A. EKONOMİK FAALİYETLER
2. Mübâya‘a
Sözlükte, satma, satış, satılma ve satın alma gibi anlamlara gelen bey‘ kelimesi,868 ıstılahta malı mala değiştirmek anlamında olup,869 genelde alışveriş ve ticareti ifade etmektedir.870 Mübâya‘a ise, alım satım muamelesi yani alışveriş anlamına gelmektedir.871
Rize’nin ekonomik hayatı hakkında, önemli bilgileri ihtiva eden konulardan biri de, mübâya‘adır. Bu konuyla ilgili olarak, incelemiş olduğumuz sicilde Rize’de menkul ve gayr-i menkul (taşınır-taşınmaz) mülk alışverişine dair, 117 kayıt tesbit etmekteyiz.872 Bu kayıtlar genellikle satış yapan kişilerin akdin tescili,873 bazen de satış akdiyle ilgili meydana gelen anlaşmazlıkların çözüme kavuşturulması için mahkemeye başvurmalarıyla ilgilidir.874 Dolayısıyla tesbit ettiğimiz kayıtların, incelediğimiz dönemde Rize’de meydana gelen mülk satışlarının tamamını ihtiva etmediğini söylememiz mümkündür. Satış akdiyle ilgili kayıtlardan hareketle, Rize’de alışverişe
866 R.Ş.S.; 126a-b. 867 R.Ş.S.; 109b. 868
Sâmî, age, s.331.; Devellioğlu, age, s.94.
869
Mecelle, madde 105.
870
Ali Bardakoğlu, "Bey‘", DİA, TDV Yayınları, İstanbul 1992, VI, 13.
871
Erdoğan, age, s.408.
872
R.Ş.S.; 5a, 6a, 6b-7a, 8a, 9b, 10a, 11b, 12a, 13b, 15a, 17a, 17a-b, 18a, 18b, 20a, 20a, 20a, 20b, 22a, 22a-b, 23a, 23a, 23b-24a, 24b-25a, 28a, 28b-29a, 29a, 29b, 29b, 30b, 30b, 34a-b, 35a-b, 37a-b, 37b-38a, 40a, 40b, 42a, 42b, 42b, 44b, 45a, 47a, 48a, 48a-b, 48b, 52a, 58a, 58b, 59b-60a, 60a, 60a-b, 62a, 62a, 62b, 65a, 70a, 71b, 72b-73a, 73a-b, 75a, 77b-78a, 78a-b, 78b, 82b-83a, 83a, 83b, 84a-b, 85a, 85b, 88a, 88b, 89a, 90a, 90b, 91a, 91b, 93a-b, 94a, 94a-b, 94b-95a, 95a, 95b, 95b, 95b-96a, 97a-b, 97b, 98b, 101a-b, 101b-102a, 102a, 102a, 103a, 103b-104a, 104101a-b, 105a, 107a-101a-b, 107101a-b, 108a, 108a-101a-b, 109a, 109a, 113a, 113b, 114a, 116a, 117a, 118a, 118b, 122a, 123b, 124b, 126b, 127b-128a, 128a-b, 130a, 130b.
873
R.Ş.S.; 6a, 6b-7a, 10a, 13b, 17a, 18a, 20a, 20a, 20a, 20b, 22a, 23a, 23a, 23b-24a, 34a-b, 37a-b, 42a, 42b, 47a, 48a, 48a-b, 48b, 52a, 58b, 60a-b, 70a, 71b, 72b-73a, 73a-b, 75a, 78b, 82b-83a, 83a, 83b, 84a-b, 88a, 88b, 89a, 90a, 91b, 94a, 94a-b, 94b-95a, 95a, 95b, 95b, 95b-96a, 97a-b, 97b, 98b, 101a-b, 102a, 102a, 103a, 103b-104a, 104b, 105a, 107a-b, 107b, 108a-b, 109a, 113a, 117a, 118b, 122a, 123b, 126b, 128a-b, 130b.
874
R.Ş.S.; 5a, 8a, 9b, 11b, 12a, 15a, 15a, 17a-b, 18b, 24b-25a, 28a, 28b-29a, 29b, 29b, 30b, 30b, 35a-b, 38a-b, 40a, 40b, 42b, 44b, 45a, 58a, 59b-60a, 60a, 62a, 62a, 62b, 65a, 70a, 77b-78a, 78a-b, 78b, 83b, 85a, 85b, 90b, 91a, 93a-b, 101b-102a, 108a, 109a, 111b-112a, 113b, 114a, 116a, 118a, 124b, 127b-128a, 130a.
konu olan mülklerin, menkul875 veya gayr-i menkul876 olmalarının yanı sıra, karma877 ya da müstakil olarak878 alınıp satıldıklarını da görmekteyiz. Bu mülklerin neler olduğu ve ne gibi özellikler taşıdıklarına geçmeden önce, satılan menkul ve gayr-i menkul mülklerin fiyat aralıklarını tablo halinde vermeyi uygun görüyoruz:
Fiyat Aralığı Adet %
0-100 kuruş 3 3.61 101-200 kuruş 4 4.81 201-300 kuruş 7 8.43 301-400 kuruş 5 6.02 401-500 kuruş 8 9.63 501-1000 kuruş 21 25.30 1001 kuruş ve üzeri 35 42.16 Toplam 83 100
Tablo 14: H. 1286-1287 (M. 1869-1871) Yılları Arası Rize’de Satılan Mülklerin Fiyat
Aralığını Gösteren Tablo
İncelediğimiz dönemde, fiyatlarını tesbit edebildiğimiz 83 adet mülk satışına bakıldığında, satışların 100 kuruş ile 11.500 kuruş arası fiyatlarda gerçekleştiği, 1000 kuruş ve üzeri fiyatlarda ise, yoğunluk kazandığı görülmektedir. Bunlar içerisinde en düşük fiyat olan 100 kuruşla gerçekleştirilen mülk satışlarıyla ilgili, incelediğimiz defterde üç kayda rastlamaktayız. Bu kayıtlar H. 1287 (M. 1870) yılına ait olup, Ğotoz
875
R.Ş.S.; 5a, 8a, 9b, 11b, 12a, 15a, 28a, 29a, 29b, 30b, 30b, 35a-b, 40b, 42b, 44b, 45a, 58a, 59b-60a, 60a, 62a, 62a, 62b, 65a, 78a-b, 85b, 90b, 108a, 109a, 113b, 114a, 116a, 118a, 124b, 127b-128a.
876
R.Ş.S.; 6a, 6b-7a, 10a, 13b, 17a, 17a-b, 18a, 18b, 20a, 20a, 20a, 20b, 22a, 22a-b, 23a, 23b-24a, 24b-25a, 28b-29a, 29b, 34a-b, 37a-b, 37b-38a, 40a, 42a, 42b, 47a, 48a, 48a-b, 48b, 52a, 58b, 60a-b, 70a, 71b, 72b-73a, 73a-b, 75a, 77b-78a, 78b, 83a, 82b-83a, 83b, 84a-b, 85a, 88a, 88b, 89a, 90a, 91a, 91b, 93a-b, 94a, 94a-b, 94b-95a, 95a, 95b, 95b, 95b-96a, 97a-b, 97b, 98b, 101a-b, 101b-102a, 102a, 102a, 103a, 103b-104a, 104b, 105a, 107a-b, 107b, 108a-b, 109a, 113a, 117a, 118b, 122a, 123b, 126b, 128a-b, 130a, 130b.
877
R.Ş.S.; 15a, 17a, 17a-b, 20b, 22a, 22a-b, 23a, 23b-24a, 24b-25a, 29a, 48a, 48b, 52a, 71b, 72b-73a, 73a-b, 75a, 83a, 91b, 95b, 97a-b, 102a, 103a, 103b-104a, 113a, 122a, 130b.
878
R.Ş.S.; 5a, 6a, 6b-7a, 8a, 9b, 10a, 11b, 12a, 13b, 18a, 18b, 20a, 20a, 20a, 23a, 23a, 28a, 28b-29a, 29b, 29b, 30b, 30b, 34a-b, 35a-b, 37a-b, 37b-38a, 40a, 40b, 42a, 42b, 42b, 44b, 45a, 47a, 48a-b, 58a, 58b, 59b-60a, 59b-60a, 60a-b, 62a, 62a, 62b, 65a, 70a, 77b-78a, 78a-b, 78b, 82b-83a, 83b, 84a-b, 85a, 85b, 88a, 88b, 89a, 90a, 90b, 91a, 93a-b, 94a, 94a-b, 94b-95a, 95a, 95b, 95b-96a, 97b, 98b, 101a-b, 101b-102a, 102a, 104b, 105a, 107a-b, 107b, 108a, 108a-b, 109a, 109a, 113b, 114a, 116a, 117a, 118a, 118b, 123b, 124b, 126b, 127b-128a, 128a-b, 130a.
(Pekmezli) karyesinden Kanburoğlu Hasan’ın bir kıt‘a kızılağaçlığını,879 Kal‘a (Kale) Mahallesi’nden Hüseyin Kaptan’ın 25 zira* arsasını880 ve Humrik Romanoz Mahallesi’nden Fâtıma Hatun’un, iki kıt‘a fidanlıktaki hissesini881 satmalarıyla ilgilidir. Tesbit ettiğimiz en yüksek fiyatlı mülk satışı ise, 11.500 kuruş olup, Rize’nin Kuvaroz (Sabuncular) Mahallesi’nden Şahinoğlu Ahmed Kaptan’ın, H. 1287 (M. 1870) yılında aynı mahalledeki bir bab menzil ile bir kıt‘a portakal bahçesini oğlu Arif’e satmasıyla ilgilidir.882 Burada dikkatimizi çeken hususlardan biri de, genellikle düşük fiyatlı mülklerin, Rize’nin çeşitli köy ve mahallelerinde bulunan ağaçlık, ev ve kızılağaçlık nev‘inden mülkler iken,883 yüksek fiyatlı mülklerin, dükkân, arsa, tarla ve mağaza gibi gelir getiren mülkler olması ve sokak, çarşı gibi Rize’nin merkezî yerlerinde bulunmasıdır.884 Bu sebeple mülkün taşıdığı hususiyetlerin ve bulunduğu mahallin, fiyatını etkileyen unsurlar arasında olduğunu söylememiz mümkündür.
Satılan mülklerin neler olduğu hususunda bir değerlendirmeye gittiğimizde, gayr-i menkul mülklerin satışında, ilk sırayı mesken olarak kullanılan evlerin aldığını görmekteyiz. Zira incelediğimiz sicilde ev satışıyla ilgili 28 kayıt mevcuttur.885 Bu durum, Rize’de gayr-i menkul alımında, öncelikli olarak yerleşim yerlerinin tercih edildiğini göstermektedir. Ev satışıyla ilgili kayıtlardan anlaşıldığı üzere, Rize’de evler müstakil olarak satıldığı gibi,886 bazen içindeki müştemilatıyla birlikte,887 bazen de etrafındaki bahçe888 ve arsayla889 birlikte satılmıştır. Satılan evlerin hususiyetleri üzerinde durulmaması, evle birlikte satılan "müştemilât-ı ma‘lûme"nin kapsamına nelerin girdiğinin ifade edilmemesi ve evin yanında başka gayr-i menkullerin de satılması, evlerin değerini tesbit etmemize imkân vermemektedir. Bununla birlikte tesbit
879
R.Ş.S.; 88b.
* Lügatte bilek, kol gibi anlamlara gelen zira kelimesi, ıstılahta dirsekten orta parmağın ucuna kadarki kısma denk olan uzunluk ölçüsü demektir. Bkz. Pakalın, age, III, 663.
880 R.Ş.S.; 101a-b. 881 R.Ş.S.; 123b. 882 R.Ş.S.; 113a. 883
R.Ş.S.; 6a, 6b-7a, 42b, 58b, 78b, 85a, 104b.
884
R.Ş.S.; 22a-b, 23b-24a, 40a, 52a, 72b-73a, 82b-83a, 94b-95a, 95a, 95b, 95b, 97a-b, 97b, 108a-b, 122a.
885
R.Ş.S.; 13b, 17a, 18a, 20a, 20b, 22a, 23a, 23a, 24b-25a, 28b-29a, 29b, 34a-b, 37b-38a, 42a, 47a, 48a-b, 4848a-b, 7148a-b, 7848a-b, 83a, 8348a-b, 94a, 95b-96a, 103a, 105a, 113a, 11848a-b, 12348a-b, 130b.
886
R.Ş.S.; 13b, 23a, 23a, 28b-29a, 48b, 83b, 128a-b.
887
R.Ş.S.; 18a, 20a, 20b, 24b-25a, 29b, 34a-b, 42a, 47a, 48a-b, 71b, 78b, 94a, 95b-96a, 103a, 105a, 113a, 118b, 130b.
888
R.Ş.S.; 17a, 24b-25a, 71b, 113a.
889
ettiğimiz en düşük fiyatlı ev satışı 250 kuruşken,890 en yüksek fiyatlı ev satışı ise 5330 kuruştur.891 Ayrıca satışa konu olan evlerin sınırları ayrıntılı bir şekilde ifade edilerek,892 muhtemelen ileride satışla ilgili bir sorunun çıkması engellenmeye çalışılmıştır. Ev satışlarında dikkatimizi çeken hususlardan biri de, evlerin tamamının yanı sıra,893 yarısının894 hatta dörtte birinin bile895 satılabilmesidir. Dolayısıyla bu durum, bir evde aynı anda birden fazla kişinin hisse sahibi olduğunu göstermektedir.
Evlerin yanı sıra, dükkân896 ve mağaza897 gibi ticarî müesseseler, Rize’de satılan gayr-i menkul mülkler arasındadır. Bu müesseseler bazen arsasıyla birlikte,898 bazen de müstakil olarak satıldığı gibi,899 dükkân ve mağaza arsalarının da, müstakil olarak satıldıklarına şahit olmaktayız.900 Satılan dükkân ve mağazaların muhteviyatı hakkında bilgimiz olmamakla birlikte, çoğunun Rize’nin Yukarı Çarşı901 ve Yeni Çarşı902 caddeleriyle, Medrese-i Cedid Sokağı’nda903 bulunduğu kayıtlardan anlaşılmaktadır. Bununla birlikte Rize’nin çeşitli köy ve mahallelerinde de, bu gibi müesseselerin satışına rastlanmaktadır.904 Mekândan kaynaklanan fiyat farklarını da, böylece görmemiz mümkündür. Nitekim H. 1287 (M. 1870) yılında, Rize’nin Haldoz (Bağdatlı) Mahallesi’nde bir adet dükkân, 600 kuruşa satılırken,905 aynı yıl Rize’nin Yukarı Çarşı mevkiindeki bir dükkânın satış bedeli, 6000 kuruştur.906
890 R.Ş.S.; 78b. 891 R.Ş.S.; 34a-b. 892
"…mahalle-i mezkûrede vâki tarafeyn tarîk-i âmm ve bir taraftan mezbûr Hüseyin’in tarlası ve taraf-ı râbi‘i Tatoğlu el-Hâc Osman’ın tarlasıyla mahdûd ve yirmi birinci numara ile murakkam bir bâb mülk menzil…" bkz. R.Ş.S. 128a-b.
893
R.Ş.S.; 13b, 17a, 18a, 20b, 22a, 23a, 24b-25a, 34a-b, 42a, 47a, 71b, 78b, 95b-96a, 103a, 105a, 113a, 118b, 128a-b, 130b.
894
R.Ş.S.; 20a, 23a, 28b-29a, 29b, 48a-b, 48b, 83b.
895
R.Ş.S.; 94a.
896
R.Ş.S.; 22a-b, 23b-24a, 72b-73a, 90a, 91b, 95b, 95b, 97a-b, 98b, 101a-b, 107a-b, 107b, 108a-b, 109a, 122a.
897
R.Ş.S.; 52a, 73a-b, 103a, 122a.
898
R.Ş.S.; 22a-b, 23b-24a, 52a, 72b-73a, 73a-b, 95b, 97a-b, 10
899
R.Ş.S.; 90a, 91b, 95b, 98b, 103a, 107a-b, 107b, 108a-b, 109a, 122a.
900
R.Ş.S.; 82b-83a, 94b-95a, 95a, 97b, 130a.
901
R.Ş.S.; 90a, 102a, 107a-b, 108a-b.
902
R.Ş.S.; 98b, 107b.
903
R.Ş.S.; 22a-b, 23b-24a, 72b-73a, 95b, 97a-b.
904
R.Ş.S.; 52a, 73a-b, 95b, 103a, 109a, 122a.
905
R.Ş.S.; 109a.
906
İncelediğimiz dönemde Rize’de görülen gayr-i menkul satımında, tarla,907 bahçe,908 ağaçlık909 ve fidanlık910 gibi mülkler, önemli bir yekûn oluşturmaktadır. Tarla satışıyla ilgili kayıtlarda, tarlaların genişliği hakkında bilgi verilmese de, ekilebilir alanlarının ne kadar olduğu ifade edilmiştir. Ancak bu bilgilerden hareketle, tarla fiyatlarıyla ilgili bir kıyaslama yapamamaktayız. Nitekim H. 1287 (M. 1870) yılında Rize’nin Kuvaroz (Sabuncular) karyesinde, yaklaşık olarak bir kot* tohum ekilebilen bir tarla, 200 kuruşa satılırken,911 bundan 2 yıl önce Rize’nin Arkilikoz (Ekmekçiler) Mahallesi’nde yaklaşık olarak yarım kot tohum ekilebilen bir tarla ise, 2250 kuruşa satılmıştır.912 Bu durum tarla satışlarında, fiyata etki eden başka unsurların varlığını göstermektedir.
Bahçe satışlarıyla ilgili kayıtlardan, bunların genellikle evlerle aynı sınırlar içerisinde olduğu913 ve buralarda meyveli meyvesiz (eşcâr-ı müsmire ve gayr-i müsmire) çeşitli ağaçların dikildiği914 anlaşılmaktadır. Satılan ağaçlıklar ise, sadece kızılağaçtan müteşekkil olabildikleri gibi,915 çeşitli ağaçları ihtiva eden ağaçlıklar da satılmıştır.916 Ancak kayıtlarda satılan ağaçlık ve bahçelerin genişliğiyle, buralardaki ağaçların sayı ve çeşidi belirtilmediğinden, fiyat hususunda bir mukayeseye gidilememektedir. Bunun yanı sıra, bahçe ve ağaçlıklardaki limon, portakal ve armut ağaçlarının ismen belirtilmesi,917 hatta tek bir portakal ağacının bile satışa konu olması,918 bu meyvelerin Rize ekonomisindeki yerini göstermesi açısından önemlidir. Oldukça az sayıda kayıtta yer almakla birlikte, değirmen919 ve serender de,920 Rize’de satılan gayr-i menkuller arasındadır.
907
R.Ş.S.; 17a-b, 18b, 37b-38a, 40a, 75a.
908
R.Ş.S.; 17a, 20b, 23a, 24b-25a, 29b, 71b, 103a, 113a, 130b.
909
R.Ş.S.; 6a, 6b-7a, 10a, 17a, 17a-b, 22a, 37a-b, 42b, 48a, 48b, 58b, 60a-b, 70a, 75a, 77b-78a, 83a, 83a, 85a, 88a, 89a, 93a-b, 94a-b, 101b-102a, 102a, 103a, 103b-104a, 104b, 117a.
910
R.Ş.S.; 105a, 126b.
* Kot, halk arasında kullanılan ağırlık ölçülerinden biridir. 1 kot 10 kiloya eşittir.
911
R.Ş.S.; 75a.
912
R.Ş.S.; 40a.
913
R.Ş.S.; 17a, 23a, 24b-25a, 71b, 103a, 113a, 130b.
914
R.Ş.S.; 17a, 20b, 23a, 24b-25a, 29b, 71b, 103a, 130b.
915
R.Ş.S.; 6a, 17a, 20a, 37a-b, 58b, 60a-b, 77b-78a, 88a, 88b, 89a, 94a-b, 103a.
916
R.Ş.S.; 17a, 17a-b, 20b, 103a.
917
R.Ş.S.; 17a, 20b, 24b-25a, 113a,
918 R.Ş.S.; 22a. 919 R.Ş.S.; 29b, 84a-b. 920 R.Ş.S.; 103b-104a.
Rize’de alınıp satılan menkul mülklerin neler olduğu, genellikle kayıtlarda açık bir şekilde belirtilmese de,921 saat,922 bal mumu,923 kara celeb ineği,924 koyun,925 öküz,926 inek,927 bargir (beygir),928 demirci küreği,929 kereste,930 keten,931 karpuz,932 kiremit,933 kireç,934 balık yağı,935 çamaşır936 ve Kur’an-ı Kerim937 bunlardan bazılarıdır. Burada üzerinde durmamız gereken hususlardan biri de, bu mülklerin satışıyla ilgili kayıtların, satışların tescilinden ziyade, ödeme veya satış konusunda çıkan anlaşmazlıklarla ilgili olmasıdır.938
İncelediğimiz dönemde alışverişe konu olan mülklerin fiyat ve özelliklerinin yanı sıra, kimler tarafından alınıp satıldıklarının da, Rize ekonomisinin anlaşılmasında önem arz ettiği kanaatindeyiz. Bu amaçla Rize’de mülk alışverişlerinin, toplumun hangi kesiminde ne ölçüde görüldüğünü, tablo halinde vermeyi uygun görüyoruz:
Sosyal Gruplar Mülk Satan % Mülk Alan %
Müslüman kadın 57 30.48 9 5.62
Gayr-i Müslim kadın __ 0 __ 0
Müslüman erkek 91 48.66 93 58.12
Gayr-i Müslim erkek __ 0 4 2.5
Efendi 4 2.13 16 10
Ağa 15 8.02 9 5.62
921
R.Ş.S.; 5a, 15a, 29b, 30b, 30b, 42b, 45a, 59b-690a, 60a, 62a, 62b, 65a, 70a, 78b, 83b, 85b, 90b, 114a, 116a, 127b-128a. 922 R.Ş.S.; 78a-b. 923 R.Ş.S.; 113b. 924 R.Ş.S.; 11b, 124b. 925 R.Ş.S.; 62a. 926 R.Ş.S.; 12a, 28a. 927 R.Ş.S.; 35a-b. 928 R.Ş.S.; 9b. 929 R.Ş.S.; 44b. 930 R.Ş.S.; 8a. 931 R.Ş.S.; 108a. 932 R.Ş.S.; 109a. 933 R.Ş.S.; 118a. 934 R.Ş.S.; 40b. 935 R.Ş.S.; 58a. 936 R.Ş.S.; 29a. 937 R.Ş.S.; 15a, 38a-b. 938
R.Ş.S.; 5a, 8a, 9b, 11b, 12a, 15a, 15a, 28a, 29b, 30b, 30b, 35a-b, 38a-b, 40b, 42b, 44b, 45a, 58a, 59b, 60a, 60a, 62a, 62a, 62b, 65a, 70a, 78a-b, 78b, 83b, 85b, 90b, 108a, 109a, 113b, 114a, 116a, 118a, 124b, 127b-128a.
Hacı 9 4.1 15 9.37 Reis 3 1.60 4 2.5 Molla 3 1.60 5 3.12 Askerî grup 3 1.60 3 1.87 Kaptan 2 1.06 2 1.25 Toplam 187 100 160 100
Tablo 15: H. 1286-1287 (M. 1869-1871) Yılları Arası Rize’de Mülk Alışverişinde
Bulunan Sosyal Grupları Gösteren Tablo
Tablo 15’ten anlaşıldığı üzere, söz konusu yıllarda mülk alışverişlerinin çoğu, Rize’nin orta halli Müslüman erkekleri arasında gerçekleşmiştir. Müslüman erkeklerin mülk satımında genellikle evi tercih ettikleri,939 mülk alımında ise, ağaçlığın ilk sıraya geçtiği940 görülmektedir. Gayr-i Müslim erkeklerden, mülk satana rastlanılmamakla birlikte, mülk alan dört kişi bulunmaktadır. Bu mülkler, eşya, demirci küreği ve balık yağı olmak üzere,941 taşınabilir özelliktedir. Dolayısıyla bu dönemin Rize’sinde gayr-i Müslimlerin gayr-i menkul mülk alım veya satımıyla ilgili bir kayda rastlanılmamaktadır. Erkeklerin yanı sıra kadınlar da, mülk alışverişinde sayı itibariyle önemli bir yere sahiptir. Tabloda görüldüğü üzere, kadınlar mülk alan grubundan ziyade, mülk satan grubunda yer almaktadır. Kadınların sattıkları mülklerin muhtevasına baktığımızda, bunların genellikle vefat eden yakınlarından kendilerine942 veya çocuklarına943 kalan ev, dükkân, arsa ve ağaçlık gibi gayr-i menkul mülkler olduğu görülmektedir. Kadınların vasî sıfatıyla çocuklarının hisselerini satmaları, maddî durumlarını düzeltmek amacıyla mülk alışverişinde bulundukları fikrini uyandırmaktadır. Mülk alan kadınların ise, daha ziyade ev, bahçe, ağaçlık gibi gayr-i menkulleri tercih ettikleri görülmektedir.944 Mülk alımında bulunan kadınların, en azından maddî durumlarının kötü olmadığını söylememiz mümkündür. Ayrıca kadınlar
939
R.Ş.S.; 23a, 24b-25a, 28b-29a, 29b, 34a-b, 48a-b, 48b,78b, 94a.
940
R.Ş.S.; 6a, 6b-7a, 42b, 48a, 60a-b, 70a, 85a, 88a, 93a-b, 94a-b, 101b-102a, 102a, 104b, 117a.
941
R.Ş.S.; 42b, 44b, 58a, 65a.
942
R.Ş.S.; 22a-b, 23b-24a, 37a-b, 72b-73a, 84a-b, 85a, 94a-b, 94b-95a, 95a, 95b, 97a-b, 97b, 103a, 103b-104a, 104b, 105a, 111b-112a, 130a.
943
R.Ş.S.; 85a, 93a-b, 94a-b, 101b-102a, 104b.
944
tek başlarına mülkiyet alışverişinde bulundukları gibi,945 ortaklaşa mülk satımında bulunan kadınlar da vardır.946 Nitekim H. 1287 (M. 1870) yılında, Rize’nin Samrı Mahallesi’nden Necibe, Gülşe, Zeliha ve Fâtıma ismindeki dört kız kardeş, bir kıt‘a ağaçlıklarını, 400 kuruşa aynı mahalleden Makrioğlu Ahmed’e satmışlardır.947
Hacı, Ağa, Efendi ve Reis ünvanlı Rize ileri gelenlerinin de, mülk alışverişinde önemli bir yere sahip oldukları görülmektedir. Zira bu kesimden kişiler, kendi aralarında mülk alıp sattıkları gibi,948 Müslüman erkekler949 ve kadınlarla da,950 bu tür faaliyetlerde bulunmuşlardır. Nitekim Rize’nin Kal‘a (Kale) Mahallesi’nden Sarıahmedoğlu Tahir Reis, H. 1286 (M. 1870) yılında, bir bab menzilini 3500 kuruşa Köseoğlu Yusuf Ağa’ya satmıştır.951 Aynı yıl Rize’nin Piriçelebi Mahallesi’nden Kürdoğlu Hasan Ağa, Müftü mahalleli Gonzeroğlu Yusuf’un bir bab menzildeki hissesini, kendisinden 500 kuruşa satın almıştır.952 Müftü Mahallesi’nden Lazoğlu Ömer Reis ise, H. 1287 (M. 1870) yılında nikâhlı eşi Rukiye Hatun’dan, bir bab menzildeki yarı hissesini 1500 kuruşa satın almıştır.953 Burada üzerinde durmamız gereken hususlardan biri de, Hacı, Ağa, Efendi ve Reis ünvanlı bu kişilerin, mülk alışverişinde satıcı954 olmaktan ziyade alıcı konumunda olmaları955 ve genellikle dükkân, mağaza, arsa gibi yüksek fiyatlı mülkleri satın almalarıdır.956 Bu da, maddî durumlarının iyi olduğunu göstermektedir. Özellikle incelediğimiz dönemde Rize ileri gelenlerinden merhûm Tuzcuzâde Reşid Ağa’nın vârisleriyle,957 Hacıibrahimzâde el-Hâc Hüseyin
945
R.Ş.S.; 17a, 28b-29a, 29b, 35a-b, 37b-38a, 48a, 48a-b, 58b, 70a, 83b, 93a-b, 94a, 101b-102a, 103a, 103b-104a, 104b, 108a-b, 123b.
946
R.Ş.S.; 6a, 6b-7a, 22a-b, 23b-24a, 37a-b, 72b-73a, 84a-b, 85a, 94a-b, 94b-95a, 95a, 95b, 97a-b, 97b, 102a, 105a, 126b, 130a.
947
R.Ş.S.; 102a.
948
R.Ş.S.; 10a, 18a, 20a, 22a, 23b-24a, 30b, 91b, 95a, 95b, 95b, 97a-b, 97b, 102a, 107b, 122a, 130a.
949
R.Ş.S.; 8a, 20b, 24b-25a, 34a-b, 40b, 48b, 71b, 72b-73a, 77b-78a, 78a-b, 82b-83a, 84a-b, 90a, 90b, 98b, 101a-b, 107a-b, 108a, 127b-128a, 130b.
950
R.Ş.S.; 17a, 23b-24a, 83b, 84a-b, 95a, 95b, 97a-b, 97b, 103a, 130a.
951 R.Ş.S.; 18a. 952 R.Ş.S.; 34a-b. 953 R.Ş.S.; 83b. 954
R.Ş.S.; 10a, 18a, 20b, 22a, 22a-b, 23b-24a, 30b, 42b, 71b, 72b-73a, 82b-83a, 83b, 90b, 91b, 94b-95a, 95a, 95b, 95b, 97a-b, 97b, 107b, 122a, 127b-128a, 130a, 130b.
955
R.Ş.S.; 8a, 10a, 17a, 18a, 22a, 22a-b, 23b-24a, 24b-25a, 30b, 34a-b, 40b, 48b, 58a, 72b-73a, 77b-78a, 78a-b, 84a-b, 90a, 90b, 91b, 95a, 95b, 95b, 97a-b, 97b, 98b, 101a-b, 103a, 107a-b, 107b, 108a, 122a, 130a.
956
R.Ş.S.; 22a-b, 23b-24a, 73b-74a, 94b-95a, 95a, 95b, 95b, 97a-b, 97b, 107b, 122a, 130a.
957
Efendi958 ve el-Hâc İbrahimefendizâde Osman Azmi Efendi,959 yüksek fiyatlı mülk alışverişinde önde gelen isimlerdir.
Mülk alışverişinde karşımıza çıkan diğer bir grup, askerî kesimdir.960 Sayı itibariyle az olmakla birlikte, kayıtlardan anlaşıldığı üzere, bu dönemde Rize’de devletin idarî kadrosunda bulunan bu kişiler arasında, yüksek fiyatlarda mülk satanlar olduğu gibi,961 yüksek fiyatlı gayr-i menkul alanlar da vardır.962 Bu durum, askerî kesimin maddî gücünü göstermesi bakımından önemlidir. Nitekim Rize’nin Eminettin Mahallesi’nden ve Meclis-i Deâvî mümeyyizlerinden el-Hâc İbrahimefendizâde Osman Azmi Efendi, H. 1287 (M. 1870) yılında bir bab dükkânını, Meclis-i İdare azasından Tuzcuzâde Mahmud Şevki Efendi’ye 1300 kuruşa satmıştır.963
Rize toplumunun hemen her kesiminde görülen ve sadece belirli gruplarla sınırlı kalmayan mülk alışverişlerine, aile fertleri964 ve akrabalar arasında da965 rastlamamız mümkündür. Bu hususla ilgili kayıtlar, sayı itibariyle azımsanmayacak ölçüdedir. Nitekim Rize’nin Mirakaloz (Hamidiye) karyesinden Karamahmudoğlu İbrahim Ağa, bir bab menzil ve içinde çeşitli ağaçlar bulunan bahçesini, H. 1286 (M. 1870) yılında üç oğluna 3000 kuruşa satmıştır.966 Aynı yıl Ahungöz karyesinden Kabiloğlu Hüseyin, bir bab menzilini 1000 kuruşa üç torununa satmıştır.967 Mağloz (Camidağı) karyesinden Fâtıma Hatun ise, bir bab menzildeki yarı hissesiyle iki kıt‘a ağaçlığını, H. 1286 (M. 1870) yılında 500 kuruşa iki oğluna satmıştır.968
Mülk alışverişiyle ilgili kayıtlarda dikkatimizi çeken hususlardan biri de, ev, tarla, bahçe ve ağaçlık gibi gayr-i menkul satın alan kişilerin, satın aldıkları mülke sınır
958
R.Ş.S.; 23b-24a, 95a, 97a-b.
959 R.Ş.S.; 97b, 107b. 960 R.Ş.S.; 78b, 85b, 90a, 97b, 107b. 961 R.Ş.S.; 78b, 107b. 962 R.Ş.S.; 90a, 97b, 107b. 963 R.Ş.S.; 107b. 964
R.Ş.S.; 13a, 17a-b, 20b, 22a, 23a, 28b-29a, 29b, 42a, 42b, 47a, 48a, 52a, 78b, 83a, 83b, 88b, 91b, 94a, 103b-104a, 113a, 122a, 128a-b.
965
R.Ş.S.; 11b, 15a, 17a-b, 20a, 23a, 37a-b, 48a-b, 95b-96a, 103a, 109a, 118b.
966 R.Ş.S.; 20b. 967 R.Ş.S.; 23a. 968 R.Ş.S.;48a.
başka mülklerinin de olmasıdır.969 Buradan hareketle Rize’de gayr-i menkul alımında bulunan kişilerin, genellikle kendi mülklerine komşu mülkleri tercih ettiklerini söyleyebiliriz.