Delalet’in Klasik ve Modern Dönemdeki Çevirileri

Eserin İbranice’ye kazandırılma çalışmaları İbn Meymun hayatta iken başlamıştır. Öncelikle Samuel b. Tibbon (1165-1232) ve Yahuda el-Harizi (1170-1235) adlı iki ilim adamı birbirlerinden bağımsız olarak bu görevi üstlendiler. Bunun yanısıra Şemtov Palquera* (1225-1290)’nın Moreh ha-Moreh (Delâlet’e Delâlet) adlı eserinde Delâlet’in felsefî bölümlerinin tercümesi ve yorumu bulunmaktadır. Bunlar içinde en önemlisi, klasik dönemdeki eserlerinin çoğunu İbranice’ye çeviren Samuel b. Tibbon çevirisidir. Moreh

Nebukhim adıyla yaptığı bu çeviri Yahudi çevrelerinde oldukça sağlam ve doğru kabul

edilmektedir. Müellif henüz hayattayken eseri tercüme eden İbn Tibbon, en az müellif kadar büyük bir titizlikle eserin çevirisinde özen göstermiştir. İbn Meymun, ona kelimelerden ziyade anlatılmak istenen düşüncelere odaklanmasını ve cümlelerin düzenini kelimesi kelimesine takip konusunda dikkatli olmasını öğütlemiştir. İbn Meymun, eserin müterciminin Yunan felsefesine özellikle de Aristo felsefesine aşina olması gerektiğini vurgulamıştır. İbn Tibbon, bazı kelimelerin dişillik ve erillik sigalarındaki muğlâklıkları

264 _{Atay, xxxııı-xxxıv}

* Şemtov ben Yosef Palquera, Arap ve Grek Felsefesini iyi bilen ve kritiğini başarı ile yapan İspanyol felsefeci ve şairdir. Ancak kendi kişisel görüşlerine ilişkin bilgi vermemiştir. Ortodoks bir Yahudi ile bir filozof arasında felsefe-din uzlaşması üzerine diyalogu konu alan ve sadece Tora’nın değil Talmud’un da felsefe ile uyumunu kanıtlamaya çalışan Igeret ha-Vikuah, insan mükemmelliğinin farklı derecelerini açıklayan Sefer ha-Ma’alot önemli eserlerindendir.

gidermeye çalışmış, çeviride sıkıntı yaşadığında İbn Meymun’a giderek onunla istişare etmiştir. Günümüzdeki modern çevirilerin çoğu İbn Tibbon çevirisine dayanmaktadır.265 Bundan dolayı İbranice eserler bölümlerine sahip çoğu kütüphanede bu çevirinin nüshaları bulunmaktadır. Mesela sadece British Museum’da sekiz nüsha, Oxford, Bodleian kütüphanesine kayıtlı yedi tam nüsha ve dört eksik nüsha vardır. Paris’teki Biblioteheque Nationale’da iki adet nüsha ve Paris Günzburg kütüphanesinde bir adet nüsha bulunmaktadır.266

İbn Tibbon çevirisinin orijinal metninin ilk kez ne zaman nerede neşredildiği tam olarak belli olmamakla birlikte, Friedlander’e göre 1480’den önce basılmış olmalıdır. British Museum’daki nüsha bunu doğrulayacak bir bilgi notuna sahiptir. Sonraki neşirler İbranice metnin yanında Şemtov Palquera ve Efodi*’nin şerhlerini içermektedir. Orijinal nüsha, 1551’de Venedik’te, 1791’de Berlin’de basılmıştır. Bunun yanında İbn Tibbon’un İbranice çevirisi I. cilt LXXII bölüme kadar, 1829 yılında Zolkiev’de M. Levin tarafından Mişna’ya özgü İbranice’ye de çevrilmiştir.267

Eserin ikinci İbranice mütercimi, Yahuda el-Harizi, kelime ve cümlelere İbn Tibbon kadar özen göstermemişse de yazısı daha okunaklıdır. Ancak Yahudilerin İbn Tibbon çevirisine daha fazla ilgi göstermesi sebebiyle neredeyse unutulmuştur. İbn Meymun’un oğlu da bu çeviriyi sağlıksız bulmuştur. Bu çevirinin bilinen tek nüshası Paris’teki Biblioteheque Nationale’dedir. L. Scholsberg, bu çeviriyi, S. Munk’a dayalı bazı notlarla

265 _{Friedlander, xxvııı; Pines, lvıı-cxxxıvı}

266 _{Klasik ve modern İbranice çeviriler için bkz. Jacob I. Dienstag, “Maimonides’ Guide for the}

Perplexed: A Bibliography of Editions and Translations”, Occident and Orient: A Tribute to the Memory of Alexander Scheiber, ed. Robert Dan, Budapest- Leiden 1988, 96-112

* Gerçek adı Isaac b. Moses ha-Levi’dir. XIV. Yüzyılın ikinci yarısında Fransa’nın güneyinde doğduğu bilinmektedir. Genç yaşta Talmud eğitimine başlamış kısa süre sonra hocalarının karşı çıkmasına rağmen felsefe ve tabiî bilimlere yönelmiştir. 1931’de Hıristiyan olmaya zorlanmış, Yahudiliğe yeniden dönmek için Filistin’e göç etmiştir. İbranice grameri üzerine yazdığı Ma’aseh

Efod ve Mabed’in tahribinden itibaren Yahudi şehitlerini anlatan Zikron ha-Şemadot gibi eserlerin

sahibidir.

birlikte 1851 yılında I. cildi, 1876’da II. cildi ve 1879’da III. cildi Londra’da neşretmiştir.268

Çalışmanın ilk Latince çevirisinin XIII. Asır’da ortaya çıktığı sanılmaktadır. Bu çeviriye ait nüshalar öncelikle Münih Kütüphanesi, Latince Bölümü’nde bulunmuştur. Bu çeviri Augustinus Justinianus tarafından 1520’de Paris’te Moses Maimonides adıyla neşri yapılan nüshanın neredeyse aynıdır ve Harizi’nin versiyonuna dayanmaktadır. Mütercimi belli değildir269_{. Salerno’lu Moses ben Solomon’un yaptığı şerhte de bir Latince çeviriden} bahsedilmekte olup, bu nüshadan yapılan alıntılar burada kullanılmaktadır. Ben Solomon, bu çevirinin Hıristiyan bir çevirmen tarafından yapıldığını söyler. Bu çevirinin Alman İmparatoru II. Frederick’in döneminde Yahudi ve Hıristiyan bilim adamlarının ortak çalışması olduğu ileri sürülmektedir. Bu kral döneminde XIII. asırda birkaç Yahudi alimin bazı Şark eserlerini Latince’ye çeviri işini üstlendiği bilinmektedir.270 _{Zaten Latince’nin} egemen olduğu dönemlerde Batı’da en çok okunan Doğu kitapları arasında sayılan

Delâletü’l-Hâirin, yaygın okuyucu kitlesine sahip bir eser olarak, o devirlerdeki

skolastikler dahil pek çok Batılı düşünür tarafından okunmuştur. Bu düşünürler arasında Guillame d’Auvergne (ö. 1249), Albertus Magnus (ö. 1280), Thomas Aquinas (ö. 1274), Spinoza (ö. 1677), Moses Mendelsohn (ö. 1786) ve Hegel (ö. 1831) sayılabilir.271

Delâlet’in Johanne Buxtorfio tarafından Samuel b. Tibon’un İbranice tercümesi esas

alınarak yapılan bir başka Latince çevirisi daha bulunmaktadır. Çevirmen eserin girişinde İbn Meymun’un hayatı ve eserleri, More Nevuhim’in meziyetleri konusunda bilgi vermiştir. Önsözden hemen sonra İbrani şair Rabbi Paphael Josphe d‘treves’in, çevirmeni öven bir şiiri bulunmaktadır.272 _{Eser, Jacob Genath tarafından 1629 yılında Basil’de 532} sayfa olarak yayınlanmıştır. Bu çeviri 1969’da Farnbrorough’da ve 1984’de Amersham’da yeniden neşredildi. Çevirinin girişinde Leibniz’in İbn Meymun ile ilgili bir

268 _{Friedlander, xxx; Dienstag, “Maimonides’Guide for the Perplexed: A Bibliography of Editions and} Translations”, 107

269 _{Friedlander, xxx-xxxı; Dienstag, 12} 270 _{Friedlander, xxxı}

271 _{Wilfinson, 130-140; Atay, xxıx-xxx; Twerksy, 5616} 272 _{Friedlander, xxxı}

değerlendirmesi bulunmaktadır.273 _{Burada Leibniz, tıpkı Hegel gibi, İbn Meymun’un} felsefî eserlerinden hayranlıkla bahsetmektedir.274

Dedaliah b. Yahya isimli bir Ortaçağ Yahudi teolog, Şalşelet ha-Kabbalah adlı eserinde, Moreh Nebukhim’in Jacob Monteno adında biri tarafından yapılmış Liber Doctor

Perplexorum adıyla Latince bir çevirisinden bahsetmektedir. Ancak bu çeviri hakkında

fazla bilgi yoktur. J. Perle, bu çevirinin Münih’teki kütüphanede bulunan ve 1520 tarihli çevirinin aynısı olduğunu düşünmektedir.275

Samuel b. Tibbon’un yaptığı İbranice çeviriyi esas alarak, Yedidyah ben Moses tarafından, 1583 yılında Milano’da ve D.J. Maroni tarafından 1870 yılında Floransa’da İtalyanca’ya çevrilmiş; R. Früstenthal I. cildini (Krorschin, 1839), M. Stern, II. cildini (Viyana, 1864) ve S. Scheyer, III. cildini Almanca olarak tercüme edip neşretmiştir.276

S. Munk Arapça metinle birlikte mükemmel bir Fransızca çeviriyi Le Guide des

Ếgarés adıyla 1850-1866 yılları arasında neşretmiş, Dr. Klein de 1878- 1880 yıllarında

bazı faydalı notlarla birlikte Budapeşte’de Macarca çevirisini yayınlamıştır.277

Delâlet’i son devir Osmanlı entelektüel alemi de yakından tanımaktadır. İsmail

Fennî (1855-1946), Fransızca’dan çevirdiği Lugatçe-i Felsefe adlı eserde İbn Meymun’u, İbn Bacce’nin seçkin öğrencilerinden biri olarak kabul etmekte ve Delâlet hakkında bilgiler vermektedir.278 _{Yine Osmanlı’nın son dönemlerinin önemli düşünürlerinden} Muhammed Zahid el-Kevserî de Delâlet’in ikinci cildinin başında bulunan girişi oldukça önemsediğini belirtir.279

Delâlet’in İngilizce’ye de önemli çevirileri yapılmıştır. İlk İngilizce çeviriyi M.

Friedlander yapmıştır. Friedlander’in bu çevirisi, öncelikle I. cüz olarak 1881 yılında

273 _{Dienstag, 126-127}

274 _{Hertz, Moses Maimonides. A General Estimate”, 3} 275 _{Friedlander, xxxı}

276 _{Friedlander, xxxı} 277 _{Friedlander, xxxıı}

278 _{İsmail Fennî, Lügatçe-i Felsefe, İstanbul 1341 (1924), 4-5} 279 _{Atay, xxx}

Londra’da, 1904, 1910, 1919, 1925, 1928, 1936, 1942, 1946, 1947, 1951, 1956, 1961’de tamamı Londra’da neşredilmiştir. Aynı çeviri, İbranicesi ile birlikte 1969 yılında New York’ta 414 sayfa olarak yeniden yayınlanmıştır.280 _{Bu çevirinin girişinde İbn Meymun’un} hayatı ve eserleri ile Delâletü’l-Hâirin hakkında yapılan bilimsel çalışmalarla ilgili çok faydalı ve önemli bir giriş bulunmaktadır.

Delâlet’i İngilizce’ye çeviren ikinci mütercim ise 1963-1969 yılları arasında The Guide for The Perplexed by Moses Maimonides adıyla İngilizce’ye çevirip Chicago ve

Londra’da yayınlayan Shlomo Pines olmuştur. Pines, 658 sayfalık ve tek cilt halindeki bu çeviriye önemli notlarla hacimli bir giriş de kaleme almıştır. Eser, 1974 ve 1978 yıllarında iki cilt halinde Chicago’da tekrar yayınlanmıştır.281

Lenn Evan Goodman da 1976 yılında Delâlet’in bazı bölümlerini bir giriş ve yorumla birlikte, Rambam: Readings in the Philosophy of Moses Maimonides. Selected

and traslation with introduction and commentary adıyla New York’ta yayınlamıştır.282

Delâlet’in İngilizce bu çevirileri dışında Fransızca, Almanca, Macarca, İspanyolca

ve Yiddişçe çevirileri de bulunmaktadır.283