Mutluluk ve Din İlişkisi

Bireyin yaşamında mutlu olabilmenin en gerekli koşullarından biri olarak kabul edilen özelliklerden biri de dini bağlılıktır. Çok boyutlu bir özelliğe sahip olması nedeniyle, hayatın birçok aşamasında yansımalarını gördüğümüz dini bağlılığın, insan       

103 Marci Schimoff, Carol Kline, Sebepsiz Mutluluk- 7 Adımda İçten Gelen Mutluluk- , çev. Işıl Aydın, b.y., İstanbul:Kuraldışı Yayınları, 2008, .ss.63-325.

104 Kalyoncu, a.g.e, ss.24-122.

yaşamı ve psikolojisi üzerinde olumlu etkiye sahip olup olmadığına ilişkin birçok çalışma yapılmıştır.

Dindarlığın yaşam memnuniyetini olumlu yönde etkilediğine ilişkin ciddiye alınması gereken düzeyde araştırma mevcuttur. Tarhan, dini inançların huzur, sükunet ve dayanıklılık getirdiğinin altını çizerek, stres etkisinde bunların aranan, istenen hedefler olduğunu belirtmektedir. Sorunları ifade etmeye imkan veren, en çaresiz durumlarda her şeyi duyan, her şeyi bilen ve gücü yeten bir kudrete inanmanın, sığınmanın ve güvenmenin sonucu olarak kişinin kendine güven ve kontrol duygusunun gelişmesini sağlayan, karşılaşılan durum karşısında “bir şeyler yapma” konusunda adım atmanın göstergesi olan duanın önemine dikkat çekmektedir. ¹⁰⁵ Hökelekli, psikolojik faktörler ile sağlık arasında sıkı bir ilişkinin varlığının uzun zamandır bilinmekte olduğuna işaret etmektedir. Olumlu duygular, fiziksel hastalıklara karşı bir tür bağışıklık kazandırmakta veya hastalığın iyileşme hızını arttırabilmektedir. Dua ise kişide zihni, manevi ve ahlaki güçlerin daha iyi kullanılmasına, yücelip güçlenmesine, ümit ve insanın canlanmasına, endişe, kaygı, sıkıntı ve korkunun yatışmasına ve kişiliğin en üst derecede bütünleşmesine yol açan bir güç ortaya çıkarmaktadır.¹⁰⁶ Duayı , aktif zihinsel bir başa çıkma stratejisidir olarak tanımlamak mümkündür. Bir başka ifadeyle dua; çoğu zaman kendi kendini tedavi etme yürüyüşünün bir denemesidir.¹⁰⁷ Klinik deneyler sonucunda, dua tedavisinin sadece hastayı iyileştirme gücüyle sınırlı kalmayıp, insan kişiliğinin yeniden yapılanması ve bütünleşmesi açısından önemli derecede bir rol oynadığı sonucuna varılmıştır.¹⁰⁸ Bu nedenle dinin bireyin yaşamındaki olumsuzluklara karşı destekleyici etkide bulunarak bireyin kendisini mutlu etmesine katkı sağladığı söylenebilir.

Göce, psikolojik iyi olma ve dini yönelim ilişkisi üzerine yetişkinler örnekleminde yaptığı araştırmasında bireysel gelişim, hayatın anlamı, kendini kabul, özerklik, başkalarıyla olumlu ilişkiler, çevresel hakimiyet olarak belirlenen psikolojik iyi

105 Nevzat Tarhan, Mutluluk Psikolojisi -Stresi Mutluluğa Dönüştürmek-, 21.b., İstanbul:Timaş Yayınları, 2013, s.174.

106 Hökelekli, İslam Psikolojisi Yazıları , s.75

107 Bkz. Asude Arıcı,“Ergenlerde Dini Başaçıkma Yöntemi Olarak Dua”, ss.529-557, Ed. Hayati Hökelekli, Gençlik , Din ve Değerler Psikolojisi, Değerler Eğitimi Merkezi Yayınları, İstanbul, 2006’nın içinde.

108David M. Wulf, Psycglogy of Religion, Clasic and Contemporary Views, New york 1991, ss.167-168 aktaran Hökelekli, İslam Psikolojisi Yazıları, a.yer.

olma eğilimine yönelik tutumları incelemiş, araştırma sonucunda psikolojik iyi olma ve dini yönelim arasında olumlu bir ilişki ve etkileşim olduğunu ifade etmiştir. Bireyin hayatının anlamlılığı, kendini kabulü ve bireysel gelişimi arttıkça bireyin dini yönelimi de bundan olumlu etkilenmekte, bireyin hayat anlamı, kendini kabul ve bireysel gelişimi azaldıkça dini yöneliminin de azaldığı görülmektir. Bireyin hayatından memnun olmasıyla dindarlık olgusunun birbirleriyle karşılıklı etkileşim halinde olduğu görülmektedir.¹⁰⁹ Benzer şekilde insanların yaşamında aşkın bir varlık inancının ve dini öğretiler doğrultusunda şekillenmiş bir yaşamın bireyin hayat memnuniyetini ve yaşamdaki olumsuz durumlar karşısındaki dayanıklılığını arttırdığını gösteren araştırmalar mevcuttur. Dünya hayatındaki yaşamın insan için bir son olmadığını, bu hayatta yaşanan acıların ve sıkıntıların ödüllendirileceğini kabul eden ahiret inancının da insanın mevcut yaşamdaki sıkıntılara sabretmesini kolaylaştırarak yaşam memnuniyetini arttırdığı görülmektedir. Noddings, günlük yaşamda mutluluğa eşlik eden rastlantılardan kaçmanın bir diğer yolunun da bu dünyadaki yaşantımızı bedbahtlık kabul edip , mutluluk ümitlerini öteki dünyaya bırakmak olduğunu ifade ederek, öteki dünyaya inanıp onu hak edecek biçimde yaşarsak mutlu olacağımızı savunmaktadır. İnsanın her şeyin ötesinde mutluluk peşinde koştuğunu reddetmemekle birlikte, ahlak kurallarına ve dini törenlere harfiyen riayet mutluluk arzusunu onaylamaktadır. Bu nedenle bazı insanlar bu ebedi mutluluğa erişmek için çoğu dünyevi hazdan vazgeçebilmektedirler.¹¹⁰

Günümüzde birçok ailede ölümün çocuklardan gizlemesi, ölümün aileden uzak yerlerde, hastaneler, huzurevleri, yoğun bakım üniteleri gibi yerlerde gerçekleşmesi ve cenazelerin evden uzakta bekletilmesi, ölümü konuşmaktan kaçınmak, bilgi eksikliği nedeniyle ölüm ve hayata ilişkin yanlış tanımlamalar¹¹¹ sebebiyle modern insanda ölüm bilinci gelişmemiştir. Ölüm olgusunun yaşamın dışına itilmesi de yakınların ve başkalarının ya da herhangi bir canlının ölümü nedeniyle hayatta her an karşılaşılabilecek bu durum karşısında bireyin tutum geliştirmesini engelleyerek söz konusu durum ortaya çıktığında bireyi mutsuzluğa iten faktörlerden biri haline gelmiştir. Ölümü, varlığını tehdit olan bir olgu olarak görmek yerine onu başka bir hayata geçiş köprüsü olarak algılaması ise bireyin davranışlarını disipline etmesininin yanı sıra herhangi bir şekilde

109 Göcen, a.g.m., Toplum Dergisi, ss.110-123.

110 Nel Noddings, Eğitim ve Mutluluk, çev. Zuhal Bilgin, İstanbul: Kitap Yayınevi, 1. b., 2006, ss.18-19

111 Kalyoncu, a.g.e., ss.141-142.

karşılaması kaçınılmaz olan duruma yönelik psikolojik bir tutum geliştirmesinin sağlanması açısından önemlidir. Bilinçli bir ölüm kavramının mutluluğu olumlu etkilediği söylenebilir.

Dini bağlılığa ilişkin yapılmış mevcut bir araştırma dini bağlılığın, farklı biçimde değer biçilmiş olumlu beraberliklere sahip olduğunu ya da epidemolojik terimlerle, iyi olmayla ilişkili sonuçların geniş alanda incelendiğinde, koruyucu etkilere sahip olduğunu göstermiştir.¹¹² Söz konusu olumlu beraberlik ve koruyucu etkiler; yaşam memnuniyeti¹¹³ depresif belirtiler,¹¹⁴ mutluluk,¹¹⁵ kronik anksiyete,¹¹⁶ ve duygusal uyumu¹¹⁷ içermektedir. Olumlu etkiler aynı zamanda başaçıkmayı,¹¹⁸ özsaygı ve iradeyi,¹¹⁹ nesnel sağlığı,¹²⁰ fiziksel belirtileri¹²¹ ve işlevsel yetersizlikleri¹²² içeren diğer psiko-sosyal ve sağlıkla ilintili sonuçlarla ilgili bulunmuştur. Belirtildiği gibi mükemmel çalışmalar olmasına rağmen bir bütün olarak din ve psikolojik iyi olma hali üzerine yapılan

112 Levin, Chatters, a.g.m., s.507. (Bkz. J. S. Levin, 1989, Religious factors in aging, adjustment, and health:A theoretical overview. In W. M. Clements (Ed.), Religion, aging and health:A global perspective.

Compiled by the World Health Organization. New York:Haworth, R. A.Witter et all., 1985, Religion and Subjective well-being in adulthood: A quantitative synthesis.Review of Religious Research, 26, ss.332-342.

113Levin, Chatters, a.yer., s.507.,(Bkz. O., Anson, A. , Antonovsky, & S. Sagy, 1990, Religiosity and well-being among retirees: A question of casuality.Behavior, Health and Aging, I, 85-97; J.S. Levin, L.M., Chatters, R.J.Taylor, 1995, Religious effects on health status and life satisfaction among Black Americans.Journal of Gerontology: Social Sciences, 50B, S154-S163.)

114 Levin, Chatters, a.yer., s.507, (Bkz. Idler, 1987 , Religious involvement and the health of the elderly:

Some hypotheses and an initial test. Social Foces, 66, 226-238; H.G., Koenig; M. O. Moberg, J.N. Kvale, 1988; Religious Activities and Attitudes of Older Adults in a geriatric assessment clinic .Journal of the American Geriatrics Society , 36, 362-374; W.J. et all., Religiosity buffers effects of some stressors on depression but exacerbates others.Journal of Gerontology:Social Sciences, 53B, S118-S.126.),

115 Levin, Chatters, a.yer., p.507; (Bkz. M.M. Poloma, B.F., Pendleton,1990, Religious domains and general well-being.Social Indicators Research, 22, 255-276)

116 Levin, Chatters, a.yer., p.507; (Bkz. Koenig, Moberg , Kvale, 1988, a.g.m, )

117 Levin, Chatters, a.yer., p.507; (Bkz. D.Blazer , E. Palmore, 1976, Religion and aging in a longitudinal panel.The Gerontologist, 16 (Pt.1), 82-85.)

118 (Bkz. K.I.,Pargament et al., 1990, God help me: 1. Religious Coping efforts as predictors of the outcomes of significant life events. American Journal of Community Psychology, 18, 793-824.)

119 Levin, Chatters, a.yer., p.507; N. Krause , T.V. Tran,1989, Stres and religious involvement among older Blacks, Journal of Gerontology: Social Sciences, 44, S4-S13)

120 Levin, Chatters, a.yer., p.507, (Bkz. J.S.Levin, K.S. Markides, 1986, religious attendance and subjective health.Journal fort he scientific Study on Religion, 25, 31-40.

121 Levin, Chatters, a.yer., p.507, (Bkz . D. R. Hannay,1980, Religion and health.Social Science and Medicine, 14A, 683-685.)

122 Levin, Chatters, a.yer., p.507 ,(Bkz. E. L. Idler, 1987, Religious involvement and the health of the elderly:Some hypotheses and an initial test.Social Forces, 66, 226-328; E.L.Idler, S.V. Kasl, 1992., Religion, disability, depression, and the timing of death.American Journal of Sociology, 1997, Religion among disabled and nondisabled persons II: Attendance at religious services as a predictor of the course of disability.Journal of Gerontology:Social Sciences , 52B, S306-S316.)

gerontolojik çalışmalar bulguların genelleştirilebilmesini ve ikna edilebilirliğini kısıtlayan, çoğunlukla metodolojik anahtar sınırlamalardan yakınmaktadırlar.¹²³

Yaşam memnuniyetinin bireyi manevi açıdan güçlü kıldığını söylemek mümkündür. Maneviyat ve iyi olma üzerine hastaların bakış açısını inceleyen bir çalışmada hastaların rapor ettiği maneviyat ilişkili sağlık tablosunda öznel iyi olma bilişsel, kapsamlı (well-rounded), duygusal, sorunların üstesinden gelmiş (way you feel all over), bütünlük duygusu (feelings of being made whole), kendinle barışık olma olarak kategorize edilmiştir.¹²⁴ Öznel iyi olmayı tanımlarken , katılımcılar pozitif bir bilinci ve duygusal durumu iyi olmanın iki ana unsuru olarak belirlemişlerdir. Bilişsel unsur, ideal oluş durumunun mevcut yaşam durumuyla zihinsel karşılaştırması ile ortaya koyulmuştur. Katılımcılar bu ideal durumu bireyin dengede ve çok yönlü oluşu olarak tanımlamışlardır. Katılımcılar tercihen bilişsel parçayı dile getirmişler, aynı zamanda duygusal unsura da dikkat çekmişlerdir. Öznel iyi oluş duygusu, hem diyabet hastaları hem de diyabetik olmayanlar tarafından‘kendinle barışık olma’ ve ‘bütün olma ’ olarak ifade edilmiştir.¹²⁵ Öte yandan Noddings, maneviyat ve mutluluk ilişkisini karakter ile birlikte ele alarak mutsuzluğun her iki yönden de ahlaki karakterlerle bağlantılı gözüktüğünü ifade etmiştir. Ona göre mutsuzluk, ahlaki bir yaşam için iyi bir başlangıç noktası ve ahlaki bir yaşam sürmenin de baş tacı kabul edilir. Noddings’e göre çocuklara mutlu olmalarında yardımcı olmak, onlara ahlaki ve entelektüel gelişmelerinde yol göstermeyi, hoşa giden ve bütünlüklü bir kişilik geliştirmeleri konusunda yardımcı olmayı gerektirir. Noddings, Glover’ın insani tepki dediği ahlaki duyarlılığın eğitilmesi gerektiğine gönderme yaparak, mutluluğa katkı yapan ortamlarda yetişen ve eğitilen gençlerin özen göstermeyle atbaşı gittiği düşünülen sempati, kendini isteyerek diğerinin yerine koyma (yardım etme ve paylaşma arzusu), şefkat, zalimliğe karşı nefret ve

123 Levin, Chatters, a.yer., p.507; (Bkz. H. G. Koenig, 1990, Research on religion and mental health in later life: A review and commentary.Journal of Geriatric Psychiatry, 23, 23-53 ; H.G.,Koenig , A, Futterman, 1995, Religion and health outcomes: A review and synthesis of the literatüre (Monograph). Bethesda, MD:

National Institute on Aging; Levin, 1989, a.g.e. ; J.S. Levin, S.S. Tobin ,1995, Religion and Psychological well-being.In M. A. Kimble, S. H. McFadden, J.W. Ellor, J.J. Seeber (Eds.), Aging, Spirituality, and religion: A handbook.Minneapolis, MN: Fortrees Press.)

124 Daaleman, Timothy P. , Cobb, Ann Kuckelman , Frey, Bruce B.; Social Science & Medicine, 53 (2001) 1503-1511, Elsevier Science Ltd., Pergamon, s.1506.

125 Daaleman et al., a.g.m, ss.1508-1509

hoşgörü, cömertlik, dinlenmeye ve harekete geçmeye isteklilik gibi insani tepkilerini içlerinde daima barındıracaklarına işaret etmektedir.¹²⁶

Yaşlı yetişkinlerin yaşam kalitesinin bir göstergesi olması açısından psikolojik iyi olma, uzun yıllardır gerontolojistler tarafından amprik çalışmaların odağı olmuştur.¹²⁷ Niteleyici çalışmaların pratik temelli gözlemleri¹²⁸ ve sonuçları¹²⁹ aynı zamanda dini iyi olma üzerindeki olası etkisi nedeniyle dini bağlılığın önemini teşvik etme konusunda yardımcı olmuştur. Örneğin; Thomas’ın Hindistan’daki terk edilmiş yaşlılar üzerine yapmış olduğu araştırma onu “geçirilen hayat deneyimi arasında ilişki kurmak üzerine yapılan araştırmaların çoğunun konu dışılığının kesin etkisi olduğu sonucuna ulaştırmıştır (ABD). Kötü sağlık, düşük sosyo-ekonomik durum ve sosyal destek yokluğuna rağmen, Thomas’ın araştırmasının cevaplayanlar yaşam memnuniyetinin herhangi bir düzeyinde en üst seviyede doyuma ulaştıklarını ifade etmişlerdir.¹³⁰

Dini boyutların ayrıştırılması dini gerontolojideki orta değer teorisi tarafından desteklenmektedir. Çok boyutlu serbest bakış açısı,¹³¹ fonksiyonel sınırlamaların etkisinin artması nedeniyle yaşlı yetişkinlerin ve orta yaş üzerinin genel dini davranışla bağlantısını koparmaya başladığı, özel dini aktivitelerin bunların yerine geçirildiği ve daha fazla anlam kazandığı veya iyi olma açısından etkisinin dikkat çekici biçimde büyümekte olduğu fikrindedir. Çapraz karşılaştırmalı araştırmalar, konuyla ilgili olarak farklı dayanaklar gösterse de ¹³² var olan bulgular ışığında çok yönlü serbest bakış açısı daha ikna edici görünmektedir.¹³³

Levin ve Schiller, dinin fiziksel sağlık açısından birincil-önleyici etkileri üzerine epidemiyolojik bulgulara rastlamıştır.¹³⁴ Bu konuda yapılan 200’den fazla araştırmada dini bağlanma ve katılım tanımlanmış ve kişinin kendi bildirimine göre rapor edilmiş       

126 Noddings, a.g.e., ss.184-190.

127 Levin, Chatters, a.g.m., s.505.

128 Bkz. S. S. Tobin, 1991, Personhood ın advanced old age:Implications for practice.New York:Springer;

aktaran Levin, Chatters, a.g.m., s.506.

129 Bkz. Thomas, L.E., 1991, Dialogues with three religious renunciates and reflections on wisdom and maturity .International Journal of Aging and Human Development, 32, 221-227 aktaran Levin, Chatters, a.yer.

130 Bkz. Thomas, L.E., 1991, a.g.m., s.225; aktaran Levin, Chatters, a.g.m., a.yer.

131Mindel, C.H., ve Vaughan, E. E.,1978, A multidimensional approach to religiosity and disengagement.Journal of Gerontology, 33, 103-108 aktaran Levin, Chatters, a.g.m., s.509

132 Bakınız Levin, a.g.e.1989; aktaran Levin, Chatters, a. yer., s.510.

133 Levin, Chatters, a. yer., s.510

134 Levin , J. S. , Schuller , P. L. , 1987.Is there a religion factor in health?Journal of Religion of Health, 26, 9-36 aktaran Levin, Chatters, a.g.m., s.510.

durumların çeşitliliğinin daha düşük düzeyleriyle ilişkilendirilmiştir. Bir araştırma, örgütsel dindarlığın başlıca bir ölçütü olan dini katılımcılığın 27 çalışmanın 22’sinde sağlık ya da düşük hastalık oranıyla ilişkilendirildiğini ortaya koymuştur.¹³⁵ Konuyla ilgili diğer araştırmalar özellikle yaşlı yetişkinler arasında¹³⁶ dini ölçümler ile ruh sağlığı ve iyi olma göstergeleri arasındaki olumlu ilişkiye işaret etmektedir.¹³⁷ Aynı zamanda yaşlı yetişkinlerin sağlıklarına ilişkin yayınlanmış bulgular, bu yaştaki bireylerin iyi olma hallerindeki kesintisiz sonuçların üzerinde dini bir etkinin devamlılığına da işaret etmektedir fakat (verilen örnekte görüldüğü üzere¹³⁸) örneklerdekiler metodolojik, coğrafi, ve/veya etnik olarak sınırlıdır.¹³⁹