I. BÖLÜM
1.3. ESERLERİ
1.3.1. Yahudi Hukuku
1.3.1.2. Mişne Tora (Yad ha Hazaqah)
7 Kasım (8 Kislev) 1180 tarihinde İbn Meymun’un İbrânîce olarak kaleme aldığı tek büyük eser olup İkinci Tora anlamına gelir. Talmud üzerine yapılmış bir şerh olarak sonraki dönemlerde Yad ha-Hazaqah (Güçlü El) diye isimlendirilmiştir. İbn Meymun, bu eserini on yıllık bir sürede kaleme almıştır. O, eserinde Babil Talmudu’nu esas almakla birlikte Kudüs Talmudu’ndan ve geleneğe ait diğer eserlerden de faydalanmıştır.108 Bu eser avama yönelik olarak hazırlanmışken Delaletü’l-Hairîn daha elit kesime hitap eder. Bununla birlikte Mişne Tora, günümüzde Delalet’ten daha az bir kullanım alanına ve okuyucu kitlesine sahiptir.109
Bu esere Mişne Tora (İkinci Tora) ismini vermekle İbn Meymun, sıradan bir Yahudi’nin Tora tedrisinden sonra bu esere başlaması için tavsiyelerde bulunmuştur. Böylece Talmud’un hacimli kitaplarından ve onun şerhlerinden uzak kalan avamın, Yahudi kültürüne kolayca ulaşmasını amaçlamıştır. Yad ha-Hazaqah (Güçlü El) ise Pentatök’ün son ayetinde geçen bir tabir olup birinci kelimesi yani Yad, İbrânîce “yod” ve “dalet” harflerinden oluşmaktadır ve bu iki harfin sayısal değeri 14’e tekabül etmektedir ki bu da Mişne Tora’yı oluşturan kitapçıkların sayısıdır.110
108 Slotki, 25-26
109 Maimonides Reader, xv 110 Slotki, 26
Çoğu kez “İman Çağı” diye isimlendirilen Ortaçağ boyunca Delalet, Hıristiyanların ilgisini çekmiş ancak Rönesans, Reform ve Aydınlanma Dönemi Hıristiyan düşünürlerinin ilgisi, onun Halaka eseri olan Mişne Tora’ya kaymıştır. Mişne Tora yoluyla Hıristiyan dünyası Yahudiliği daha yakından tanıyıp öğrenme imkanı bulmuştur.111
XVI. Asırdan itibaren eserin bir çok neşri yapılmıştır. 1509’da İstanbul (Constantinople), 1524, 1550-1551’de Venedik, 1702-1703’te Amsterdam, 1862’de Leipzig’te yayınlanmış olup bir çok dile çevirileri de yapılmıştır. Eserin İbrânîce aslı ve Arapça çevirisinin birlikte bulunduğu baskısı 1887-1889 yıllarında üç cilt halinde Naftali Derenburg tarafından yayımlanmıştır. H. Bernard ve E. Soloweyczik bu kitabı 1863 yılında Londra’da İngilizce’ye çevirmiştir. Diğer İngilizce çeviri ise New Haven’de 1956 yılında Solomon Gandz tarafından yapılmıştır. Birinci çeviride Otto Neugebauer, eserdeki hukuk meselelerini ilgilendiren Yahudi liturjik takvimi ve astronomi konusunda İbn Meymun’un bazı şerhlerini ilave etmiştir. Eserin İbrânîce metni, Mishneh Torah hu ha-
Yad Hazakah adıyla S. T. Rubinstein ve M.D. Rabinowitz tarafından Kudüs’te (1967-
1973) neşredildi. Kitabın birinci ve ikinci bölümleri, yani bilgi ve tapınmayla ilgili olanları Moses Hyamson tarafından 1937 yılında (ve 1962’de) İngilizce’ye çevrilip The Book of
Knowledge and the Book of Adoration adıyla basılmıştır. Aynı eserin III, V, VI, VIII, IX,
X, XI, XIII, XIV. bölümleri The Code of Maimonides adıyla, Leon Nemoy’un genel editörlüğünde, 1949 yılında pek çok kişinin katkısıyla tercüme edilip New Haven’de yayınlanmıştır. Son olarak Philip Birnbaum eserden seçtiği bölümleri Maimonides’
Misneh Torah adıyla 1967’de New York’ta neşretmiştir.112
Eser müellif zamanında büyük bir heyecan uyandırsa da Yahudi dünyasında esere karşı aynı zamanda şiddetli tepkiler de doğmuştur.113 Ancak Mişne Tora, zaman içinde
111 Jacob I. Dienstag, “Christian Translators of Maimonides’ Mishneh Torah into Latin”, Salo
Wittmayer Baron Jubilee Volume on the Occasion of His Eightieth Birthday (English Section),
Jarusalem London 1974, 287 112 Goodman, 437
geniş bir popülerlik kazanıp, hem takdir edilen şümullü bir ders kitabı hem de bağımsız bir hukuk rehberi haline gelmiştir.114
Eserde akıcı bir İbrânîce kullanan İbn Meymun, Rabbani literatüre hiçbir ekleme yapmadan Yahudi şeriatını ana hatlarıyla gözler önüne sermektedir. Talmud’un temel bölümlerini uygun bir şekilde İbranice’ye aktaran bir eser olarak Mişne Tora’da işlenen halaka ve felsefeye bakıldığında, “ameller ile kavramlar”, “zahiri eylemler ile içkin tecrübeler” ve “şeriat kuralları ile felsefeleri” arasında uyumlu bir birliktelik gözlenmektedir.115 Bu haliyle “kapsamlı bir şeriat nizamnamesi” hükmündeki eser, aynı zamanda fizik, metafizik, ahlak, psikoloji, diyet, astronomi gibi konuları da içermektedir.116
İbn Meymun’un bu kitapta uyguladığı yöntem, farklı anlamlara gelebilecek, ihtilaflı ve birbiriyle çelişkili yorumları veya desteklenemeyen görüşleri bertaraf etmek ve muhtasar ifadeler sunmaktır. Bu bağlamda o, çoğu kez kaynakları zikretmiş, rivayet zincirleri kurmuş, bir konuda tefsirleri ve diğer izah edici bilgileri sunarak hem kişisel görüşleri ve uygulamaları takdim etmiş hem de o konuda söylenmiş görüşleri serdetmiştir.117 Bu eserinde, Tora’yı maddi menfaat elde etmek için çalışan birinin, dinin ışığını söndürmüş olacağını, öncelikle kendisine kötülük etmiş olacağını, kendisini ve başkalarını günaha sürükleyerek kendisini gelecek dünyadan uzaklaştırmış olacağını, bu nedenle Tora’yı para karşılığı çalışmanın yasaklandığını belirtmiştir.118 Yine Talmud’un sadece bir bölümünü tedris etmenin, pratik olmasına karşın bütüncüllükten uzak olduğu için saptırıcı olduğunu ifade etmiştir. Talmud’un kadim zamanlara ait anlaşılması güç kısımları, popüler ve pratik bölümlere kıyasla asla tali sayılmamalı ve onlara da eşit dikkat ve zaman ayrılmalıdır. Kurban ritüeli veya Mesih beklentisiyle ilgili kurallar, bizzat bu
114 Twersky, “Some Non- Halakic Aspects of the Mishneh Torah”, 110 115 Twersky, “Maimonides Moses”,5616
116 Twersky, Maimonides Reader, xvı 117 Twersky, “Maimonides Moses”, 5616
eserde İbn Meymun tarafından kanunlaştırılmış ve tıpkı dua ve evlilik ilişkileri ile ilgili kanunlarda olduğu gibi detayları ile ele alınmıştır.119
Bu eserde dikkat çeken bir özellik de Mişna’daki normal tasnif terk edilerek yerine daha işlevsel olan yeni konular ve pedagojik tasnif sistemi geliştirilmiş olmasıdır. Ona göre tasnif, kavramlaşma süreciyle beslenen ve kanunlaşmanın ön şartı olup aynı görüşleri sergileyen çok geniş malzemeden seçim yapmak için gerekli olan bir eylemdir. Çünkü hukuksal tasnif tek tek kanunları irdelemekle kalmayıp bizzat şeriat kavramıyla da ilgilenir.120
Mişne Tora’nın birinci kitabı olan Sefer ha-Madda’ (Bilgi Kitabı), Yahudiliğin ideolojik ve tecrübi alt yapılarını oluşturan temel inançların ve kavramların bir özeti sayılabilir. Bu bölümde İbn Meymun, eseri yazarken temel inanç esaslarını ihmal edip detayda kalan amele ilişkin emir ve yasaklara dayanmadığını, Musa dininin temel kökleri (iqqar) olan emirlerin öncelikli olduğunu vurgulamıştır. Bu bölümdeki başlıca konular, metafizik ve ahlak konuları, şeriat prensiplerinin tedris edilmesi (Talmud Tora), tövbe ile ilgili kurallar, putperestliğe reddiye, Yahudi tarihi, hurafeler ve büyü konusunda uygulamalara dair görüşlerden oluşmaktadır.121
Mişne Tora’nın diğer bölümlerindeki temel konular, felsefi yorumlar, rasyonel
yönergeler, ahlaki bakış açıları, teolojik prensipler olup genel anlamda “emir ve yasakların
rasyonelliği” (ta’amei ha-mitsvot) olarak ifade edilebilir. Burada İlahî emir ve yasaklar;
ahlaki yorumlar ve rasyonel izahlar ile desteklenmektedir.122
Bu eserdeki toplam 14 kitapçık sırasıyla, Tora’nın temel prensipleri, ahlaki öğreti ve kurallar, Tora tedrisi, putperestler ve kafirlerle ilgili kurallar, tövbe alt bölümlerinden oluşan Sefer ha-Madda’ (Bilgi Kitabı); Şema duasının okunması, dua, mezuzah, sefer tora, takdis ve sünnet konularının ele alındığı Sefer Ahava (Sevgi Kitabı); Sebt, bayramlar, zafer
119 Twersky, “Maimonides Moses”, 5616
120 Isadore Twersky, Introduction to the Code of Maimonides (Mishneh Torah), New Haven 1980, 43 121 Isadore Twersky, Studies in Maimonides, Cambridge 1991, 45-51
simgesi olarak hurma dalı, dolunayın kutsanması, oruç günleri, Megillah ve Hanukah okumaları gibi konuları içeren Sefer Zmanim (Mevsimler Kitabı); zina ve cinayet konularını işleyen Kutsallık Kitabı; yemin, yakarış, nezir, değerli kılma gibi meseleleri kapsayan Sefer Hafla’ah (Meşakkatler Kitabı); yoksullara hediye, Şabat yılı ve Jübile konularını irdeleyen Sefer Zeraim (Ziraat Kitabı); Tapınak, yasak olan şeyler, gündelik sunular, komşu haklarını ihlaller gibi meseleleri inceleyen Sefer Avodah (Hizmet Kitabı); bayram sunuları, kefaret sunularını kapsayan Sefer Korbanot (Kurban Kitabı), cüzamlının habis oluşu, yiyeceklerin habis oluşu, banyo yapma havuzları (mikve) gibi konuları aydınlatan Sefer Toharot (Temizlik Kitabı), hırsızlık, soygunculuk ve kayıp mallar, yaralama ve zarar verme, cinayet ve hayat koruma gibi suçları kapsayan Sefer Nezikin (Hasarlar Kitabı), satışlar, asli kazanç ve hediyeler, komşu hakları, köleler gibi konuları içeren Sefer Kinyan (Kazançlar Kitabı), kiralama, kredi veya borç verme, dilenme, miras gibi konuları içeren Sefer Mişpatim (Yargı Kitabı) ve Sanhedrin, delil, isyanlar, yas tutma, krallar ve savaşlar gibi konuları kapsayan Sefer Şofetim (Yargıçlar Kitabı) şeklinde sıralanmaktadır.123
Eserin Halaka ile ilgili olmayan felsefî yönleri de dikkat çekicidir. Bu bölümler genelde eserin Sefer ha-Madda’ bölümünde bulunmaktadır. Ancak felsefi yorumlar, rasyonalist fikirler, eserin çeşitli yerlerinde serpiştirilmiş durumdadır. Bu bölümlerde din ve ahlak konusunda yeterli olmayan avamın görüşünü rasyonalize etmeyi, beşer eylemlerindeki nihai dini anlamı ortaya çıkarıp hikmetin (hokmah) peşine düşmeyi ve cehaletle (siklut)124 eşdeğer gördüğü katı literal yaklaşımlardan uzak durmayı amaçlamıştır.125 Ona göre insan, eğitim hayatının üçte birini Mikre’ye, üçte birini Mişna’ya, üçte birini Talmud öğrenmeye adamalıdır126. Hikmeti ön plana çıkarmak ve onun peşinden gitmek dinî mükemmellik için şarttır ve baş tacı yapılacak bir kazanımdır.
123 Maimonides Reader,43-189
124 Maymonides, cehaleti bazen aptallık olarak değerlendirmiş ve onu bilhassa Karaileri betimlemek için kullanmıştır. Bkz. Mishneh Torah, Temidim u-Musafim, VII, 11
125 Mishnah Commentary on Berakot, trans. K. Kapah, Jerusalem 1923, 91-92 126 Kidduşin, 30
Bu tutum, hem Mişne Tora’nın hem de onun ilk dönem eserlerinin bir çok yerinde rastlanabilecek bir düşünce eylemidir.
İbn Meymun, bu eserinde Mişna ve Gemara ile ilgili şu sonuçlara varmıştır:
1- Mişna ve Gemara aynı “sözlü şeriat”ın konularını tam ve şümullü bir şekilde özetleyen iki kaynaktır.
2- Her iki kaynak, metot ve form açısından birbirinden farklıdır. Mişna, daha popüler ve avama hitap eden bir mahiyette iken Gemara analitik ve tekniktir. Ancak iki eser hedef açısından benzerlik gösterir.
3- Felsefe, Sözlü Şeriat için integral ve zirvedeki unsur olup bizzat halaka gibi ilmihal tarzında sunulabilir.127
İbn Meymun Mişne Tora’da tarih felsefesi de yapmaktadır. Ona göre insanlığın inanç tarihinde üç safha dikkat çekmektedir:
1- Paganizmin ortaya çıkması ve gelişmesi.
2- İbrahim’in kendi pagan cemiyetine karşı gelmesi.
3- Musa’nın seçilip gönderilmesi ve Tora’nın verilmesi. Böylece o, Tanrı inancının terk edilmesini, yani putperestliğe kaymayı -bir süreç olarak- ibadet formunda hata olarak görmektedir.128
İbn Meymun, Rabbi Yahuda Ha-Nasi’yi, -Sözlü Şeriat’ın en önemli kaynaklarından olan- Mişna’yı “yazılı olarak” tedvin etmeye götüren sebepleri maddeler halinde şöyle izah etmektedir:
1- Onun dönemine kadar Tora tedrisi yapanların sayısı gittikçe azalmıştır. 2- Yahudiler gün geçtikçe yeni kültürlerle ve yeni felaketlerle karşılaşmışlardır.
127 Kidduşin, 30a
128 Abraham Halkin-David Hartman, Crisis and Leadership: Epistles of Maimonides, Philedelphia 1985, 53-54
3- Roma İmparatorluğu kendi hakimiyet alanını sürekli genişletmiş ve Yahudiler İsrail topraklarını terk etmeye mecbur kalmıştır. Bunların neticesinde Rabbi Yahuda Sözlü Şeriatın özetini, kolay unutulmayacak bir tarzda kaleme almıştır.129
İbn Meymun’a göre bütün “Sözlü Şeriat”ın metni, Rabbi Yahuda ha-Nasi tarafından redakte edilen haliyle Mişna’nın kendisidir. Ona göre Sifre, Mişna’nın prensiplerini izah ederken, Tosefta, Mişna’nın en temel konularını izah etme işlevi görmektedir. Baraita, Mişna’nın kelimelerini rasyonel açıdan aydınlatmaktadır.130 Bu konuda İbn Meymun, “Musa’nın Sina’da aldığı bütün emirler ona yorumlarıyla birlikte verildi” demektedir. Ona göre Musa’ya, şeriat (Tora) ve emirler (Mitzvot) olmak üzere iki ayrı şey verilmiştir. Pentatök’te Tanrı, “Ben sana taş tabletlerde Tora ve Mitzva verdim” diye buyurmuştur. Burada Tora, “Yazılı Şeriat”ı, Mitzva (emir) yorumlamaları yani “Sözlü Şeriat”ı belirtmektedir.131 Böylelikle Mişna geleneksel açıdan bütün “Şifahi Şeriat” külliyatını, Talmud da onun yorumunu oluşturmaktadır.
Sonuç olarak Mişne Tora, emirler ve yasaklar bağlamındaki görüşleri ve inançları ele alan132 “bâtına ait” ve “geleneksel” bir çalışma olarak düşünülebilir.133 Bu eserde İbn Meymun’un, bir hukuk felsefesi yapmış olduğu gözlenebilir. Eser, Halaka konusunda kapsamlı, kalıcı, sürekli etkiye sahip bir çalışma hükmündedir. Aynı zamanda Talmud çalışmalarını sistematize eden bir kimliğiyle, Yahudi geleneğinde bu eserle boy ölçüşebilecek bir Rabbani literatür bulmak zordur. Bu özelliğiyle Mişne Tora, kendine özgü, emsalsiz görülürken134 aynı zamanda kendi inançlarını anlatmak ve sevdirmek maksadıyla baskı altında ve acı içindeki Yahudi halk kitlelerini eğitmeyi amaçlayan bir
129 Menachem Kellner, Maimonides on the Decline of the Generations and the Nature of Rabbinic
Authority, Newy York 1996, 84
130 Twersky, “Some Non- Halakic Aspects of the Mishneh Torah”, 103-104 131 Twersky, a.g.e, 108-109
132 Leo Straus, “ Literary Character of the Guide fort he Perplexed”, Essays on Maimonides, 38 133 Twersky, “Some Non- Halakic Aspects of the Mishneh Torah”, 95
halk kitabı olarak kabul edilmektedir.135 Son olarak bu eser, İbn Meymun’a tarih açısından Geonim’in sonuncusu ama önem açısından birincisi olma özelliğini bahşetmiştir.136