Delâletü’l-Hâirîn’in Yazma Nüshaları ve Tahkikleri

İbranice harflerle Arapça kaleme alınmış olan Delâletü’l-Hâirîn’in pek çok kütüphanede yazma nüshası bulunmaktadır. Leiden’deki kütüphanede 18 ve 221 kayıt numarasıyla iki, Paris’teki Biblioteheque Nationale’de kayıt numaraları sırasıyla 760 (çok eski), 761 ve 758 (müstensihi R. Saadia b. Danan) olan üç yazması bulunur. Londra’daki British Museum’da iki Arapça nüshadan bahsedilmektedir. Bunların ilki 1423 kayıt numaralı, kenarlarında izah edici şerhleri olan bir nüshadır. Müstensihin adı ve yazıldığı yer belli değildir. Girişinde tamamlanmamış bir kutsal metin indeksi ve sonunda

254 _{Guide, I, 35}

255 _{Bu yazma ile ilgili geniş bilgi için bkz. Gabrielle Sed-Rajna, “The Manuscript of Maimonides’} Moreh Nebhukhim of the Royal Libray of Copenhagen and Fourteenth Century Catalan Painting”,

Mezmurlar CXLII. bab ve astronomi tablolarını içermektedir. British Museum’daki ikinci yazma nüsha ise 2423 numaraya kayıtlıdır ve Yemen Rabbani harf karakterine sahip bir yazı stiliyle istinsah edilmiştir. Düzensiz bir haldedir. İlk parçası girişin son paragrafıyla başlamaktadır. Kenarlarında İbranice birkaç satır halinde şerhler yer almaktadır. Oxford, Bodlain Kütüphanesi’nde on iki adet, Copenhag, Kahire ve Berlin kütüphanelerinde ise birer adet yazma nüsha bulunmaktadır.256

Delâlet’in edisyon kritiklerine gelince; Arapça metni tahkik eden üç önemli çalışma

bulunmaktadır. Bunların ilki ve İbn Meymun ve onunla ilgili yapılacak diğer tüm çalışmalara basamak teşkil edecek olan Rabbi Salomon Munk’un edisyonudur. Delalet’in İngilizce mütercimlerinden Friedlander, bu neşri orijinal metinden bu zamana kadar yapılan “tek edisyon” (editio princeps) diye övmektedir.257 _{Munk, Delâlet’i, Arapça aslı ve} Fransızca çevirisiyle birlikte geniş izahlar içeren notlarla 1850-1866* yıllarında 3 cilt halinde Paris’te yayınlamıştır. Eserin Fransızca başlığı Le Guide des Ếgarés traité de

Théologie et de Philosophie par Moïse ben Maimon dit Maimonide (Yolunu Şaşıranların Rehberi; Maymonides diye İsimlendirilen Musa b. Meymun’un Teoloji ve Felsefeye Dair Eseri) olup 1964 yılında Osnabruck’ta ve 1970’te Paris’te olmak üzere iki kez daha

neşredilmiştir.258

Atay’a göre Munk, Arapça aslını neşretmeye karar vermiş ve buna ömrünü vakfederek Fransızca çevirisini de yapmış olmasına rağmen, neşrettiği Arapça asıl, İbranice harflerle olduğundan, Arapça bilen alimler için ayak basılmamış bir bahçe olarak kalmıştır.259

256 _{M. Friedlander, “The Moreh Nebuchim Literature”, The Guide of Perplexed, trc. M. Friedlander,} New York 1947, XXVII- XXVII; Karlığa, 125

257 _{Friedlander, XXVII. Karlığa hatalı olarak bu neşrin İbrani harfleriyle yayınlandığını iddia} etmektedir; Karlığa, 125

* Goodman, Pines ve Strauss eserin neşir tarihleri olarak 1856-1866 yıllarını verirler. Geniş bilgi için bkz. Goodman, 435; Pines- Strauss, “Preface”, (Maimonides, ), The Guide of the Perplexed, trans. Shlomo Pines, Chicago- London 1963, ıx

258 _{Friedlander, xxvıı} 259 _{Atay, xxıx}

Eserin ikinci edisyonunu Isaachar Israel Joel yapmıştır. O, sadece Arapçası olmak üzere kısmen Munk’un edisyonuna dayanarak, eseri 1929 yılında Kudüs’te üç cilt halinde yayınlamıştır.260

Delâlet’in üçüncü edisyonu,261 _{Ankara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, öğretim üyesi} Prof. Dr. Hüseyin Atay’ın 1974 yılında Ankara’da yayınladığı tahkikli neşridir. O, yaptığı neşrin girişinde, bu çabasını geniş bir şekilde anlatmaktadır. Atay, 1962 yılında Ankara Üniversitesinin rektörü olan Suut Kemal Yetkin’in teşvikleriyle İbranice öğrenmeye başladığını aktarmaktadır. Bu sırada Ortaçağ İslam düşünürlerinden Farabi, İbn Sina, Gazali ve İbn Rüşd’ün bazı çalışmalarının İbranice’ye çevrilmiş olduğuna ancak Arapça asıllarının günümüze kadar gelemediklerine şahit olmuştur. Farabi’nin Mahot Ha-Nefs ve İbn Rüşd’ün Risaletü’l-Halk adlı eserleri bunlardandır.262

Atay, Hazar Türkleriyle ilgilenirken Delâlet’in İbranice harflerle yazılmış Arapça yayınlanmış aslına ulaştığını ve bu esere yoğunlaştığını ifade eder. Yaklaşık on iki sene boyunca üzerinde çalışarak, İbranice asıllarından Arapça harflere çevirdiğini ve bu işi yaparken eseri Arapça harflerle neşretmeye karar verdiğini belirtir. Bu dönemde İbn Meymun uzmanı Shlomo Pines ile tanışan Atay, ona bu projesinden bahseder. Pines ona

Delâlet’in S. Munk tarafından yapılan 1866 tarihli edisyonunun İbranice harflerle

olduğunu haber verir. Atay, 14 Mart 1974 tarihinde kitabın baskısını tam bitirmişken Pines’ten bir başka mektup aldığını ve ona Süleymaniye kütüphanesi Carullah bölümüne 1279 numarayla kayıtlı yazmanın farklarını görmesini ancak (S. Scheyer’in yaptığı İbranice) 1964 tarihli Tel-Aviv baskısını esas almasını tavsiye ettiğini ifade eder. Onun bu tavsiyesiyle Süleymaniye’deki hicri 883 tarihli büyük ebatlı yazmanın varlığını öğrenen Atay, Arapça harflerle çevirdiği Tel-Aviv baskısını bu nüsha ile iki defa baştan sona karşılaştırır ve ikisi arasında pek az fark bulunduğunu tespit eder.263

260 _{Goodman, 435}

261 _{Çağdaş Maymonides uzmanlarından Jacob I. Dienstag, Atay’ın bu neşrini üçüncü edisyon olarak} görmekte ve Latince harflerle bu neşir hakkında bilgi vermektedir. Dienstag, 113-114

262 _{Atay, xxxı–xxxıı} 263 _{Atay, xxxıı-xxxııı}

Atay’ın kendi edisyonu için dayandığı Carullah nüshası 186-b varaktan başlayıp 301-a varağına kadar devam eder. Atay, müstensihin İbranice bilip bilmediğini, Arapça harflerle olan bir başka nüshadan mı istinsah ettiğini bilmemektedir. Yazmanın kenarlarındaki notlardan müstensihin geniş kültürel birikim sahibi biri olduğunu anlayan Atay, aynı zamanda İslam düşüncesinden de nakillerin varlığına işaret etmektedir. Atay, tahkik yaparken İbn Meymun’un naklettiği İbranice kelime veya ibareleri Arapçaya çevirerek okuyucuya kolaylık sağlamıştır. Hüseyin Atay ayrıca Zahid el-Kevserî’nin edisyonunu yapıp 1993 yılında Kahire’de yayınlamış olduğu Ebu Abdullah Muhammed b. Ebu Bekir et-Tebrizî’nin yazdığı ve el-Muakddimâtü’l–hams ve’l-işrûn min Delâlet’il–

Hâirîn adlı şerhi de dipnotlar halinde eklemiştir.264