Nasturiler ve Hakkâri Üzerindeki İddialar

Sınırın belirlenmesinde İngilizlerin kafasını meşgul eden önemli bir sorun da Hakkâri’nin güneyindeki dağlık bölgelerde yaşayan Hıristiyan Nasturilerin geleceğiydi.48

İngilizler bu taleplerine gerekçe olarak buraların Hıristiyan Nasturilerin yurdu olduğunu iddia ediyorlardı.

1916’da Rusların kışkırtmasıyla Osmanlı’ya başkaldıran Nasturiler, Rusların bölgeden geri çekilmesiyle büyük kayıplar vererek İran’a kaçtılar. Daha sonra İngilizlerin koruması altında buradan alınarak (yaklaşık 35.000 kişi) Bağdat’ın 50 km kuzeyinde bulunan Bakuba’daki bir kampa yerleştirildiler. 1919 ve 1923 yılları arasında yaklaşık 7–8 bin kadarı güney Hakkâri’ye yerleştirildi (Edmonds, 2003: 501–3).49

Mayıs 1924 Haliç Konferansı’nda görüşmeler başladığında Türk heyetini temsilen Fethi Bey, Musul Vilayeti’nin, Osmanlı sınırları içinde olduğu gibi Türkiye’ye geri verilmesi yönündeki taleplerini tekrarlamıştı (Aydın, 2000: 47; Edmonds, 2003: 503). Diğer taraftan İngiliz heyeti adına Sir Pery Cox, sınır hattının Musul Vilayet sınırlarının epey kuzeyinden geçmesi gerektiğini ileri sürmüştü. “Bu hat Asurîlerin antik yurtlarının tamamını değilse bile hali hazırda yeniden

48 _{V.yy başlarında ortaya çıkan ve İsa'nın, Tanrı değil Tanrısal özellikler taşıyan bir insan olduğunu ileri süren bir} Hıristiyanlık mezhebidir. Kurucusu Nestorius keşiş olarak bir süre Antakya dolaylarında bulunduktan sonra Bizans Kilisesi Başpatrikliği'ne getirilmiş bir din adamıydı. İsa’nın Tanrı olduğunu ileri süren Papaz Arius'a karşı yürüttüğü savaşımla tanınan Nestorius, gerek İsa'nın gerekse annesi Meryem'in "cisimsel bir varlık" oldukları görüşünü savunuyordu. "İsa, Meryem'in oğlu olduğu kadar, eşi ve kemiğiyle de Davut'un soyundan gelmektedir, ama ululuğunu Tanrının kulu olmasına borçludur diyor. Nestorius, bu fikirleri nedeniyle III. Efes Konsülü tarafından cezalandırılmış ve takipçileriyle birlikte Abbasi Devleti’ne sığınmıştı. Nasturiler, Moğol istilası sonrasında Hakkâri ve Urmiye çevresindeki bölgeye dağılmışlardır. 19. yüzyıla gelindiğinde de özellikle Hakkâri, Musul ve Urmiye arasındaki dağlık sınır bölgesinde Müslüman topluluklar içinde dağınık zümreler hâlinde yaşamaktaydılar. Hakkâri bölgesindeyse, Çölemerik, Gever, Mergaver ve Tiyari, Tuğüb yoğun olarak yaşadıkları alanlardı. Nasturiler Çölemerik, Tiyar, (aşağı-yukarı) Valto, Tuğüb, Tal, Diz, Baz ve Gever, Cilo diye büyük küçük dokuz aşiretten oluşmaktaydılar. Nikitin, Birinci Dünya Savaşı’ndan önce Hakkâri’nin güneyindeki nüfusun yüzde doksanının Nasturilerden oluştuğunu belirtir (Nikitin, 2002 ve 1979; Wigram ve Wigram, 2004; Albayrak, 1997).

49

Nasturiler bölgeye yerleştikten bir süre sonra Çel’e (Çukurca) giden Hakkâri valisinin yolunu keserek yakaladılar. “Valinin serbest bırakılması için hemen harekete geçildiyse de Türkler valilerini kurtarmak üzere Ceziret bin Omer’de bir kuvvet toplayıp Hezil Nehri’ni geçerek Irak topraklarına girdiler… Musul tarafında bulunan dağların üzerinden geçerek tekrar Çal’a dönmeden önce birkaç gün daha ilerleyişlerini devam ettirdiler ve 8000 Asuriyi yerlerinden ettiler”(Edmonds, a.g.e.: 504). Böylece Nasturiler bölgeden nihai olarak çıkarıldılar.

yerleştirilmiş oldukları kısımlarını Irak içinde bırakıyordu ve kabul etmek gerekir ki bu şekliyle Lozan’da yapılan her türlü teklifin ötesine geçmiş oluyordu” (Edmonds, 2003: 503). Bir başka ifadeyle “İngilizler Musul’un Türkiye’ye geri verilmesi bir tarafa Türkiye’den Hakkâri Vilayeti’ni istiyorlardı. Hakkâri Vilayeti’ne bağlı olan “Beytüş Şebab”, “Çölemerik” ve “Revandüz” Kasabaları İngiliz isteklerinde yer alıyordu” (Aydın, 2001: 47). İngiliz delegesi “ülkesinin “insani açıdan” Nesturilere karşı “manevi sorumluluk” duyduğunu ve Hakkâri’nin bu halka verilmesinin yerinde olacağını” belirtiyordu; Fethi Bey ise “çok küçük bir azınlık için Türk ve Kürt çoğunluğun hukukunun çiğnenmesine razı olmayacaklarını bildiriyordu” (Öke, 1995: 275).

İngiliz heyetinin Hakkâri’yi Nasturilerin vatanı olduğu gerekçesiyle talep etmesine karşın, Türk heyeti, Milletler Cemiyeti komisyonuna Hakkâri’de yerleşik olarak bulunan aşiretlerin bir tablosunu sunmuştu:

Aşiretin Adı50 _{Aşiretin Yerleştiği Mıntıka Aşiretin Nüfusu} Gilli (Geliye) Goyan

(Goyan Vadisi)

Beytü’ş-şehab(Beytüşşebap)’ın güneybatısında

12000

Kirki (Jirki) Beytü’ş-şehab (Beytüşşebap)’ın güneyinde

2000

Ponyaniş (Pinyaniş) Çal (Çukurca) mıntıkasında 2500 Borvaribala (Bervari) İmadiye’nin kuzeybatısında 15000

Oramar Çölemerik ve Şemdinan

arasında

2000

Tuvvi (Dıri) Çölemerik ve Şemdinan arasında

2000

Herki Şemdinan’ın batısında 1500

Desteki (Doski) Sibar (Zibar)ın kuzeyinde 800

50

Parantezli ifadeler tarafımızdan eklenmiştir. Zira adı geçen aşiretlerin yöredeki isimleri parantezle belirtilenlerdir. Ayrıca verilen tabloda adı geçmeyen fakat Hakkâri’de o dönem yarı-göçebe bir tarzda yaşayan daha birçok aşiretin var olduğu bilinen bir gerçektir. Örneğin Beytüşşebap’ta Gravi, Feraşin mıntıkasında Gevdan, Çölemerik ve Beytüşşebap arasında Mamhuran aşireti vs. Sözkonusu aşiretler Hakkâri’de halen varlıklarını sürdürmektedirler.

Girdi (Gerdi) Şemdinan’ın güneyinde -

Kaynak: (Aydın, 2000: 151)

Öke’ye (1995: 275–6) göre İngiltere’nin Nasturiler için Hakkâri’yi talep etmesinin esas amacı Musul üzerindeki iddialarını kuvvetlendirmekti. Şöyle ki; Nasturiler Türkiye’ye karşı ayaklanıp İngilizlere destek verdikleri için Türklerin onlara sıcak bakmayıp, Musul’a yerleşmelerini komisyona kabul ettirmek ve böylece “yöre ahalisi içerisine Türk aleyhtarı bir grubun daha monte edilmesini” sağlamaktı. “İleride de görüleceği gibi, İngiltere’nin bu manevrası Musul’un akıbetini etkilemesi açısından oldukça başarılı olacaktır” (1995: 276).

Sonuçta komisyon raporunda Asurîler (Nasturi) için Hakkâri’nin güney bölgesini de içine alacak şekilde sınırın çizilmesini talep eden İngiltere hükümetinin iddiasını göz önünde bulundurmuş, fakat İngiltere hükümetinin böyle bir sınırı iddia etmesinin haklı olmayacağını beyan etmiştir (Aydın, 2000: 284). Bununla birlikte komisyon “Asurîlerin harbeden evvel resmen değilse bile fiilen haiz oldukları eski imtiyaz atın iade edileceği kendilerine temin edilmesi icaba ettiğini zikir etmek fikrindeyiz ve Devlet-i hâkime herhangisi olursa olsun Asurîlere kendi memurlarını aralarında tayin etmek hakkını tanıyarak ve onlardan patrikleri vasıtasıyla vergi tarh itmek ile iktifa içerek bir dereceye kadar mahalli bir muhtariyet tem’in etmesi iktiza idem” (Aktaran: Aydın, 2000: 284) diyerek bu konudaki fikrini ortaya koymuştur.

Türklerle İngilizler arasında Musul meselesi üzerinde anlaşmazlığın halen devam ettiği bir sırada Türkiye’de çok önemli bir olay meydana geldi. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin kararıyla 3 Mart 1924’te halifelik makamı ilga edildi. Halifeliğin böyle bir zamanda kaldırılmış olması Türkiye’nin Musul üzerindeki iddiasını oldukça zayıflatmıştı (Öke, 1995: 317). Zira Türk tarafının Musul konusundaki en güçlü argümanı Kürtlerle aynı ırk, din ve örfe sahip olup yüzyıllarca beraber yaşamış olmalarıydı. Diğer taraftan halifeliğin kaldırılmış olması İngilizler için bulunmaz bir fırsattı. Nitekim Edmonds bunu şu şekilde itiraf eder:

“Mart ayının ortalarında bu olayı ilk duyduğumuzda büyük şaşkınlığa düştük ve kulaklarımıza inanamadık. Bugüne kadar Kürdistan’ı patlamaya hazır bir volkan şeklinde tutan propagandalar esas itibariyle Kürtlerin, bu en büyük otoritelerine (halifelerine) karşı beslediği boş inançtan kaynaklanan derin saygılarına dayanıyordu. bu Nedenle Türklerin üzerine bastıkları zemini bu şekilde ayaklarının altından kaydırmaları bize gerçek olmayacak kadar güzel bir gelişme olarak görünüyordu. Yine de böyle düşünmekle birlikte bu yeni durumun sunduğu fırsatlardan yararlanmayı da ihmal etmedik” (2003: 496).

Diğer taraftan Haliç Konferansı’nda Musul üzerindeki anlaşmazlık çözülemeyince Lozan Barış Antlaşması’nın üçüncü maddesine istinaden mesele 20 Eylül 1924’te Milletler Cemiyeti’ne havale edildi. Milletler Cemiyeti Konseyi sorunu olay yerinde incelemek ve bir çözüm bulmak için özel bir komisyon kurmayı kararlaştırdı. Komisyonda Macaristan eski Başbakanı Kont Teleki, İsveç bakanı Af Wirsen ve Belçikalı Miralay Palis bulunuyordu (Aydın, 2000: 57). Konsey komisyon oluşturmanın yanında meselenin çözülmesine kadar geçerli olacak bir hattı (Brüksel Hattı) geçici sınır olarak belirledi. “Bu yeni hat tepelerin üzerinden değil de nehirleri izleyerek gitmesinin dışında Musul ve Hakkâri arasındaki eski vilayet sınırının neredeyse aynısıydı” (Edmonds, 2003: 505).

Komisyon bölgede yaptığı çalışmalar sonunda bir rapor hazırladı ve 16 Temmuz 1925’te Milletler Cemiyeti’ne sundu. Komisyon üyeleri tarafların tezlerini coğrafi, tarihi, etnik, iktisadi vs. yönlerden inceledikten sonra Bürüksel Hattı’nın Irak ile Türkiye arasında sınır olarak kabul edilmesi gerektiğini belirtmişti (Edmonds, 2003: 562). Zira bölge halkının menfaati açısından ihtilaflı arazinin bölünmemesi gerektiği ifade edilmişti. Böylece komisyon Bürüksel Hattı’nın güneyindeki arazinin Irak sınırları içinde kalmasını uygun bulmuştu (Öke, 1995: 270). Fakat iki şartla:

“a) ülke yirmibeş sene Milletler Cemiyeti’nin mandası altında kalacaktır ve b) ülke idaresinde adaletin icrası ve okullardaki tedrisat için Kürtlerden memur istemek ve Kürt lisanının da resmi dil olarak kabullenilmesini temin etmek gerekecektir. Fakat eğer manda idaresi sona erer ve Kürtlere bazı mahalli özeklikler sağlanmazsa, halkın Araplar yerine Türk hâkimiyetini tercih edeceği açıkça anlaşılmıştır. O zaman gerek iç ve gerekse dış siyasi vaziyeti kıyas kabul

edilemeyecek şekilde Irak’ınkinin fevkinde olan Türkiye’ye Musul’un devredilmesi daha faydalı ve uygun olacaktır. Yine de Meclis, ihtilaflı arazinin taksiminin Irak’la Türkiye arasında taksimini daha adil bir çözüm olarak benimserse, Komisyon, Küçük Zap hattını muhtemel sınır olarak tavsiye edecektir” (Öke, 1995: 270).

Öke’ye göre komisyonun bu kararı almasında Şeyh Said İsyanı’nın büyük bir rolü olmuştu, zira isyan komisyonun bölgede araştırmalarını sürdürdüğü bir zamanda olmuştu. “…bilindiği gibi Musul’daki Kürtlerin kendisini tercih ettiğini savunun bir Ankara’nın tezini yalanlarcasına Türkiye sınırları içindeki soydaşlarının isyanı … nihai analizde Cenevre’deki Türk delegasyonunun tartışma zeminin yükseldiği temellerde çok önemli bir zelzele yaratmıştı” (1995: 271). Bir başka ifedeyle “Türklerin Türkiye’deki Kürtlerle bile barış içinde yaşayamadıkları ortaya serilirse, Türkiye’nin, çoğunluğu Kürt unsurundan oluşan Musul üzerindeki iddiası zayıflamış olurdu” (Öke, 1995:281).

“Bu konuda Fransız Profesör Louis le Fur, Milletler Cemiyeti komisyonu çalışmalarına başladığı bir anda patlak veren Şubat 1925 isyanının tüm Kürtlerin Türkiye’ye bağlı olmak istediğine dair Türk iddiasının çok açık bir yalanlamasını oluşturduğuna dikkat çekiyordu. Komisyonun Kürtler için özerklik istemesinde ısrar etmesinin nedeni de bu isyandı” (Abdulla, 2009: 469).

Komisyona göre halk Türkiye’den ziyade Irak’a meyilliydi, ancak bu eğilimde bir hissi bağlılıktan çok iktisadi faktör öne çıkmaktaydı. İktisattan ziyade diğer faktörler göz önünde bulundurulsaydı halkın çoğu Irak yerine Türkiye’yi tercih ederdi (Aydın, 2000: 283). Ayrıca yeni durumda kendilerini şaibeli addedenlerin endişelerini bertaraf etmek için Milletler Cemiyeti birkaç sene için bölgede bir temsilci bulundurmanın uygun olacağını ve bu temsilcinin ahalinin maruz kaldığı sıkıntılarla ilgileneceğini belirtmiştir. Bunun yanında vakitsiz hareketlere neden olmamak için, egemenlik hakkına karar verilmesinden itibaren altı ay dolmadan seçme hakkı kullanılmasına izin verilmemelidir. Bunu takip eden dört sene içinde de insanlar her iki tabiiyetten birini seçmede serbest olmalılar ve göç edeceklerin sahip

oldukları malları nakite çevirebilmeleri için onlara ayrıca bir sene daha zaman tanınmalıdır. Ayrıca herhangi bir zamanda komşu tabiiyeti seçecek olan hiçbir ferde beş sene dolmadan bölgeyi terk etmek zorunda bırakılmamalıdır. Komisyon, hicret edecek olanların menfaatini korumak ve sahip oldukları malların bir hiç pahasına satılmasını engellemek için bu kararı aldığını belirtmiştir (Aydın, 2000: 286–7).

Türkiye komisyonun kararına her ne kadar karşı çıkmış olsa da Milletler Cemiyeti komisyonun kararını 16 Aralık 1925’te kabul etti. Böylece Brüksel Hattı’nın güneyinde kalan topraklar Irak’a bırakıldı. Türkiye bu karara da itiraz etti ve İngiltere’nin Musul konusundaki oldu-bittilerine boyun eğmeyeceğini belirtti (Yalçın, 1998: 170). 29 Ocak 1926’da İngiltere’nin Türkiye büyükelçisi Lindsay Dışişleri Bakanı ve Başbakan ile görüştü. Bu görüşmenin ardından Lindsay’ın Londra’ya gönderdiği mektupta, Başbakanın Musul’un geri verilmesine yönelik taleplerini yinelediğini ve Dışişleri Bakanı’na göre en önemli sorunun Kürtlerin durumundan etkilenen güvenlik sorunu olduğunu aktarmıştı (Abdulla, 2009: 478).

Nisan ayı boyunca görüşmeler sonucunda Lindsay Londra’dan anlaşmazlığı çözebilecek bir projeyle gelmişti. Bu projeye göre Brüksel Hattı’nın güneyinde bazı yerlerin Türklere bırakılması kabul ediliyordu, ancak bu, Irak’ta ciddi maddi sorunlara neden olacak kadar iki ülke arasında büyük çapta nüfus mübadelesine izin verilmemeliydi (Öke, 1995: 305). Anlaşma Kürtleri ilgilendiren ve iyi komşuluk anlaşmasıyla çözülebilen aşiretsel sorunlar, göç, eşkıyalık gibi tüm sorunları çözüme kavuşturan düzenlemeler yoluyla Türkiye-Irak dostluk ve iyi komşuluk ilişkileri üzerinde de duruyordu (Abdulla, 2009: 478). Ankara anlaşma tasarısını “inceledikten sonra Lindsay’e Türkiye’nin “toprak” değil, “güvenlik” istediğini söyleyecektir. Dışişleri Bakanı’na göre ikincisini elde etmenin bir yolu geniş bir arazi parçasının ilhak edilmesinden geçiyordu. Şimdi bu yol İngiltere’nin direnmesiyle kapandığına göre, Ankara, güvenliğini başka bir yöntemle sağlamak zorundaydı” (Öke, 1995: 305). Dışişleri Bakanı, Lindsay’e üç alternatif sunar:

1. Yakın zamanda yapılan Fransız-Rus anlaşmalarına benzer karşılıklı tarafsızlık anlaşması imzalamak.

2. Daha önce önerildiği gibi Türkiye, Brüksel hattının güneyinde kalan tüm toprakları Irak’a bırakmalıydı, fakat buralardaki İngiliz mandası bitince bu topraklar tekrar Türkiye’ye devredilecekti.

3. Türkiye’nin Musul petrolünden pay alması gerekir (Abdulla, 2009: 479; Öke, 1995: 307).

Lindsay 22 Nisan’da Londra’ya yazdığı mektupta Türkiye’nin önersini tekrar dile getirerek şöyle yazacaktır: “Bana öyle görünüyor ki Türklerin petrolden pay alma talebine olumlu yanıt vermek bize önemli avantajlar sağlayacak… bu Irak’ı şu anda varılan toprak anlaşmalarının değişmesiyle ortaya çıkacak tüm karışıklıklardan koruyacaktır” (Aktaran: Abdulla, 2009: 479). Sonuçta İngiltere Türkiye’nin önerisini kabul ederek müzakerelere başladı. Türkiye daha önce pay sahibi olmakta ısrar etmesine rağmen, sonra petrolün kârından pay almayı kabul etti ve bunu da nakit ve toplu bir ödemeyle almayı teklif etti. Sonuçta 500.000 sterlin üzerinde uzlaşma sağlanarak 5 Haziran 1926’da Ankara Antlaşması imzalandı (Öke, 1995: 307–8; Yalçın, 1998: 170).

Sonuçta “Musul Sorunu” Avrupalıların modern devletin yapısı ve aidiyetine yönelik varsayımlarının bir sonucu olarak inşa edilen ulus-devlet sisteminin bir sonucuydu. Bir başka ifadeyle sözkonusu bu mesele, önceki bölümlerde ayrıntılı olarak bahsedildiği gibi, ulusların ve devletlerin sınırlarının birbiriyle çakıştığına dair modern yanılgının bir sonucuydu.

5.BÖLÜM

METODOLOJİ, ALAN ARAŞTIRMASI VE VERİLERİN YORUMLANMASI