Ünvanlar

İncelediğimiz dönemde Rize’de tesbit edebildiğimiz ünvanların hemen hepsi, erkekler için kullanılmıştır. Bu ünvanlara sahip erkeklerin toplumun hangi kesiminden oldukları ve meslekleri üzerinde bir değerlendirmeye gitmeden önce, söz konusu

707

R.Ş.S.; 29a, 31b, 62b, 66a-b, 69a, 107a.

708

R.Ş.S.; 10a, 36a, 37a-b, 44a-b, 50a, 69b, 71b, 72a, 79a-b, 87a, 99a-b, 106b, 111a-b, 112b, 112b, 115a, 123b-124a.

ünvanların yaygınlığını gösterebilmek amacıyla, bunları kullanan kişi sayısını tablo halinde vermeyi uygun görüyoruz:

Ünvanlar Kullanan Kişi Sayısı

Ağa 147 Bey 17 Efendi 213 el-Hâc-Hacı 271 Halîfe 5 Molla 75 Reis 57 Seyyid 5 Şeyh 3

Tablo 10: H. 1286-1287 (M. 1869-1871) Yılları Arası Rize’de Kullanılan Ünvanlar İle

Bu Ünvanlara Sahip Kişilerin Sayısını Gösteren Tablo

Tablo 10’da görüldüğü üzere, incelediğimiz dönem Rize’sinde, en çok kullanılan ünvan Hacı’dır. Kayıtlarda el-Hâc şeklinde de yer alan bu ünvan, İslâm toplumunda hac farizasını ifa eden kişiler için kullanılmaktadır. Bu dönemde haccın zorluğu ve birtakım maddî mükellefiyetler gerektirmesinden hareketle, Rize’de bu ünvan sahibi kişilerin, maddî durumlarının hacca gidebilecek kadar iyi olduğunu söylememiz mümkündür. Hacı ünvanına sahip kişilerden tesbit edebildiklerimiz arasında, bir de kadın bulunmaktadır. Hacı Zeyneb Hanım isimli bu kadın, aslen Rize’nin Kurâ-yı seb‘a nahiyesinden olup, Dersaadet’e bağlı Beşiktaş’ta ikâmet etmektedir. H.1286 (M. 1869) yılında burada vefat etmiştir.⁷⁰⁹

İncelediğimiz kayıtlarda Hacı ünvanından sonra, en sık rastlanılan ünvan Efendi’dir. Bu ünvan Osmanlı Devleti’nde ilmiye sınıfına mensup olanlarla, diğer bazı devlet ricali için kullanılmıştır.⁷¹⁰ XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren de, daha geniş bir surette kullanılmaya başlanmıştır.⁷¹¹ Rize’de Efendi ünvanına sahip kişilerden görev

709

R.Ş.S.; 11b.

710

Mithat Sertoğlu, Osmanlı Tarih Lugatı, Enderun Kitabevi, İstanbul 1986, s.94.

711

ve mesleklerini tesbit edebildiklerimiz, kadı,⁷¹² nâib,⁷¹³ cerrah,⁷¹⁴ emlâk kâtibi,⁷¹⁵ emlâk memuru,⁷¹⁶ esnaf kethüdası,⁷¹⁷ evkaf müdür vekili,⁷¹⁸ kaim-i makam vekili,⁷¹⁹ kaza müdürü,⁷²⁰ kaza müdürü vekili,⁷²¹ kaza müftüsü,⁷²² mahkeme kâtibi,⁷²³ mahkeme mukayyidi,⁷²⁴ Meclis-i De‘âvî kâtibi,⁷²⁵ Meclis-i De‘âvî mukayyidi,⁷²⁶ Meclis-i De‘âvî mümeyyizi,⁷²⁷ Meclis-i İdare azası,⁷²⁸ İhtiyar Meclisi azası,⁷²⁹ muharrir,⁷³⁰ muhasebe mukayyidi,⁷³¹ muhtar,⁷³² nüfus mukayyidi,⁷³³ telgraf memuru,⁷³⁴ vilayet rusûmu mültezimi,⁷³⁵ Asakir-i Zabtiye süvarisi⁷³⁶ ve zabtiye neferatından ibarettir.⁷³⁷ Dolayısıyla Rize’de Efendi ünvanının, geniş bir kullanım alanına sahip olduğunu ve bu ünvana sahip kişilerin, başta adlî olmak üzere, idarî ve askerî makamlarda görev yaptıklarını söylememiz mümkündür.

Hacı ve Efendi ünvanlarından sonra, Rize’de yaygın olan bir diğer ünvan Ağa’dır. Ağa ünvanı, Osmanlı askerî teşkilâtında en çok kullanılan ünvanlardan biridir. Bunun yanı sıra, saray teşkilâtında vazife gören bazı kişilerle, halkın ileri gelenleri, esnaf kethüda ve yiğitbaşıları ile taşra ayan ve eşrafı için de kullanılmıştır.⁷³⁸ Elimizdeki sicil defterinde, bu ünvana sahip bazı kişilerin, diğer ünvanlarda da olduğu gibi, görev

712

R.Ş.S.; 2a.

713

R.Ş.S.; 8a-b, 15b, 41a, 67a-b, 70a-b, 98a, 111b-112a.

714

R.Ş.S.; 48b.

715

R.Ş.S.; 82a-b.

716

R.Ş.S.; 18a, 34a-b, 71b, 107a-b, 107b, 113a, 121b, 128a-b, 130b.

717 R.Ş.S.; 112a. 718 R.Ş.S.; 49b, 93a, 114a. 719 R.Ş.S.; 16a-b. 720 R.Ş.S.; 24a-b, 83b-84a. 721 R.Ş.S.; 50a. 722 R.Ş.S.; 18a, 31a. 723

R.Ş.S.; 22a-b, 23b-24a, 38b, 40a, 50a-b, 56b, 67a, 72b-73a.

724 R.Ş.S.; 9b, 26b, 39b, 82b-83a, 112b, 122b. 725 R.Ş.S.; 108a, 113a. 726 R.Ş.S.; 108a, 122b. 727 R.Ş.S.; 34a-b, 56b, 107b, 129a. 728 R.Ş.S.; 48b-49a, 58b-59a, 107b. 729 R.Ş.S.; 121a-b. 730 R.Ş.S.; 3a. 731 R.Ş.S.; 34a-b. 732 R.Ş.S.; 62b, 90b. 733

R.Ş.S.; 15a-b, 93a, 111b, 114a, 118b, 127a, 128a, 130a.

734 R.Ş.S.; 78a. 735 R.Ş.S.; 78b. 736 R.Ş.S.; 102b. 737 R.Ş.S.; 115b. 738

ve meslekleri hakkında bilgi verilmemektedir. Bununla birlikte, kal‘a gediği,⁷³⁹ kaim-i makam vekili,⁷⁴⁰ Meclis-i De‘âvî azası,⁷⁴¹ Meclis-i De‘âvî mümeyyizi,⁷⁴² Meclis-i İdare azası,⁷⁴³ mübaşir,⁷⁴⁴ mütevellî,⁷⁴⁵ kaza müdürü,⁷⁴⁶ kaza müdürü vekili,⁷⁴⁷ nahiye müdürü,⁷⁴⁸ zabtiye neferatı,⁷⁴⁹ muhtar,⁷⁵⁰ muhzır,⁷⁵¹ sipahi⁷⁵² ve tüccar,⁷⁵³ Rize’de Ağa ünvanına sahip kişilerden görev ve mesleklerini tesbit edebildiklerimizdir. Bu mesleklerden hareketle, Ağa ünvanının, Rize’de daha çok devletin adlî ve idarî makamlarında görev yapan şahıslar için kullanıldığını söyleyebiliriz.

Tesbit edebildiğimiz diğer ünvanların, Rize’de toplumun hangi kesiminden insanlar için kullanıldığına dair bir sonuca varmak amacıyla, bu ünvanlara sahip kişilerin de görev ve meslekleri üzerinde durmayı uygun görüyoruz. Buna göre Rize’de Halîfe ve Molla* ünvanına sahip kişilerin, genellikle dînî görevliler arasında yer aldığını söyleyebiliriz. Zira imamlık,⁷⁵⁴ hatiblik⁷⁵⁵ ve mütevellîlik,⁷⁵⁶ bu ünvanlara sahip olan kişilerin vazifeleri arasındadır. Bununla birlikte, İhtiyar Meclisi azası olduğu hâlde, Molla ünvanına sahip olan şahıslara da rastlanılmaktadır.⁷⁵⁷ Rize’de Reis ünvanına sahip kişiler içerisinde, muhtar⁷⁵⁸ ve İhtiyar Meclisi azası olmakla birlikte,⁷⁵⁹ bu ünvanı kullanan şahısların çoğunun vazifesi hakkında bilgi sahibi olunamamaktadır. Ancak

739

R.Ş.S.; 4a-5a.

740

R.Ş.S.; 7a-b, 56b, 56b-57a, 68b-69a, 82a-b, 87b, 123b-124a, 129a.

741 R.Ş.S.; 13a-b. 742 R.Ş.S.; 34a-b, 78a, 90b. 743 R.Ş.S.; 78a. 744 R.Ş.S.; 6b. 745 R.Ş.S.; 106a, 119b-120a. 746

R.Ş.S.; 16b, 18b, 22b, 49a, 50b-51a, 86a.

747

R.Ş.S.; 93a.

748

R.Ş.S.; 13a-b, 51a-b.

749

R.Ş.S.; 12b, 16b, 24a-b, 27a, 29b, 35b, 61a, 68a-b, 69a, 71a, 96a-b.

750

R.Ş.S.; 86a, 90b, 93b, 108a-b, 126b.

751

R.Ş.S.; 18a, 32a, 39a, 97b, 108a, 113a.

752

R.Ş.S.; 4a-5a, 59a-b, 64b, 83b-84a, 86a.

753

R.Ş.S.; 22a-b.

* Lügatte alim, fâzıl ve fakih gibi anlamlara gelen molla kelimesi, “monla” şeklinde de yazılmıştır. Bu ünvan, Osmanlı Devleti’nde genellikle mevleviyet pâyesine ulaşan kadılarla, Süleymaniye müderrislerinden 300 akçelik kadılıklara tayin edilenler için kullanılmıştır. Ancak devletin son dönemlerinde, sosyal anlamda değer kaybına uğrayarak, medrese talebeleri için de kullanılır olmuştur. Bkz. Hamid Algar, “Molla”, DİA, TDV Yayınları, İstanbul 2005, XXX, 238-239.; Pakalın, age, II, 549.

754

R.Ş.S.; 30a, 97a, 114a, 116a, 118b, 127a, 128a.

755

R.Ş.S.; 15a-b, 30a, 93a, 114a, 116a, 117b, 118b, 122b, 127a, 128a.

756 R.Ş.S.; 99a. 757 R.Ş.S.; 104a-b. 758 R.Ş.S.; 88b-89a. 759 R.Ş.S.; 90b.

bazı kaptanlarla sandal sahibi şahısların da bu ünvanı kullandıkları görülmektedir.⁷⁶⁰ Aynı şekilde Bey* ünvanına sahip kişilerin meslekleri hakkında da, fazla bir bilgi edinilememektedir. Bununla birlikte kaza kaim-i makamı,⁷⁶¹ kaza müdürü⁷⁶² ve sipahi gibi idarî görevliler,⁷⁶³ bu ünvana sahip kişiler arasındadır.

Bilindiği üzere Seyyid, Peygamber Efendimiz’in torunu Hz. Hüseyin’in soyundan gelenler için kullanılan bir ünvandır.⁷⁶⁴ İncelediğimiz dönem Rize’sinde kadı,⁷⁶⁵ kaim-i makam,⁷⁶⁶ mutasarrıf, muhasebe vekili⁷⁶⁷ ve nâibler⁷⁶⁸ için de bu ünvan kullanılmıştır. Ancak buradaki seyyid ünvanının, söz konusu kişilerin Hz. Peygamber’in soyundan geldiklerini ifade eden bir ünvan olarak kullanılıp kullanılmadığı kesin olarak bilinememektedir. Şeyh ünvanı da, bir tekkenin veya loncanın reisi anlamına gelmektedir.⁷⁶⁹ İncelediğimiz dönemde Rize’de bu ünvana sahip dört şahıs bulunmaktadır.⁷⁷⁰ Bu şahıslardan üçü, Kadiriye tarikatına mensuptur.⁷⁷¹

Rize’de tesbit edebildiğimiz ünvan sahibi kişiler içerisinde, birden fazla ünvan kullananlar da bulunmaktadır. Buna göre, Hacı ünvanına sahip kişilerden pek çoğu, aynı zamanda Ağa⁷⁷² veya Efendi⁷⁷³ ünvanına da sahiptir. Hacı ve Efendi ünvanlarının her ikisini de kullanan erkeklerden 9’u, aynı zamanda hafızdır.⁷⁷⁴ Efendi ünvanına sahip

760

R.Ş.S.; 9b, 82b, 103a.

* Bey ünvanı, Osmanlı Devleti’nin ilk dönemlerinden itibaren kullanılmaya başlanmıştır. Askerî ve mülkî memurlarla, büyük devlet adamlarının erkek çocukları için kullanılan bu ünvan, devletin sonlarına gelindiğinde daha da yaygınlaşmış olup, az çok bir mevki sahibi olan kişilerce de kullanılır olmuştur. Bkz. Pakalın, age, I, 213.

761

R.Ş.S.; 2b, 35b, 36a-b, 58b-59a, 65a-b, 102b, 114b-115a, 116b-117a, 119b-120a.

762

R.Ş.S.; 55b-56a, 59a-b, 86a.

763

R.Ş.S.; 75b.

764

Kazıcı, Müesseseler Tarihi, s.264.

765

R.Ş.S.; 2a, 54b, 121a.

766

R.Ş.S.; 2b, 4a-5a, 16a-b, 18b-19a, 20b-21a, 36a-b, 39b, 48b-49a, 65a-b, 68a-b.

767

R.Ş.S.; 91a.

768

R.Ş.S.; 121a.

769

Devellioğlu, age, s.995.; Sertoğlu, age, s.324.

770

R.Ş.S.; 72b, 111b.

771

R.Ş.S.; 111b.

772

R.Ş.S.; 2a, 2b, 9b, 11b, 13a-b, 14a-b, 18b, 20a, 22a-b, 26a, 26b, 29a, 32a, 38a, 38b, 49a, 51a-b, 58b-59a, 78a, 90b, 92b, 102a, 107a-b, 108a, 113a.

773

R.Ş.S.; 2a, 6a, 8a, 8a-b, 9a-b, 13a-b, 13b, 16a-b, 18a, 23b-24a, 26a, 29a, 31a, 32a, 39b, 48b, 49a, 51a-52a, 54a, 54b, 55a, 60a-b, 70b, 71a, 78b, 80b, 84b, 86b, 88b-89a, 90a, 90b, 92b, 94b, 95a, 95b, 97a-b, 97b, 98b, 101a, 102a, 104a-b, 105a, 106a, 107a-b, 107b, 108a, 108a-b, 110b, 111b-112a, 116b, 118b-119a, 121a-b, 122a, 123b-124a, 126a-b, 127b-128a, 130b.

774

kişilerden, 1’i molla,⁷⁷⁵ 3’ü seyyid,⁷⁷⁶ 4’ü şeyh,⁷⁷⁷ 8’i de hafızdır.⁷⁷⁸ Bey ünvanını kullanan şahıslardan ise, 2’si seyyiddir.⁷⁷⁹

Rize’de erkeklerin yanı sıra, kadınlar için kullanılan ünvanlar da bulunmaktadır. Ancak bunlardan tek tesbit edebildiğimiz Hanım ünvanıdır. Toplumda yüksek mevkideki kadınlar için kullanılan bu ünvana,⁷⁸⁰ Rize’de sadece dört kadında rastlanılmaktadır.⁷⁸¹