Musul Sorunu

Wagner, The Division of the Middle East: The Treaty of Sèvres adlı kitabında, Osmanlı İmparatorluğu’nun I. Dünya Savaşı’nda yenilmesi sonucunda müttefik güçlerin Osmanlı’nın yönetimi altındaki topraklarda keyfi sınırlar oluşturduğunu belirtir. Bu keyfi sınırlar (arbitrary borders) yabancı güçlerin bölgedeki pozisyonlarını güçlendirmeye, yeni etki alanları yaratmaya, ekonomik ve kolonyal çıkarlarını koruma temeline dayanıyordu (Wagner, 2004: 54). Bu keyfi sınırlardan biri de Türkiye-Irak sınırıdır. Söz konusu sınır bu tezin uygulama alanıyla doğrudan bağlantılı olduğu için onun hangi şartlarda ve nasıl belirlendiğine, ne gibi sonuçlara yol açtığına bakmakta fayda vardır.

Türkiye-Irak sınırı, Türkiye’nin en son belirlenen sınırıdır. Bunun nedeni de Türkiye ile İngiltere arasında anlaşmazlığa konu olan Musul Meselesi’nin 1926’ya kadar çözüme kavuşturulmamasıdır. Bilindiği üzere Musul onaltıncı yüzyıldan Osmanlı’nın yıkılışına kadar ona bağlı bir vilayet olarak kalmıştı. Hatta “Musul’un önemli bir bölümü 30 Ekim 1918’de Mondros imzalandığında Osmanlı’nın elindeydi. Fakat İngiltere 3 Kasım’dan itibaren burayı işgale başladı ve 15 Kasım’da bu işgali tamamladı” (Uzgel ve Kürkçüoğlu, 2001: 259–60).

Birinci Dünya Savaşı sona ermeden çok önce İtilaf devletleri, Osmanlı yönetimindeki toprakları kendi aralarında nasıl paylaşacaklarına dair bir dizi antlaşma imzaladılar. Söz konusu topraklar üzerinde birçok keyfi sınır oluşturan antlaşmalardan biri de Mayıs 1916’da İngiltere, Fransa ve Rusya arasında gizli

43_{“Adnan Menderes’ten önce burada sadece üç köy vardı. Adnan Menderes’in genel af çıkarmasıyla yüzlerce aile} geri döndü. Bu bölgedeki köylerin çoğu bu aftan sonra tekrar kuruldu. Şimdi bile yaklaşık yüz yirmi aile sınırın diğer tarafında yaşıyor” (Derecik, Erkek, 55). Bu ifadeler aynı zamanda “aftan” sonra dönenlerin Türkiye’de tek parti yönetime dair düşünceleri hakkında önemli ip uçları verebileceği tahmin edilebilir.

olarak yapılan Sykes-Picot Antlaşması’dır. Bu anlaşmaya göre Suriye, Lübnan ve Anadolu’nun güney ve güneydoğu bölgeleri ile Musul Fransa’ya44_{; İstanbul, Doğu} Trakya ve Boğazlar Rusya’ya; Mezopotamya ise İngiltere’ye verilecekti (Wagner, 2004: 33). Harita üzerinde Fransa’nın ve İngiltere’nin kontrolünde olan bir dizi devletçikler -Suriye, Irak, Lübnan, Filistin- çizilmişti. Bu haritaya göre Ortadoğu mavi ve kırmızı renklerle belirtilmişti. Maviye boyanmış yerler Fransa’nın doğrudan ya da dolaylı olarak yöneteceği yerleri gösterirken; kırmızı renktekiler de İngiltere’nin yönetimi altındaki yerleri gösteriyordu (Wagner, 2004: 33).

Sykes-Picot Antlaşması’na göre çizilen sınırlar

Kaynak: wikipedia.org/w/index.php?title=Dosya:Sykes-Picot–1916.gif&filetimestamp. Wagner’e (2004: 59) göre İngilizler Musul’u işgal ettiklerinde onun petrol yönünden çok zengin bir bölge olduğunu yaptıkları araştırmalar sayesinde

44

Daha sonra İngiltere’nin Musul’u talep etmesi üzerine Fransa petrolden pay almak ve diğer bazı şartlar karşılığında Musul’u İngiltere’ye bırakacaktı (Abdulla, 2009: 335).

biliyorlardı. “15 Ekim 1918’de Bağdat’tan yazan İngiltere’nin siyasi ajanı; petrol, kömür, tütün ve tahıl zenginlikleriyle Musul’un potansiyel değerine Londra’nın gayet iyi vakıf olduğuna işaret ediyordu” (Öke, 1995: 51). Aslında Musul Sykes- Picot’a göre Fransızlara verilmişti, fakat İngiltere onu almak için her yolu deniyordu. Dolayısıyla Musul’a yönelik iddialarını desteklemeleri karşılığında bölgedeki Kürt liderlere özerk ya da bağımsız bir Kürdistan vaadinde de bulunuyorlardı (Wagner, 2004: 59).

Birinci Dünya Savaşı’nın sona ermesiyle galip gelen devletler “San Remo Konferansı’nda şekillenen barış antlaşması tasarısını Osmanlı Hükümeti’ne tevdi etmişler ve 10 Ağustos 1920 tarihinde de Sevr Antlaşması diye bilenen “Ölü doğmuş” antlaşma hükümlerini tahakkuk ettirmek istemişlerdir” (Aydın, 2000: 23). Sevr Antlaşması’nın hükümlerine göre Musul’u da kapsayan önemli bir toprak parçasının Osmanlı’dan “koparılması gündeme gelmiş ve Faysal’ın Irak Krallığı’na getirilmesiyle başlayan İngiliz projesi de bu suretle tahakkuk ettirilmek istenmiştir” (Aydın, 2000: 23). Türkiye açısından Sevr’in en önemli maddelerinden biri de Kürtlere, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’nun bir kısmını da kapsayan, Osmanlı sınırları içerisinde teritoryal bir özerklik verilmesini belirten 62. maddesiydi. Ancak bu özerk teritoryanın güney sınırları belliyken, kuzey sınırları belirsizdi, zira bu sınır, kurulması kararlaştırılmış olan Büyük Ermenistan’ın güney sınırıydı (Oran, 2001: 130). Oran, Kürtlerin bu belirsizlik ve “Ermeni tehdidi yüzünden Ankara’nın yönettiği kurtuluş savaşına güçlü bir destek” verdiklerini belirtir (2001:130).

Açıkçası Sevr’de Kürtlere özerklik ya da bağımsızlık vermeyi öngören bu madde –Sevr “ölü doğmuş” olmasına rağmen- bir “sendrom” olarak daha sonra Türkiye’nin hem Musul politikasında hem Kürtlerin yaşadığı bu bölgeye dair algısında hem de genel olarak doğu ve güneydoğu sınırlarına yönelik anlayışında önemli bir faktör olacaktır.

Sevr Antlaşması İtilaf Devletleri’nin kendi aralarında anlaşmazlığa düşmeleri ve Anadolu’da başlayan Milli Mücadele harekâtının önemli başarılar elde etmiş olması nedeniyle yürürlüğe girmemişti (Aydın, 2000: 24). Bu da yeni bir barış antlaşmasının yapılması için konferans toplanması fikrinin hâkim olmasını

sağlamıştı. Nitekim 3–11 Ekim 1922 tarihleri arasında yapılan görüşmeler sonunda Mudanya Mütarekesi imzalanmış ve yapılacak olan barış antlaşmasına zemin hazırlamıştı” (Aydın, 2000: 24). Bu anlaşma İngiliz ve Türklere sorunlarını barışçı bir yoldan halletme imkânı sağladı.

“Mustafa Kemal Sevr anlaşmasının oluşmasını sağlayan tüm jeopolitik faktörleri yok ettikten sonra ortada sadece bağımsız Kürdistan ile ilgili maddeleri resmen toprağa gömmek kalmıştı. Türkiye artık “hasta adam” değildi. Tersine Birinci Dünya Savaşının yorgun düşürmüş olduğu yaşlı İngiliz İmparatorluğu karşısında “sağlığı yerinde genç” bir adamdı” (Abdulla, 2009: 443–4).

Musul meselesi 23 Ocak 1923 tarihinde Lozan Konferansı’da ele alındı. Türk heyetini temsilen İsmet İnönü Türk tezini siyasi, tarihi, etnografik, coğrafi, iktisadi vs. yönlerden açıkladı (Yalçın, 1998: 161). Türk tezinin dayandığı en önemli nokta etnografik faktörlerdi, zira Musul Vilayeti’nin nüfusu yaklaşık 503.000 idi45

ve Türk- Kürt ayırımı yapılmadan çoğunluğun Türk olduğu vurgulanmış ve bu bölgenin Anadolu’dan ayrılmayacağı savunulmuştu (Yalçın, 1998: 161). Durgun’un (2011: 147) da vurguladığı üzere bu tezde öne sürülen etnografik faktörler oldukça dikkat çekicidir. Zira, Türklük kavramının içine Kürtleri de dâhil etmek için “Turanî ırk” ile “örf ve din birliği” söylemleri kullanılmıştır. Dolayısıyla sözkonusu tezde Kürtler de Turanî ırktan geldikleri için Türk sayılmışlardır.

İngiliz heyeti adına Lord Curzon da Türk tezine karşı kendi tezlerini öne sürerek görüşmeleri çıkmaza sokmuştu. Buna karşın Türk heyeti bölgede plebisit46 yapılmasını talep etti. Fakat İngiliz heyeti bölge halkının rey verme alışkanlığının olmadığı ve tahsil sahibi olmayan bu insanların askeri, coğrafi ve idari faktörleri değerlendirmekte yetersiz oldukları gerekçesiyle plebisite karşı çıktı ve meselenin Milletler Cemiyeti’ne havale edilerek kararın cemiyet tarafından verilmesini teklif

45

Türk heyetine göre Musul’un nüfusu, 263.830 Kürt, 146.960 Türk, 43.210 Arap, 18.000 Yezidi ve 31.000 gayrı müslim olmak üzere toplam 503.000 idi. İngiliz heyetine göre ise, 65.895 Türk, 452.720 Kürt, 185.763 Arap, 62.225 Hıristiyan ve 16.865 Yahudi olmak üzere toplam 785.468 idi (Yalçın, 1998: 161-2).

46

Türk heyetine göre plebisit, seçmenlere birinin üzerinde Türk bayrağı, diğerinin üzerinde de İngiliz bayrağı bulunan iki belge verilerek tercih ettiği memleketin bayrağını sandıklara atarak uygulanacaktı (Aydın, 2000: 87).

etti (Yalçın, 1998: 163-4). Lozan’da günlerce süren diplomatik görüşmeler sonuçsuz kalınca, meselenin tarafsız bir organın hakemliğine havale edilmesi kabul edildi (Öke, 1995: 196).

İngiliz hükümeti talep ettiği kuzey sınırını dört kısma ayırarak şöyle belirtmiştir:

a) Hazil Irmağı ile Habur Irmağı arasında;

b) Habur Irmağı ile Celo (Cilo) zirveleri arasındaki Asurî Aşiretler hıttası; c) Bu arazi ile Şems-i dinan Irmağı beynindeki girift silsileler arazisi; d) Şems-i dinan Irmağı’ndan İran hududuna kadar.

İngiliz heyetine göre bu sınır hattı hem iktisadi ve askeri hem de etnik açıdan “doğal” bir hattır. Şöyle ki, Habur ile Zap arası batıdan doğuya doğru uzanan dağ silsilelerinden oluşur. Zap’ın ötesinden Cilo (Celo) zirvelerine kadar dağların uzanış yönleri düzensizdir ve buralarda geçitler yok denecek kadar azdır. Geramüs (Jeramus) Der-a Zer arasında, Ertuşi (Artuşi) göçebe aşiretinin yazın kullandığı bir geçit vardır. Diğer bir yol da Aşüta’dan (şimdi adıyla Çığlı) Zap vadisinden Levın (Lovin) ve Çölemerik’e gider, ancak göçer aşiretler bu yolu çok az kullanılar (Aydın, 2000: 98). Yine İngiliz heyetine göre Cilo zirveleri ile Şemdinli ırmağı arasındaki bölge (Cilo, Sat ve Çarçella dağ silslesi) adeta doğal bir set olup, çok vahşi ve yalçın bir arazidir, dolayısıyla koyun sürülerinin buradan geçmesi mümkün değildir. Şemdinli ırmağı ile İran hududu arasındaki bölge ise boş bir mıntıkadır ve sadece iki yol geçmektedir. Birisi ““Kanıraş”dan “Zini-a berdi” Geçidi’den “Neri”ye diğeri mezkûr kısma münteha-yı şarkında temas iden “Gadri” Geçidi vasıtasıyla Revandüz’den İran’a gider” (Aydın, 2000: 99).47

Buna karşın Türk hükümeti İngilizlerin talep ettiği bu sınır hattının mükemmel olmadığını, çünkü askeri ya da stratejik bir prensip olarak ordular çetin ve zor araziyi seçmezler daha ziyade vadi ve ovaları takip ederler (Aydın, 2000: 99). Ayrıca

47

Mesut Aydın, “Türkiye ve Irak Hududu Mes’elesi” adlı kitabının önemli bir kısmını Milletler Cemiyeti Komisyonu’nun De Wirsen, Kont Teleki ve A. Paulis imzasıyla 16 Temmuz 1925’te Milletler Cemiyeti’ne sunduğu rapora ayırmıştır. Sözkonusu rapora Osmanlıca’ya tercüme edilmiş haliyle kitapta yer verilmiştir.

İngilizlerin talep ettikleri hududun iktisadi ve ırki açıdan doğal bir hat olmadığını savunan Türk heyetine göre “Garbdaki ve şarkdaki kitle-i cibalde, şimalde ve cenubda aynı kabilelere veya yek-diğeriyle kesb-i sıhriyet itmiş kabilelere mensub Kürdler sakindir. …Zab Vadisi’nde şimalde olduğu gibi cenubda da Kürdlerle karışık olarak Asurî tesmiye olunan hristiyan Nesturiler yaşamaktadır”(2000: 101). Dolayısıyla göçer aşiretlerin, Ertuşilerin, Hacanların ve Herkilerin bu dağları her yıl aştıkları vurgulamıştır.

Türk heyetinin talep ettiği sınır “Diyale Cebel-i Hamrin, Cebel-i Muhul, Vadi-i Tatar ve Cebel-i Sincar hattıdır. Böylece Musul Vilayeti bu hattın kuzeyinde kalıyordu (Aydın, 2000: 98–101). İngiliz ileTürk hükümetlerinin talep “ettikleri sınırın ardında yatan coğrafi etkenlerin amacı, Musul’u ya Anadolu’nun ya da Mezopotamya’nın bir parçası olarak göstermekti” (Öke, 1995: 266).

Milletler Cemiyeti’nin bölgeye gönderdiği komisyona göre İngiliz hükümetinin talep ettiği sınır çok iyi; Türk hükümetinin talep ettiği sınırın batı kısmı iyi doğu kısmı ise kötüdür (Aydın, 2000: 197). Zaten komisyonun mesele çözüme kavuşana kadar geçici olarak belirlediği “Bürüksel Hattı” da İngiliz hükümetinin talep ettiği sınırla yaklaşık olarak aynıydı.

Batılı güçlerin, Osmanlı İmparatorluğu’nun yıkılması sonucunda komisyonlar oluşturarak bu alanda çizdikleri sınırlar tam da Michel de Certeau’nun (2009: 223) ifadesiyle “sınır çekme operasyonları”dır. Certeau’nun ifadesiyle bu komisyonlar “tarafların ‘İhtilafa düşülen’ sınırları hakkında ‘karara varmak’ amacıyla ‘(olay) yerlerine intikal ederlerdi’ sonuçta “bu arabulucu yargılar bir “üst-anlatıdan” başka bir şey değildiler” (2009: 223).