Mobbing süreci genel olarak karmaĢık yapıda bir süreçtir, eğer sonlandırılmak isteniyorsa bu sürecin nasıl baĢladığı ve ne Ģekilde uygulandığı tespit edilmelidir. Bu davranıĢları tespit etme konusunda Heinz Leymann baĢta olmak üzere birçok araĢtırmacı çalıĢmalar yürütmüĢtür.
Alman asıllı endüstri psikoloğu Heinz Leymann Ġsveç‟te yaptığı bu çalıĢmasında 45 ayrı mobbing davranıĢını tanımlamıĢtır ve bu davranıĢları özelliklerine göre beĢ farklı grupta toplamıĢtır (Özler vd., 2008: 4; Yaman, 2009: 970). Daha sonra bu konuda Knorz ve Zapf‟ da çalıĢmalar yapmıĢlardır ve Leymann‟ın listesine mobbing olarak görülmesi gereken kurbanla çalıĢmayı reddetme, çevresinde gizlice düĢmanca bir ortam yaratma, devamlı olarak bir ofisten diğerine gönderilme gibi durumları ifade eden 39 davranıĢ türünü daha eklemiĢlerdir (Erdem, 2014: 624). Bu görgül ve teorik çalıĢmalar neticesinde Zapf mobbing davranıĢlarını beĢ grupta toplamıĢtır (Palaz vd., 2008: 47):
24 • ĠĢle ilgili mobbing: KiĢinin görevinin sürekli değiĢtirilerek veya çok zor görevler vererek performansının olumsuz etkilenmesi.
• Sosyal dıĢlama: KiĢiye kendini diğer insanlardan ayrı hissettirip, çevresindeki herkesten aĢağı ya da farklı görmesini sağlamak. Örgütten dıĢlanmasını sağlamak
• Özel hayata saldırı: Dedikodu yaparak, alay ederek veya hakaret ederek
kiĢinin özel hayatına yapılan saldırılar.
• Sözel tehditler: Toplum içinde kiĢiye bağırarak ya da sürekli eleĢtirerek
küçük düĢürmek.
• Fiziksel Ģiddet: Fiziksel Ģiddet uygulamak ya da buna benzer davranıĢlar
sergilemektir.
ĠĢ yerinde yapılan bir davranıĢın mobbing olarak sayılabilmesi için Leymann‟ın, Knorz ve Zapf‟ın bahsettiği tüm davranıĢların aynı anda aramasına gerek yoktur. Herhangi birinin ya da birkaçının olması yeterlidir. Ayrıca bilerek ve kasıtlı olarak bütün davranıĢlar, özellikle kısa süreli, geçici olarak değil de uzun süreli ve tekrar tekrar yapılıyorsa mobbing olarak değerlendirilmek zorundadır (Erdem, 2014: 624).
Zapf‟ ın sınıflandırmasının yanı sıra Leymann da yaptığı araĢtırmalar sonucunda mobbing davranıĢlarını beĢ ana gruba ayırmıĢtır. Bu beĢ grup davranıĢ çeĢitleri, Leymann‟ın iĢyerinde mobbingi tanımlamak amacıyla geliĢtirdiği ve Kuzey Avrupa ülkelerinde yaygın olarak kullanılan, kısaca LIPT olarak bilinen, “Leymann Psikolojik Terör Ölçeği” nde yer almaktadır (Vural Özkan, 2011: 16; Karcıoğlu ve AkbaĢ, 2010: 142). Leymann‟ın gruplandırdığı bu davranıĢların içinde sözün kesilmesinden, arkasından konuĢulmaya, özel yaĢamla alaydan, aĢağılayıcı iĢler vermeye kadar birçok mobbing biçimi mevcuttur.
25
1.6.1. Kendini Göstermeye ve ĠletiĢime Yönelik Saldırılar
Örgütlerde sıklıkla rastlanan mobbing türü, kurban olarak seçilen kiĢinin, iĢyerinde kendini göstermesine ya da etrafındakilerle olumlu iliĢkiler kurmasına engel olmak amacıyla yapılır. Bireyin iletiĢimini engellemek amacıyla yapılan bu davranıĢlarda kiĢiyi yok sayma, dinlememe, bağırma, sürekli eleĢtirme gibi davranıĢlar yer alır. Kesinlikle eĢitlik yoktur, mobbingi uygulayan kiĢi mağdur üzerinde baskı kurmaya çalıĢır. Genellikle kurallar mobberin elindedir (Poussard ve Çamuroğlu, 2009: 9). Bu davranıĢları Özler vd. Ģu Ģekilde özetlemiĢtir (2008: 6):
Yönetim tarafından kendini göstermenize engel olunur. Sürekli sözünüz kesilir.
MeslektaĢlarınız veya iĢ arkadaĢlarınız kendinizi gösterme olanaklarınızı kısıtlar.
Yüzünüze karĢı bağırılır, tepki gösterilir, azarlanırsınız. Yaptığınız iĢ sürekli eleĢtirilir.
Özel yaĢamınız sürekli eleĢtirilir. Telefonla rahatsız edilirsiniz. Sözlü tehditler alabilirsiniz. Yazılı tehditler gönderilir.
Jestler ve bakıĢlarla iletiĢim kurmanız engellenir. Ġmalar yoluyla iliĢki reddedilir.
1.6.2. Sosyal ĠliĢkilere Yönelik Saldırılar
Her insan çalıĢtığı yerde değer görmek, güzel vakit geçirmek, keyifli bir Ģekilde iĢini yapmak ister. Fakat bazen mobbing uygulayan kiĢi buna izin vermez. Mağdurun sosyal iliĢkilerini bozmak için elinden gelen yapar. Bu aĢamada mobbinge uğrayan kiĢinin diğer çalıĢanlarla iliĢki kurması engellenir ve zayıf karakterli çalıĢanlar mağdurla iliĢkilerini keser. ÇalıĢan grup içerisinde yok sayılır. Hatta mobber daha da
26 ileri giderek çalıĢanın odasını herkesten uzak bir alana taĢıyabilir (Mercanlıoğlu, 2010: 39). Sosyal iliĢkilere yönelik saldırılar Ģu Ģekilde özetlenebilir (TaĢ ve Korkmaz, 2014: 34):
Çevrenizdeki insanlar sizinle konuĢmazlar.
Kimseyle konuĢamazsınız, baĢkalarına ulaĢmanız engellenir.
Size diğerlerinden ayrılmıĢ bir iĢyeri verilir.
MeslektaĢlarınızın sizinle konuĢması yasaklanır.
Sanki orada değilmiĢsiniz gibi davranılır.
1.6.3. Mağdurun Ġtibarına Yönelik Saldırılar
Bu sürçte çalıĢanlar tarafından mağdura yönelik bir karalama kampanyası baĢlatılır. Kendisini kötü hissetmesi üzülmesi için dedikodu çıkarılabilir, alay edilebilir. Amaç mağduru küçük düĢürerek itibarını en alt seviyeye indirmektir. Bu süreçte mağdurun olumlu olarak yaptığı her Ģey ve baĢarıları görmezden gelinir hatta baĢarılarının kendisinden değil dıĢ faktörlerden kaynaklandığı ima edilir (Mimaroğlu ve Özgen, 2007: 213). Mağdurun itibarına yönelik yapılan mobbing davranıĢları Ģu Ģekilde özetlenebilir (Çobanoğlu, 2005: 73);
Mağdurun arkasından kötü konuĢmalar yapılır. Mağdurun arkasından dedikodusu yapılır.
Mağdur, akıl sağlığının bozulduğu iddia edilerek, tedavi görmeye zorlanır.
ĠĢyerindeki diğer çalıĢanlar, mağdurun üzerine giderek onun fiziksel özellikleri, ses tonu, yürüyüĢü gibi bütün özellikleriyle dalga geçerler. Mağdur politik veya dini görüĢünden dolayı baskı altına alınır.
Özel yaĢamına müdahale edilir ve bu sebeple küçümsenir. Mağdurun, benliğini aĢağılayacak seviyede görevler verilir.
27 Mağdurun çaba ve baĢarıları adil olmayan Ģekilde değerlendirilir.
Cinsel imalarda bulunulabilir. Örneğin elde edilen baĢarı çalıĢana değil, çalıĢanın kadın olmasına bağlanarak cinsel obje olarak değerlendirilir. Küçük düĢürücü lakaplar takılabilir. Genel olarak özetlemek gerekirse
mağduru aĢağılayan ve kötü hissetmesine sebep olacak her türlü hareket yapılır.
1.6.4. Mesleki Konuma Yönelik Saldırılar
Bu tip saldırılarda çalıĢan için özel bir görev yoktur, hatta daha önceden çalıĢana güvenerek verilmiĢ olan iĢler geri alınır, tam aksine anlamsız, basit iĢler verilerek mağdur bir anlamda aĢağılanır. Bu süreçte mağdurun sürekli iĢi değiĢtirilerek maddi açıdan zarara uğraması sağlanır (Erdoğan, 2009: 321, Palaz vd., 2008: 47). Bu tip saldırılarda yani hedef performans olduğunda mobbing uygulayan kiĢinin amacı mağdurun statüsünü zedelemektir. Asıl hedef saygınlık ve özgüvendir (Poussard ve Çamuroğlu, 2009: 12). Mağdurun mesleki konumuna yönelik mobbing davranıĢlarını Davenport vd. aĢağıdaki Ģekilde özetlemiĢtir (2005: 37):
Mağdura özel görevler verilmez.
Yönetimden kiĢiler iĢ dağılımını ele alır ve yapılması gereken yeni iĢleri bile mağdurun yapmanıza izin vermezler.
KiĢiler anlamsız iĢlerle, yeteneklerinin altındaki iĢlerle görevlendirilirler. Sürekli yeni görevler verilerek mağdur zorlanmaya çalıĢılır.
Benlik saygısını düĢüren görevler verilir.
Sürekli itibarı düĢürmeye yönelik davranıĢlara maruz kalınır.
1.6.5. Mağdurun Sağlığına Yönelik Saldırılar
ĠĢyerlerinde uygulanan mobbing Ģekillerinin en dayanılmaz, en ağır, en onur kırıcı biçimi doğrudan çalıĢanın psikolojik olarak ya da daha kötüsü fiziksel olarak
28 sağlığının tehdit edilmesidir (Ekiz, 2010: 27). Vural Özkan‟a göre (2011: 18) bu süreçte;
KiĢinin sağlığına zarar vereceği açık bir Ģekilde bilinen iĢler verilir. Fiziksel Ģiddetle tehdit edilir.
Mağdura ders vermek amacıyla hafif fiziksel saldırıda bulunulabilir (tokat, itme, üzerine bir Ģey fırlatma vb.).
Daha ağır fiziksel saldırıda da bulunulabilir.
KiĢiyi zarara sokmak amacıyla masraf yaptırma, emek harcatma gibi çeĢitli giriĢimlerde bulunulur.
KiĢiye yapılan fiziksel Ģiddet ona ait eĢyalara da uygulanabilir. Evine, arabasına ya da masasına zarar verilebilir.
Diğerlerine göre belki de en kötüsü olan cinsel saldırıda bulunulabilir.
Özetle söylemek gerekirse; “mobbing” sürecinde çalıĢanların Ģerefine, doğruluğuna, güvenilirliğine ve mesleki yeterliliğine saldırılar baĢlar. Mağdura karĢı onu olumsuz etkileyecek, performansını düĢürecek, onu üzecek kısacası onun iĢten ayrılmasını sağlayacak her türlü davranıĢ sergilenir. KiĢinin iĢ arkadaĢları bazı durumlarda da üstü, beden dili, jest ve mimikler, hoĢ olmayan söz ve kelimelerle kiĢiyi taciz etmeye çalıĢır (Mimaroğlu ve Özgen, 2007: 214). Bütün bunların tek bir amacı vardır o da mağduru kötü etkileyerek iĢte ayrılmasını sağlamak ya da onu daha alt seviyelere çekerek ilerlemesini engellemek.