A. AİLE HAYATI
4. Evliliğin Sona Ermesinin Neticeleri
Evliliğin sona ermesinin önemli sonuçlarından biri olan iddet; eşi ölen, boşanan veya evliliği feshedilen kadının, bu evlilikle ilgisinin tamamen kesilmesi ve başkasıyla evlenebilmesi için beklemesi gereken süreyi ifade etmektedir.319 Kadının hamile olup olmadığının anlaşılması, vefat eden kocanın hatırasına hürmet, ric‘î talakta erkeğe boşadığı eşine tekrar dönmesi için düşünme imkânı sağlamak, iddet denilen bekleme süresinin gayeleri arasındadır.320
* Bülûğ muhayyerliği (Hıyâr-ı bülûğ), bâliğ olmakla velâyet altından kurtulan bir şahsın, hakkındaki nikâhı kabul veya feshettirebilme salâhiyetidir. Bkz. Bilmen, age, II, 8.
316
R.Ş.S.; 68a.
* Ta‘lik talak (şartlı talak), bir şeye ta‘lik suretiyle yapılan talaktır. Bkz. Erdoğan, age, s.542.
317 R.Ş.S.; 98b. 318 R.Ş.S.; 28a. 319 Karaman, Mukayeseli, I, 382. 320
İddet nafakası ise, ric‘î, bâin ve bazı istisnaları olmakla birlikte fesih iddeti bekleyen kadının, boşandığı eşi tarafından giyecek, yiyecek ve mesken gibi temel ihtiyaçlarının karşılanmasını ifade etmektedir.321
H. 1286-1287 (M. 1869-1871) yılları arasında Rize’de tesbit edebildiğimiz nafaka-i iddet miktarları şu şekildedir:
Dava No Yer Tarih Nafaka-i İddet
12a Kabahor karyesi 23 Receb 1286 50 kuruş (bâkî nafaka)
18b Malpet karyesi 14 Şaban 1286 100 kuruş
19b Hama karyesi 19 Şaban 1286 100 kuruş
23b Milakamoz karyesi 29 Şaban 1286 100 kuruş
24a Ğoloz karyesi 29 Şaban 1286 20 kuruş (bâkî nafaka)
28a Filargoz karyesi 25 Ramazan 1286 100 kuruş
32b Kuzandinoz karyesi 14 Şevval 1286 100 kuruş
39b Arkulikoz Mahallesi 12 Zilkade 1286 150 kuruş
41b Sandık karyesi 17 Zilkade 1286 100 kuruş
41a-b Maşer karyesi 18 Zilkade 1286 100 kuruş
76a Ğotoz karyesi 14 Rebîulûlâ 1287 100 kuruş
87a Hurtoz Mahallesi 22 Rebîulâhir 1287 90 kuruş
90a Aspet karyesi 3 Cemâziyelûlâ 1287 100 kuruş
98a Kaluharaf karyesi 16 Cemâziyeluhrâ 1287 250 kuruş
106a-b Hurtoz Mahallesi 13 Receb 1287 150 kuruş
114a-b Masin karyesi 13 Şaban 1287 220 kuruş
130b Kaçaran karyesi 6 Zilkade 1287 100 kuruş
Tablo 5: H. 1286-1287 (M. 1869-1871) Yılları Arası Rize’de Nafaka-i İddet
Miktarlarını Gösteren Tablo
İncelediğimiz sicilde iddet nafakasıyla ilgili bilgileri, talak ve muhâla‘a kayıtlarından edinmekteyiz. Talak kayıtlarından anlaşıldığına göre, Rize’de meydana gelen boşanmalarda, boşanan eşler, aralarında anlaşarak iddet nafakası için belli bir
321
miktar tesbit etmişlerdir.322 Dolayısıyla kadı tarafından tayin edilen nafaka örneğine rastlanılmamaktadır. İddet nafakasının miktarı ve ödenmesi konusunda sonradan taraflar arasında anlaşmazlık çıktığında ise, durum mahkemeye intikal etmiştir.323
Muhâla‘ayla ilgili kayıtlara göre ise, Rize’de eşlerinin de rızasını alarak boşanan kadınların bir kısmı nafaka hakkından vazgeçerken,324 genellikle erkek iddet nafakasını ödemekle yükümlü tutulmuştur.325 İddet nafakasının miktarı tesbit edilirken, bazen kadının mesken masraflarıyla (meûnet-i süknâ) beraber değerlendirilmiş,326 bazen de her ikisi ayrı ayrı belirlenmiştir.327
Tablo 5’te de görüldüğü üzere, Rize’de boşanan erkeklerin eşlerine verdikleri nafakalar içerisinde en yükseği 250 kuruşken, en düşüğü 90 kuruştur. Genellikle tayin edilen miktarın ise 100 kuruş olduğu görülmektedir. Burada tarafların rızalarının ve erkekle kadının maddî durumunun nafaka miktarını belirleyen temel faktörler olduğunu söylememiz mümkündür.
b. Hidâne
Arapça bir kelime olan hidâne, çocuğun bakımı ve terbiye edilmesi anlamına gelmektedir. Boşanma veya vefat sebebiyle ayrılıktan sonra, hidâne hakkında önceliğe sahip olan kişi, çocuğun annesidir. Annenin olmadığı durumda, çocuğun bakımı, annenin akrabalarına ve kadınlara öncelik verilmek üzere diğer akrabalara intikal etmektedir. Hidâne yaşının üst sınırı kızlarda 9-11, erkeklerde 7-9 yaşları arasında değişmektedir. Bu yaşlardan sonra ise, çocuk babasının yanında kalır. Babanın ölmesi, kaybolması veya sefihliği durumunda da, çocuğu terbiye hakkı başta dedeler olmak üzere erkek akrabalara geçer.328
322
R.Ş.S.; 12a, 18b, 19b, 23b, 28a, 32b, 39b, 76a, 87a, 106a-b, 114a-b, 130b.
323
R.Ş.S.; 12a, 19b, 23b, 39b, 41a-b, 57b, 106a-b.
324
R.Ş.S.; 13b-14a, 19a, 33a, 33a, 43b.
325
R.Ş.S.; 24a, 34a, 41b, 47b, 62b, 63b, 73b, 94b, 103a, 130b.
326
R.Ş.S.; 12a, 13b-14a, 18b, 19a, 19b, 23b, 28a, 33a, 33a, 39b, 41a-b, 41b, 43b, 87a, 90a, 98a, 106a-b, 114a-b, 130b.
327
R.Ş.S.; 24a, 32b, 34a, 41b, 47b, 62b, 63b, 73b, 76a, 94b, 103a, 130b.
328
İncelediğimiz sicile göre, Rize’de meydana gelen boşanmalar sonrasında hidâne hakkı genellikle annede olmakla birlikte,329 annenin çocuğa namahrem biriyle evlenmesi durumunda, hidâne hakkını kaybettiği görülmektedir. Buna göre, Rize’de yaşayan Hicâbe isminde kadın, H. 1287 (M. 1870) yılında eşinden boşandıktan sonra, küçük kızının bakımını üstlenmiştir. Ancak Hicâbe Hatun’un kızına namahrem birisiyle evlenmesi üzerine, hidâne hakkı çocuğun anneannesi olan Fâtıma Hatun’a geçmiştir.330
Çocukların terbiye edilememesi veya ahlâklarının bozulmasına sebep olacak bir durumun ortaya çıkması hâlinde de, annenin hidâne hakkını kaybettiği görülmektedir. Nitekim Rize’nin Hancı (Sandıktaş) karyesi ahalisinden Alihanoğlu Mehmed isimli şahıs, H. 1286 (M. 1870) yılında meclis-i şer‘e gelerek, boşandığı eşi Ömer kızı Hicâbe Hatun’un, küçük çocukları Esad ve Gülfe’yi geceleri evde yalnız bırakıp annesiyle beraber başka mahallerdeki evlerde kalmaları, gündüzleri de namahrem insanlarla ihtilat etmeleri sebebiyle, çocukların boşandığı eşinden alınarak kendisine verilmesini talep etmiştir. Şahitlerin de tasdikiyle çocuklar anneden alınarak babaya teslim edilmiştir.331
Boşanma sonrası anne çocuğun bakımını üstlenmede maddî yönden zorluk çektiği durumda, mahkemeye başvurarak çocuğu için boşandığı eşinden nafaka talebinde bulunabilmektedir. Nafaka talep ederken çocuğun boşandığı eşinden olma, kendisinden doğma olduğunu, asla malı olmayıp nafakaya muhtaç olduğunu da ifade etmesi gerekmektedir. Bu durumda kadı çocuğun giyecek, yiyecek ve diğer zarurî ihtiyaçlarına sarf edilmek üzere nafaka takdir eder. Nafakayı kullanma, gerektiğinde istidâne (borç isteme) ve babaya rucû yetkisi de hâdine durumundaki anneye verilmektedir.332
Nafakanın, kadı tarafından tayin edilmesi, babanın maddî durumunun dikkate alınmadığı veya taraflar arasında miktar hususunda anlaşmaya gidilmediği anlamına gelmemektedir. Zira tablo 6’da da görüleceği üzere nafaka miktarlarındaki farklılık, nafakanın babanın maddî durumuna göre belirlendiğini ortaya koymaktadır.
329
R.Ş.S.; 12b, 19a, 20b, 29a, 33b, 38a, 59b, 64a, 74b, 76a, 88b, 92b, 98a, 101b.
330
R.Ş.S; 59b.
331
R.Ş.S.; 38a.
332
Takdir edilen nafaka, baba tarafından peşin ödendiği gibi,333 bazen de geciktirilmiştir.334 Bu durumda anne çocuğunun birikmiş nafaka parasını, boşandığı eşinden talep etmek üzere tekrar mahkemeye başvurmakta,335 miktar konusunda anlaşmazlık çıktığında ise sulh yoluna gidilmektedir.336
Rize’de meydana gelen nafaka davalarında genellikle boşanan çiftlerin mahkemede hazır bulunmasının yanı sıra,337 gıyabî davaların yapıldığı da görülmektedir.338 Bu durumda baba mahkemeye başvurarak gıyabında takdir edilen nafaka miktarının düşürülmesini talep edebilmektedir. Nitekim Kal‘a (Kale) Mahallesi’nden Yedibelaoğlu el-Hâc Zekeriyya, H. 1287 (M. 1870) yılında meclis-i şer‘e gelerek, boşandığı eşi Hamide Hatun’un, kendisinin gıyabında küçük kızı Seyyare’ye yevmî (günlük) ikişer kuruş nafaka takdir ettirdiğini, ancak kendisinin bu nafakayı ödemeye gücünün olmadığı ve Seyyare’ye günlük kırkar para nafakanın kifâyet edeceği gerekçesiyle, geri kalan kırk paranın düşürülmesini talep etmiştir. Bunun üzerine sağîrenin nafakası yevmî kırk para olarak belirlenmiştir.339
Nafaka ile ilgili kayıtlarda dikkatimizi çeken hususlardan biri de, terkedilmiş çocukların cemiyet tarafından sahiplenilmesi ve kendilerine devlet tarafından nafaka takdir edilmesidir. Buna göre Rize’de Orta Cami-i Şerif avlusunda bulunan bir aylık bebek, Samrı mahalleli Fâtıma ismindeki kadın tarafından sahiplenilerek, kendisine Hamide ismi verilmiştir. Fâtıma Hatun’un maddî imkânsızlık sebebiyle, H. 1286 (M. 1870) yılında mahkemeye başvurarak Hamide için nafaka talebinde bulunması üzerine, Hamide’ye ailesi ortaya çıkıncaya kadar günlük 30 para nafaka takdir edilmiştir.340
333 R.Ş.S.; 20b. 334 R.Ş.S.; 29a, 98a, 101b, 126b. 335 R.Ş.S.; 29a, 98a, 101b, 126b. 336 R.Ş.S.; 98a. 337
R.Ş.S.; 12b, 19a, 20b, 20b, 33b, 64a, 74b, 76a, 88b, 92b, 98a, 98a, 101b, 126b.
338 R.Ş.S.; 98a. 339 R.Ş.S.; 98a. 340 R.Ş.S.; 35b.
İncelediğimiz defterde tesbit edebildiğimiz nafaka miktarlarını tablo hâlinde vermeyi uygun görüyoruz:
Dava No Yer Tarih Nafaka Miktarı
29a Müftü Mahallesi Gurre-i Cemâziyelevvel Beher mâh 22,5 kuruş
19a Andon karyesi 21 Receb 1286 Beher yevm 15 para
12b Kabahor karyesi 23 Receb 1286 Beher mâh 25 kuruş
20b Liparit karyesi 21 Şaban 1286 Beher yevm 25 para
33b Arğaloz karyesi 15 Şevval 1286 Beher yevm 30 para
59b __ 16 Muharrem 1287 Beher mâh 12,5 kuruş
64a Kuzandinoz karyesi 29 Muharrem 1287 Beher yevm 25 para
74b Veyla karyesi 5 Rebîulûlâ 1287 Beher yevm 30 para
76a Ğotoz karyesi 14 Rebîulûlâ 1287 Beher yevm 20 para
88b Hurtoz Mahallesi 21 Rebîulâhir 1287 Beher yevm 20 para 92b Mirakaloz karyesi 15 Cemâziyelûlâ 1287 Beher yevm 25 para 98a Kal‘a Mahallesi 5 Cemâziyeluhrâ 1287 Beher yevm 40 para 101b Kabahor karyesi 28 Cemâziyelâhir 1287 Beher mâh 20 kuruş
Tablo 6: H. 1286-1287 (M. 1869-1871) Yılları Arası Rize’de Nafaka Miktarlarını
Gösteren Tablo
B. RİZE’NİN FİZİKÎ ve MİMARÎ YAPISI