olacak bireylerin gerekli bilgi, beceri ve tutumları kazanmasında Sosyal Bilimlere önemli görev ve sorumluluk düşmektedir. Modern anlayışta Sosyal bilimler, bu sorumlulukları, disiplinler arası bir yaklaşım izleyerek yerine getirir. Bireylerin bilgiye ulaşmasına rehberlik ederek belli beceriler kazanmasına yardımcı olur ( Dönmez, 2003, 31)
Sosyal Bilimler, medeniyet tarihinin en eski düşünce ürünü olan bir bilgi alanıdır. Bireylerin düzenli düşünmesi, aklıyla hareket etmesi, sorunlara şahsi sorunlarını ve duygularını bir kenara bırakarak objektif olarak yaklaşmasında Sosyal Bilimlerin önemli bir yeri vardır. Sosyal Bilimlerin amacı insanın toplumdaki ve evrendeki yerini bulmasına yardımcı olmak ve bu konuda bütünlük oluşturan hususların dokusunu açıklamaktır (Alkan, 1984, 8).
1.1.2. Sosyal Bilgiler
Bireylerin sosyalleşmesinde, onların toplum kültürünü almalarında, nitelikli insan gücünün yetişmesinde okulun çok önemli işlevi vardır (Bursalıoğlu, 1982, 55). Gerçekten de eğitim kurumlarının en temel fonksiyonlarından biri çocuğun sosyalleşmesini sağlayarak onun iyi bir vatandaş olarak yetişmesini sağlamaktır (Erden, Tarihsiz, 9).
Bundan dolayı eğitimin amacı, demokratik hayatın değerini anlayabilmeleri için öğrencilerin zihinlerini ve karakterini kuvvetlendirmek olacaktır. Sosyal Bilgilerin amacı ise, vatandaşlığı güçlendirmek ve bireyin kendisine, ailesine ve devlete karşı olan sorumluluğunu daha kuvvetli hissettirmektir (Moffat, 1957, 20).
Sosyal hayata uyum sağlamak oldukça sıkıntılı bir süreçtir. Sosyal kural, kurum ve temasların sade olduğu toplumlarda sosyal hal ve hareketler hayatın akışı içerisinde öğrenilebilmektedir. Fakat bu kural ve kurumların geliştiği ve karmaşık bir yapıya kavuştuğu durumlarda çocuğun bu karmaşık ilişkiler ağını algılaması ve öğrenmesi zorlaşmaktadır. Bu gibi toplumlarda çocukların insan ilişkilerini, bireylerin birbirinden farklı olduğunu, toplumdaki resmi ve gayrı resmi gruplar ile bu grupların işlevlerini, aile ile başlayan ve devlet gibi geniş örgütlere değin uzanan sosyal kurumları ve bu kurumların işlevlerini öğrenmesi gerekir. Bunların tamamının sadece ailede öğrenilmesi oldukça zordur. Bu sebepten bireyin sosyalleşmesi işlevini eğitim kurumları üstlenmek durumunda kalmıştır (Erden, tarihsiz, 4).
Sosyal Bilgiler kavramı ABD, Kanada ve Avustralya gibi ülkelerin dışında pek çok insan tarafından bilinmemektedir. Çünkü diğer ülkelerde tarih, coğrafya ve diğer sosyal bilimler ayrı konu alanları olarak çalışılır (Welton ve Mallan, 1999, 8). ABD’ de bir çok eyalette ise Sosyal Bilgiler öğretmenliği diplomasına sahip olmak, Tarih,
Coğrafya, Sosyoloji, Antropoloji, Psikoloji öğretme yetkisi vermekte ve çağdaş Sosyal Bilgiler öğretmeni olmak bu alanlarda yeterli olmayı gerektirmektedir (Beal ve diğ., 2009; Adler, 2008).
İlköğretim birinci kademede yer alan Hayat Bilgisi dersinin ikinci kademede biraz daha özelleşmiş şekli olan Sosyal Bilgiler (Binbaşıoğlu, 1988, 38) farklı bilim adamları tarafından farklı şekillerde tanımlanmaktadır.
Sosyal Bilgiler, kişinin sosyalleşmesine yardımcı olmak amacıyla; sosyoloji, psikoloji, felsefe, siyaset bilimi, hukuk, antropoloji, tarih, coğrafya ve ekonomi gibi sosyal bilimleri ve vatandaşlık bilgisi konularını yansıtan; öğrenme alanlarını bir ünite altında birleştiren; insanın sosyal ve fiziki çevresiyle etkileşimini, geçmiş, günümüz ve gelecek bağlamında inceleyen toplu öğretim anlayışından yola çıkarak oluşturulmuş bir derstir (MEB, 2005).
Engle ve Ochoa (1988)’e göre “Sosyal Bilgiler özellikle vatandaşlık eğitimi ile ilgilidir demokraside vatandaşlık eğitimi birbiriyle ilişkili ancak birbirinden farklı iki bölümden oluşur; sosyalizasyon ve karşı sosyalizasyon”.
Tanrıöğen, (2006: 13)’e göre Sosyal Bilgiler programı, amaçlarını, demokratik toplumda yasayan vatandaşların yükümlülüklerinden türeten, içeriğini sosyal bilimlerin temel çerçevesinden alan ve hayat boyu kullanılacak olan vatandaşlık becerilerinin uygulamasını yaptıran bir temel eğitim programıdır.
Başka bir tanımda Doğanay (2002, 16) Wesley’den alıntı yaparak aktardığına göre Sosyal Bilgiler, sosyal bilimlerin eğitimsel amaçlarla sadeleştirilmiş şeklidir. Daha sonraki yıllarda Sosyal Bilgiler sosyal bilimlerin sadeleşmiş şekli olarak görülmekten çıkmış faal yurttaşlık eğitimi amacıyla sosyal bilimlerin disiplinler arası yaklaşımla ele alındığı bir alan olarak bakılmıştır (Doğanay ve Sarı, 2003, 153).
Eleştirel düşünce ve anlam oluşturma Sosyal Bilgiler Eğitiminin ana unsurudur (Catherina ve Diğerleri, 2007, 274) .
Barr, Barth ve Shermis (1977) ise Sosyal Bilgileri şöyle tanımlamaktadırlar: “Sosyal Bilgiler vatandaşlık eğitimi amacıyla insan ilişkileriyle ilgili bilgi ve deneyimlerin birleştirilmesidir" (Akt., Doğanay, 2003, 205).
Barth ve Demirtaş’a (1997, 6) göre ise; Sosyal Bilgiler, insanların sosyal ve fiziki çevreleriyle olan ilişkilerini araştıran bir bilim.
Sönmez’e (1999, 17) göre Sosyal Bilgiler, toplumsal gerçekle ispat edilmeye dayalı bağ kurma süreci ve bunun sonunda elde edilen dirik bilgilerdir.
Sosyal Bilgiler, vatandaşlık becerilerini geliştirmek üzere insani ve sosyal bilimlerden oluşturulmuş bir çalışma alanıdır (Savage ve Armstrong, 1996, 9).
Welton ve Mallan (1992), Sosyal Bilgileri, “sosyal şeylerin öğretimi, yani kültürel mirasın, düşünmenin ve karar vermenin ayrıca sosyal bilimlerin öğretimi amaçlarında birleşmiş bir disiplin” olarak tanımlar. Tanımdan da anlaşılacağı üzere burada amaç toplumsal yetkinliğe sahip iyi vatandaşlar yetiştirmeyi hedeflemektedir ( Akt. Melendez ve diğerleri, 2000,5).
Erden( tarihsiz, 8) ise Sosyal Bilgileri, İlköğretim okullarında iyi ve sorumlu vatandaş yetiştirmek gayesiyle, sosyal bilimler disiplinlerinden seçilmiş konulara dayalı olarak, çocuklara sosyal hayatla alakalı temel bilgi, beceri, tutum ve değerlerin kazandırıldığı bir çalışma alanı şeklinde tanımlamıştır. Sosyal Bilgilere temel olan bu bilgi, beceri, tutum ve değerler aynı zamanda Sosyal Bilgiler eğitiminin genel amaçlarına da kaynaklık etmektedir. Bu özellikler, Sosyal Bilgiler dersini diğer derslerden ayıran en önemli ölçütlerdir.
Yapılan tanımlara baktığımızda hemen hepsinde ortak nokta Sosyal Bilgilerin, etkili vatandaş yetiştirmeyi, sosyalleşmeyi, insan tecrübelerinin bütünlüğünü, bilimsel düşünme yöntemini, toplumsal olgu ve olayların zaman boyutunu esas alan disiplinler
arası bir alan olama özelliği gibi hususlardır (Güçlü, 2003, 261). Doğanay’ın (2002, 16) belirttiğine göre özellikle vatandaşlık eğitimi ile ilgili olan
Sosyal Bilgiler dersi, demokrasilerde sosyalleşmeyi kişilere öğretmekle yükümlüdür. İlköğretim basamağında çocuk toplumsallaştırılırken değişik bilimlerle ilgili ilke ve genellemeler, ayrı ayrı ders olarak ele alınmazlar. Ortak noktalar alınarak bir bütünlük içerisinde kaynaştırılmış olarak sunulurlar. Bütüncül yaklaşımların ürünlerinden biri olan Sosyal Bilgiler dersi de çocukları vatandaş rolüne daha iyi hazırlama çabasına gider. Bu yaklaşım, öğretmenlere esneklik, hayal gücü ve üretme imkanları sağlar. Toplum hayatıyla yakından ilgili olan Sosyal Bilgiler dersi, bireylere içinde yaşadıkları çevre, geçmiş, bugün ve gelecek gibi konularda bir bakış açısı kazandırmaya çalışır. Bu
nedenle, Sosyal Bilgiler dersi için, toplumun ideallerini bireylere kazandırmakla yükümlüdür denilebilir. Sosyal Bilgiler dersinde öğrenci, toplumsal sorunlarla karşı karşıya bırakılır ve toplumsal hayatla kaynaşması sağlanır. Böylece, bu ders bireylerin sosyal kişiliğinin oluşturulması ve geliştirilmesinde önemli bir işlevi yerine getirmiş olur.
Sosyal Bilgiler dersinin amaçları arasında sosyalleştirmenin yanı sıra iyi vatandaş yetiştirme de bulunur. Vatandaşlık bilgisi aktarımı, Sosyal Bilgiler öğretiminin en eski yaklaşımlarından biridir. Sosyal Bilgiler dersinin özellikle vatandaşlık eğitimi üzerinde durma sebebi, demokratik bir ülkede öğrencileri iyi bir vatandaş olarak yetiştirmek için hazırlama çabası vardır. (Barth ve Demirtaş, 1997, 8).
Vatandaşlık bilgisi aktarımı programının içeriği; çevre, geçmişi öğrenme, tarih ve ananelerle onur duyma, bugün ve gelecek, sorumluluk alma, uygun davranışlar sergileme ve otoriteye bağlılık hasletlerinden oluşmaktadır (Doğanay, 2002, 20).
Vatandaşlık eğitimi, ilköğretim döneminde kişiye yavaş yavaş birtakım bilgi, davranış, görüş, tutum, değer ve değer yargıları benimsetilerek verilir (Barth ve Demirtaş 1997, 9). Türkiye’de bu bilgi ve becerilerin önemli bir kısmı ilköğretim okullarında okutulan Sosyal Bilgiler dersinde kazandırılmaya çalışılmaktadır. Bu sebepten, Sosyal Bilgiler dersi ilköğretim okullarının önemli derslerinden biridir (Erden, tarihsiz, 4). Gerek toplumsallaşma gerekse vatandaş yetiştirme, kişisel veya toplumsal sorunlara ilişkin karar alma çalışmalarının yapılmasını gerektirir (Barth ve Demirtaş, 1997, 8; Doğanay, 2002, 16). Karar verme sürecinde kişi bilgi, beceri, tutum ve değerlerinden yararlanmaktadır (Doğanay, 2002, 17).
Günümüzde demokrasi bir siyasi unsur olmaktan çok, bir hayat felsefesi olarak görülmektedir (Levin, 1998). Demokrasi, demokrasiyi anlayan ve ona inanan, davranışlarını onun temel ilkelerine göre düzenleyen insanlara ihtiyaç duyar. Demokrasinin geliştirilmesi toplumda yasayan insanların anlayış, beceri ve davranışlarına bağlıdır. Bu anlayış, beceri ve tutumlara sahip bireylerin yetiştirilme sorumluluğu ise büyük bir oranla eğitime düşmektedir. Toplumda demokratik bir siyasi kültürün oluşturulmasına elbette eğitim tek başına katkıda bulunamaz. Aile, medya gibi kurumların da yeni yetişen nesillerin politik toplumsallaşmasında etkisi vardır. Ancak burada okulun sorumluluğunu ayrı bir yerde tutmak gerekir. Çünkü okul planlı, programlı olarak demokratik yurttasın eğitim sorumluluğunu üstlenmiştir. Özellikle
demokratik politik kültürün henüz oluşmadığı ya da oluşma sürecinde olduğu toplumlarda, bu konuda okula düsen görev ve sorumluluk çok artmaktadır (Doganay, 2002).
Amaçlarına ulaşma hususunda çoğu zaman başarısızlığa uğrayan öğrencilerin zorlukların üstesinden gelebilmeleri büyük ihtimalle duygularını kontrol edebilmelerine ve sosyal becerilerini geliştirmelerine bağlıdır (Akengin ve Tuncel, 2003, 217). Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin kuruluşundan beri en önemli hedeflerinden biri çağdaş, demokratik bir hayat devam ettirmek ve bütün hızıyla kalkınmak olmuştur. Sözer’in (1998, 8) de ifade ettiği gibi,
“Demokrasiyi yerleştirmek, her şeyden önce bilgiyle, kültürle; hak ve özgürlüklere değer veren bir anlayışla; iyi yurttaş özelliklerini kazanmakla olabilir. Türk çocuklarının da bu değerleri öğrenmelerini sağlayarak, demokratik yaşantıların onlara küçük yaşlarda kazandırılmasına çalışmak, Sosyal Bilgiler dersinin ülkemizdeki önemli görevlerinden biridir”.
Bu halde, kişiye sosyal hayatla ilgili kazanımlar sağlayan Sosyal Bilgiler dersi hayati bir öneme sahiptir.
Sosyal Bilgiler dersinde çocuklara kazandırılması beklenen özellikler, programın içeriğinde şöyle sıralanabilir (NCSS, 2003; Turner, 1999, 61):
Kültür
Zaman, süreklilik ve değişim İnsan, yer ve çevre
Bireysel gelişim ve kimlik Bireyler, toplumlar ve kurumlar
Güç, otorite ve yönetim Üretim, dağıtım ve yönetim Bilim, teknoloji ve toplum
Küresel bağlantılar
Vatandaşlık idealleri ve uygulama
Bu standartlar, sosyal bilim disiplinlerinin çalışma alanlarından üretilmiştir. Örneğin, insan, yer ve çevre coğrafyayı; kültür tarih, sosyoloji ve antropolojiyi; bireysel
gelişim ve kimlik psikoloji ve antropoloji disiplinlerini ilgilendirmektedir. Bu standartların çoğunluğu Sosyal Bilgiler dersinde olduğu gibi disiplinler arası bir yaklaşımdan ortaya çıkmıştır (NCSS, 2003).
Sosyal Bilgiler dersinin amaçlarına baktığımızda, bireyin elde edeceği kazanç bakımından, her biri davranışa dönüştürülecek şekilde aşağıdaki gibi gruplandırabiliriz (Sözer, 1998, 19):
Sorun çözme ve karar verme: Sosyal Bilgiler dersi, öğrencilerin yapıcı olma, eleştirme, üretme becerilerini geliştirir, sorunları çözme yeteneği kazanmasını sağlar.
Toplumsallaşma ve demokratikleşme: Bu ders kişiler arsı ilişkileri geliştirerek, çocukların işbirliği ve sorumluluk bilinci kazanmasına yardımcı olur.
Ekonomik olma: Sosyal Bilgiler dersinde öğrencilere iktisadi olma konusunda fikir sahibi olur, ihtiyaçlarını iyi belirleme ve doğru olanı seçme alışkanlığı kazanır.
Vatandaşlık: Sosyal Bilgiler dersinde öğrenciler temel vatandaşlık hak ve sorumluluklarını kavrayarak anayasa ve kanunlara uyar.
Bunlara dünya, ülke ve çevresini tanıma özelliği de eklenebilir. Bu derste birey geçmişten bu güne zaman boyutu ve yakından uzağa anlayışı ile çevresini, vatanını ve dünyayı tanır. Hal böyleyken çevresine karşı daha duyarlı bir birey haline gelir.
Ülkemizde uygulanan Sosyal Bilgiler programının benzer başlıklarla amaçlarının bir araya getirildiği görülmektedir. Programın genel amaçlarını içerisinde toplayan alt başlıklar şu şekildedir (Güngördü, 2001, 137),
Vatandaşlık görevleri ve sorumlulukları açısından
Toplumda bireylerin birbirleriyle olan ilişkileri açısından Çevreyi, ülkeyi ve dünyayı tanıma kabiliyeti açısından İktisatlı yaşama fikrini ve kabiliyetlerini geliştirme açısından
Sosyal Bilgiler, sürekli bir değişim içerisinde olan dünya meselelerini tanımlayan, anlayan ve bunları çözme çabasında olan bireyler yetiştirme sorumluluğundadır. Bu bağlamda Sosyal Bilgiler dersinin amaçları milli ve evrensel olmak üzere ikiye ayrılabilir (Doğanay, 2002, 20). Sosyal Bilgiler dersi insan hakları, demokrasi, medeniyet, barış, eşitlik, çevre duyarlılığı, sanat, bilim ve bilimsel düşünce,
sevgi gibi evrensel değerlerle birlikte vatan, millet, devlet, ordu, cumhuriyet, milli simgeler, örf, adet, dil gibi milli değerleri de kapsamaktadır (Ercan, 2001, 15). Nitekim Nelson (1987)’un belirttiğine göre her devlet, Sosyal Bilgiler dersi vasıtasıyla evrensel hedeflere paralel olarak, bir takım milli hedefleri de gerçekleştirmek ister. Örneğin ABD’de, Sosyal Bilgiler dersinin fonksiyonlarından biri de vatanseverlikle ilgili olup programda hayati bir ehemmiyete sahip içerikle öğrencileri daha iyi Amerikalı yapmaktır ( Öztürk ve Baysal, 1999, 14)
1.1.3. Sosyal Bilimler ve Sosyal Bilgiler
Sosyal bilimler bilgi kategorisi, Sosyal Bilgiler ise program kategorisi şeklinde sınıflandırılabilir. Bu ayrımla sosyal bilimler, sosyoloji, antropoloji, psikoloji, tarih, siyasal bilgiler, iktisat gibi bilim dallarını içerirken; Sosyal Bilgiler kapsamında ise tarih, coğrafya ve vatandaşlık bilgisi önemli yer tutmakta, felsefe, hukuk, mantık ve ahlak bilgisi gibi alanlara da temas edilmektedir. Aslında Sosyal Bilgilere, sosyal bilimlerin öğretim için seçilmiş olan ve değişmeyen bölümü olarak bakılmaktadır. Sosyal Bilgiler, sosyal bilimlerin bulgularına toplumda gerekli olan yönleriyle değinmekte, toplumu oluşturan kişilerin, sosyal ilişkileri, kültürü, diğer toplumlarla olan münasebetleri toplum içindeki yerini ve bu konulardaki ortak ve temel bilgilerin oldukça kapsamlı bir bölümünü oluşturmaktadır (Sözer, 1998:3).
Sosyal Bilgiler, 1916 sonrası Amerikan pragmatizmi ve toplumsal yapısından kaynaklanan ihtiyaçların karşılanması amacıyla ortaya çıkan bir derstir. Dersin oluşturulmasının, iki geçerli sebebi vardır. Birincisi, 1890’lı yıllarda bu ülkeye göç edenlerin iyi vatandaş olmalarını sağlayarak toplumla uyumunu hızlandırmaktır. Bir diğeri de, John Dewey ve arkadaşlarının derslerde işlenecek olan konuların öğrencilerin günlük hayatından ve ilgilerinden alınması gerektiği anlayışıdır (Şimşek, 2007, 3).
Sosyal bilimler, insan davranışlarını çeşitli yönlerden objektif bir yaklaşımla inceler. Bu bağlamda Sosyal Bilimlerin muhtevası, kendi aralarında bağlantılı ve karmaşık birçok insan hayatından esinlenmiştir. Sosyal Bilgiler programı ise vatandaş eğitimine ağırlık verir. Soysal bilgiler kapsamında ağırlık disiplinler arası ve bütünleştirilmiş bir eğitim programı yoluyla vatandaşlık kavramının geliştirilmesine verilmiştir (Barth ve Demirtaş, 1997, 5-6).
Genellikle Sosyal Bilgilere, Sosyal Bilimlerin öğretimi için seçilmiş ve okullarda 11-15 yaş grupları arasındaki çocukların programında yer verilir. Sosyal Bilimler ise daha akademik bir seviyede bilim disiplini anlayışıyla insan ilişkilerini inceler (Özbaran, 2003, 1)
Konu ve temaların öğretilmesinde, Sosyal Bilimlerden çok Sosyal Bilgilerden faydalanılır. Özellikle vatandaşlık eğitimine önem veren Sosyal Bilgiler ilköğretim çağında gerçekleşir. Sosyal Bilimler ise ayrı ayrı disiplinler şeklinde liselerde ve üniversitelerde öğretilir (Dönmez, 2003, 33).
Sosyal Bilgiler, gerçekte eğitim alanının oluşturduğu bir kavramdır. Bu disiplinler arası alan, sosyal bilimler alanındaki, kuramsal ve bilimsel gelişmelerin eğitim süreci içinde ele alınarak kişinin sosyal olarak gelişmesini ve yetiştirilmesini amaçlar (Paykoç, 1991, 2).
Sosyal Bilimler insan ilişkilerini incelemekle ilgilenir. Sosyal Bilgiler ise bir okul programıdır ve demokratik sistemde vatandaşlık eğitimini amaçlayarak birey ilişkileri üzerinde durmaktadır. Yani Sosyal Bilgilerin temelini aslında Sosyal Bilimler oluşturur. Program yönünden ise Sosyal Bilgiler, Sosyal Bilimlerden alınan içeriğe dayanarak oluşturulan üniteleri ihtiva eden programı belirtmek için kullanılır. Özet olarak Sosyal Bilgiler, okullarda öğretilmek amacıyla Sosyal Bilimlerden seçilerek sadeleştirilmiş konulardır (Dönmez, 2003, 33).
1.1.4. Sosyal Bilgiler Dersinin Önemi
Biyolojik ve sosyal bir varlık olan insan, toplum dediğimiz örgütlenmiş gruplar içinde dünyaya gelir ve her toplumun kendine özgü davranış biçimleri, değerleri, ahlak anlayışına sahiptir. Toplumların sürekliliğini sağlaması, bu değerlerin yeni nesillere sağlıklı bir şekilde aktarılmasına bağlıdır. Her toplum, var olan kültürel değerlerini devam ettirebilmek için, bunları alt nesillere kazandırmak ve o toplumu oluşturan kişileri kendi amaçları doğrultusunda yetiştirmek ister (Öztürk ve Dilek, 2004, 17; Sönmez, 1999: 20).
Bu noktada eğitim, kültürün aktarılmasında önemli bir işleve sahiptir. Bu kültür aktarımı, aile, sokak, işyeri vb. her türlü ortamda olabilir. Eğitimin bu türüne informal
eğitim denirken; okulda, belli amaçlar doğrultusunda önceden hazırlanmış programlara göre yapılanına ise formal eğitim denir (Fidan ve Erden, 2001, 3-4).
Sosyal kurum, kuruluş ve ilişkilerin basit olduğu toplumlarda, insanlar toplumsal davranışları yaşayarak, ailesinden ve çevresinden aldığı eğitim sayesinde öğrenmesi mümkündür. Fakat bu kurum ve ilişkilerin geliştiği ve çeşitlendiği günümüz toplumlarında, bireyin; insan ilişkilerini, insanların birbirinden farklı olduğunu, toplumdaki formal ve informal gruplar ile bu grupların işlevlerini sistemli bir eğitimden geçmeden alması mümkün değildir. Çocuğun, aile ile başlayan ve devlet gibi geniş örgütlere kadar uzanan bu toplumsal kurumları ve işlevlerini öğrenmesi için aile ve çevresinin yanında eğitim kurumlarına da ihtiyaç vardır (Erden, tarihsiz, 4).
Toplumun karmaşık yapısı arttıkça yeni nesilleri eğitecek özel bir konum oluşturma zorunlu hale gelmektedir (Dewey, 1996). Bu sebepten gelişmiş ve örgütlenmiş toplumlarda formal eğitim önemli bir yer işgal eder. İnsanoğlu, sosyal bir varlık olma gereği yaşadığı topluma uyum çabası içine girmektedir. İnsanlar sosyal bir çevrede yaşamak zorundadır; belirli bir toplumda yaşamak, o toplumun değerleri, inançları, alışkanlıkları kısaca yaşam tarzını öğrenmeyi kaçınılmaz olarak beraberinde getirir. Bu aşamada eğitim devreye girer ve eğitim de, bireylerin sosyalleşmesine yardımcı olur. Rocher’e (1998) göre toplumsallaşma, insanın, tecrübelerinin ışığında kişiliğinin doğal yapısı ile yaşadığı toplumun sosyo-kültürel öğelerini, yaşamı sırasında içselleştirdiği ve insani kişiliğinin farkına vardığı, bunun yanı sıra anlamlı toplumsal görevlerle, yaşamak zorunda olduğu toplumsal çevreye uyumunu sağlayan bir süreçtir (Akt., Doğan, 2004: 75). Yeni yetişen kuşağın toplumun değerlerini kazanma sürecine toplumsallaşma denir. Toplumsallaşmanın amacı, toplum üyeleri arasındaki birliği koruyarak, toplumun devamını sağlamaya yardımcı olmaktır (Öztürk ve Dilek, 2004: 17).
Bireylerin doğumu ile başlayan ve uzun yıllar süren toplumsallaşmasında, ilköğretimin önemli bir yeri vardır. Okulun ilk yılları çocukların tutum ve inançlarının geliştiği en önemli yıllardır. Başkalarına değer vermeleri ve diğer insanların fikirlerine açık olmaları, ilk dönemlerde geliştirmeleri gereken davranış modelleridir (Barth ve Demirtaş, 1997, 1). Eğitim kurumları, bu davranış ve değerleri bireylere kazandırıp çocuğun sosyalleşmesini sağlarken, aynı zamanda toplumun da devamını sağlar. Türkiye’de öğrencilere bu bilgi ve becerilerin önemli bir kısmı ilköğretim birinci
devrede hayat bilgisi, ikinci devrede Sosyal Bilgiler dersi yoluyla kazandırılmaya çalışılır. Bundan dolayı Sosyal Bilgiler dersi, bireylerin toplum içinde faal vatandaşlar olarak hayatlarını sürdürmede büyük bir öneme sahiptir (Erden,tarihsiz; Barth ve Demirtaş, 1997, 1).
Her devlet halkını oluşturan bireylerini kendi felsefesi ve belirlemiş olduğu hedefler doğrultusunda yetiştirmek ister. Netice itibariyle bizi ilgilendiren bizim kendi toplumumuz ve kendi kültürümüzdür ( Reboul, 1995) Milli Eğitim ise bu hedeflere ulaşma konusunda devletin en temel kurumudur. Milli Eğitimin hedeflerine bakıldığında ise bu gayenin gerçekleşmesinde Sosyal Bilgiler dersi çok önemli bir yer işgal eder. Bugün ilköğretim 4., 5., 6. ve 7. Sınıflarında okutulan Sosyal Bilgiler dersi; çocukların çevrelerini tanımalarına, yurt sevgisini kazanmalarına, demokratik bir Türk genci olarak tüm hak ve ödevlerini bilerek yerine getirmelerine ve onların demokratik toplum hayatına entegre olmalarına yardımcı olan en önemli derslerden birisidir. Ayrıca Sosyal Bilgiler dersi, her öğrencinin imkânını en iyi şekilde geliştirecek yaşantılara fırsat vererek kendini tanımasına katkıda bulunur. Bağımsızlık, işbirliği ve kültürün düşünme, inanç ve davranma üzerindeki etkileri gibi insan ilişkilerini kavramak için gerekli olan kavram ve genellemelerin oluşturulup geliştirilmesi Sosyal Bilgiler dersi vasıtası ile gerçekleşebilir. Bu ders, insanın bitmeyen isteklerini karşılamak için var olan kaynakları kullanmasına ilişkin kavram, beceri ve tutumları geliştirecek türde yaşantılar hazırlayarak bireyin yeterlilik kazanmasına yardım eder ve vatandaşlık sorumluluğuna büyük önem verir (Sağlamer, 1997, 3).
Günümüzde, etkili, üretken ve demokrasiyi benimsemiş yurttaşlar yetiştirmek eğitimin en önemli amaçları arasındadır. Sosyal Bilgiler direk hayata yönelik bir ders olduğu için demokratik hayatın esasını oluşturan, anlayış tutum ve idealleri geliştirme hususunda öğrenciler için en müsait derstir. Öğrencilerin, bir vatandaşlık eğitimi programı olan Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler derslerinde vatandaşlık ve demokrasi ile alakalı ilk temel bilgi ve becerileri kazanmaları umulur (Doğanay ve Karakuş, 2003, 278).
Demokratik bir toplumun oluşmasında okul önemli bir işleve sahiptir. İnsanlar yaptıkları ve yaşadıkları şeyleri daha iyi öğrenirler. Demokratik değerlerle yetişecek bilinçli vatandaşlar, toplum kararlarına etkili bir şekilde katılıp, hak ve sorumluluklarını yerine getirerek demokrasinin gelişmesine katkıda bulunabilirler. Okul, gerçek hayatta
öğrencinin karşılaşabileceği her türlü durumu öğrencilerine sunmalıdır. Bu anlamda toplumu etkileyen siyasi sistemlerle de öğrenciyi tanıştırmalıdır. Okul, öğrencileri gerçek hayata hazırlayan bir kurum olarak demokratik ilkelerin uygulamalar yolu ile kavratılması rolünü de üstlenmiştir. Toplumda demokratik düzenin sağlanmasında sınıftaki demokratik uygulamaların önemi büyüktür (Arabacı, 2005). Nitekim Pang ve Gibson (2001)’ e göre öğretmenlerin vatandaşlık ve demokrasiye bakışı daha çok ırkçılık, sosyal karar, vatandaşlık sorumlulukları ve sosyal sınıf kavramlarıdır ve bu kavramlar sınıf ortamında tartışılmaktadır.
Sosyal Bilgiler dersi alan öğrenciler zaman içinde değişen dünyayı, sosyal olayları ve kavramları, diğer disiplinlerden çıkarımlar yaparak, okuyarak, düşünerek, yazarak ve tartışarak aktif olarak yaşarlar (NCSS, 2009)
Demokratik değer, bilgi ve inanışlarla beceriler Sosyal Bilgiler dersinin evrensel amaçları olarak ele alınabilir. Sosyal Bilgiler dersi vasıtasıyla öğrencilere kazandırılmaya çalışılan bu bilgiler insanın hayatı daha iyi anlamlandırmasına yardımcı olur. Sosyal Bilgiler dersinde kullanılan pek çok beceri bilgiyi işlemek, tutumları ve değerleri analiz etmek ve sosyal faaliyetlerde katılımcı rol almakla ilgilidir (Öztürk ve Dilek, 2002, 53).
İyi vatandaş yetiştirmede Sosyal Bilgiler dersinin demokratik değer ve inanışlara yönelik amaçları etkili rol oynar. Bu değer ve inanışlar evrensel düzeyde olmaları sebebiyle dünya vatandaşlığının da temellerini de oluşturur (Öztürk ve Dilek, 2002, 53). Bunlar demokratik devlet anlayışı ve insan hakları evrensel beyannamesi gibi bildirgelerde belirgin olmuş demokratik ilke ve değerler olup; hürriyet, adalet, eşitlik, insan onuru, doğruluk, sadakat, insan hakları, hukukun üstünlüğü şeklinde belirlenmiştir. Bu demokratik değerler insanı en yüce değer olarak gören toplumlarda gelişir. (Öztürk ve Dilek, 2002, 53).
Çağımız insan hakları çağı olma özelliğinden dolayıdır ki, ülkelerin gelişmişlik seviyesi insan haklarına verdikleri değerle ölçülmektedir (Çetin, 2003, 196). İnsanların birbirleriyle ve tolumla olan ilişkileri Sosyal Bilgilerin en çok üzerinde durduğu konulardandır (Gökkaya, 2003, 9). Ülkemiz eğitiminin en önemli sorunlarından biri de bugün, insan hak ve hürriyetlerine saygılı, kendini ve çevresini geliştiren, demokratik tutum ve davranışlara sahip bireyler yetiştirememesidir (Altıntaş, 2004, 138) Bireylerin insan haklarının farkında olmaları, haklarını koruma ve kullanabilmeleri, ancak eğitimle
mümkündür. Ancak bu bilinç kadar önemli bir olgu bu hakları gerçek hayatta uygulayabilmektir (Türk, 2003, 133). Günümüzde Sosyal Bilgiler dersinin en önemli amacı etkili demokratik vatandaş eğitimidir (Öztürk ve Dilek, 2002, 53). Öyle ki İçinde yaşadığımız çağ insan hakları ve demokrasi alanında ulus devletlerin hakimiyet sınırlarını dahi zorlamaktadır (Duman, 2003, 125). O halde Sosyal Bilgiler dersi demokratik politik sürecin gelişmesine de katkı sağlar. (Öztürk ve Dilek, 2002, 53).
Sosyal Bilgiler dersinde çocuk, içinde yaşadığı yakın ve uzak toplumsal çevresini, geçmişi, bugünü ve geleceği yakından tanıma imkanına sahip olur. Bireyin sosyal kişiliğinin oluşturulmasında ve geliştirilmesinde Sosyal Bilgiler dersinin çok önemli sorumluluğu vardır (Can, Yaşar ve Sözer, 1998, 11).
Sosyal Bilgiler, bireylerin istikbaldeki hayatlarında, karşılaştıkları sorunları etkili şekilde çözmeleri, hayatlarını kolaylaştıran doğru kararlar almaları ve bu kararları uygulamaları için gerekli bilgi ve becerileri kazandırır (Karaoğlu, 1998, 4).
Ferreti ve Okolo (1996, 451), Sosyal Bilgilerin ilgi alanlarının çocuğun kritik bilgisinin yapılanmasını geliştirmek için neredeyse sonsuz fırsatlar sunduğunu belirterek Sosyal Bilgilerin önemini şu üç madde de açıklamıştır;
Sosyal Bilgiler eğitiminin temel hedefi öğrencileri bilgili ve eleştirel vatandaşlığa hazır bir biçimde yetiştirir.
Sosyal Bilgiler Programı çocuklara ayrıntılı, derin, sıkıca birbiriyle ilişkilendirilmiş bilgi sağlar ve bu bilgiler modern toplumlardaki sorunların çözümüne temel teşkil ederler. Bu da bireylerin uzmanlıklarını geliştirmeleri ihtimalini arttırabilir.
Sosyal Bilgiler insanların hayatta karşılaşabilecekleri her türlü problemi tanıtarak çözümler sunmayı amaçlar.
İlköğretim çağındaki çocuklara bu becerileri ve yukarda sayılan özellikleri kazandırması bakımından Sosyal Bilgiler dersi oldukça önemlidir.
Devletler kendilerinden beklenen sosyal sisteme uygun işgücü yetiştirme görevini Sosyal Bilgiler dersi vasıtasıyla sağlamaktadırlar. Sosyal Bilgiler, çocuğun içinde bulunduğu toplumsal hayatla ilişkili olduğundan birey içinde bulunduğu sosyal hayatı yakından tanıma fırsatı bulacaktır. Sosyal Bilgiler dersinin temel amacı da, bireylere sosyal becerileri kazandırarak onların sosyalleşmesine yardımcı olarak onları iyi birer vatandaş olarak yetiştirmektir. Bu bakımdan Sosyal Bilgiler, ilköğretim okulu
