LİTERATÜR TARAMASI VE HİPOTEZ GELİŞTİRME Liderlik Tarzları ve Araştırmacı ve Fırsatçı Yenilikçilik

Liderlik tarzı ile yenilikçilik arasındaki ilişkiye dair çalışmalar genellikle dönüştürücü liderliğin yenilikçilik üzerine etkisi olduğunu, buna karşılık işlemci liderliğin yenilikçilik ile ilişkilendirilemeyeceğini ortaya koymaktadır (Pieterse vd., 2010). Rosing ve arkadaşlarının (2011) liderlik tarzları ve yenilikçilik yazınına ilişkin yaptıkları meta-analitik çalışmada dönüştürücü liderlik ile yenilikçilik arasındaki ilişkinin pozitif olduğunu ancak araştırma sonuçlarının kullanılan bağımlı değişkene (yaratıcılık, yenilikçilik, esneklik, hız, kalite vb), analiz düzeyine (birey, takım, örgüt) ve yerine getirilen görevlere (araştırma projelerine karşılık geliştirme projeleri) bağlı olarak değişkenlik gösterdiğini ifade etmektedirler.

Ancak yenilikçilik yazını örgütsel çift yönlülüğe ilişkin araştırmalar ile zenginleştikçe yenilikçilik tek bir boyutla ele alınmaktan çıkmış ve araştırmacı ve fırsatçı yenilikçilik boyutları ile ele alınmaya başlanmıştır. Bu durum farklı liderlik tarzlarının farklı yenilikçilik eğilimine katkıda bulunduğuna dair varsayımların gelişmesine ve test edilmesine zemin hazırlamıştır. March (1991) tarafından örgütsel öğrenme kapsamında geliştirilmiş olan araştırmacı yenilikçilik ve fırsatçı yenilikçilik kavramları üzerine yapılan çalışmalarda örgütlerin bu iki temel beceriye sahip olmaları gerektiğini ortaya koymaktadır (Eisenhardt ve Martin, 2000). Araştırmacı yenilikçilik yeni ortaya çıkan müşteri ve pazarların ihtiyaçlarını karşılamak için risk alarak köklü değişimleri

159

gerçekleştirme becerisini ifade etmektedir (Benner ve Tushman, 2003). Bu bağlamda araştırmacı yenilikçilik, yeni bilgi elde etme, olanı değiştirmek için yeni fikirler peşinde koşma, yeni ürün geliştirme, yeni pazarlar yaratma ve örgütsel dinamikleri değiştirme faaliyetlerini kapsar (March, 1991). Fırsatçı yenilikçilik ise mevcut müşterilerin ihtiyaçlarını daha iyi karşılamak için sahip olunması gereken becerileri ifade eder (Benner ve Trushman, 2003; Lubatkin vd., 2006). Fırsatçı yenilikçilik araştırmacı yenilikçiliğin aksine radikal yeniliği değil birikimsel yeniliği amaçlar. Bu yenilikçilik türü mevcut bilgi ve yetenekleri daha da geliştirmeyi ve mevcut iş ve süreçleri daha etkin bir şekilde yerine getirmeyi kapsar.

Liderlik ve örgütsel çift yönlülük konusu ile ilgili şu ana kadar yapılan sınır çalışmada, liderlik uygulamalarının fırsatçı ve araştırmacı yenilikçilik başarısında etkisi olduğu bulunmuştur (ör. Carmeli ve Halevi, 2009; O’Reilly ve Tushman, 2011). Bu bağlamda özellikle dönüştürücü liderlik tarzının çift yönlülük becerisi üzerinde etkisi olduğu ortaya konulmakta (Jansen et al., 2008; Li et al., 2015) ancak işlemci liderlik tarzını da dikkate alan araştırmalara gereken ilginin gösterilmediği dikkati çekmektedir. Hem dönüştürücü hem de işlemci liderlik tarzını çift yönlülük üzerindeki etkisini ele alan az sayıda çalışma dikkati çekmektedir. Bunlardan biri Jansen vd.’nin (2009) yürüttüğü ve dönüştürücü liderliğin daha çok araştırmacı yenilikçilikle, işlemci liderliğin ise fırsatçı yenilikçilik ile ilişkilendirildiği çalışmadır. Dönüştürücü ve işlemci liderlik özellikleri ve araştırmacı ve fırsatçı yenilikçilik davranışları konusunda yukarıda ifade edilen görüşlerden hareketle aşağıdaki hipotezler kurulabilir:

H1. Liderlik tarzları ile araştırmacı ve fırsatçı yenilikçilik arasında bir ilişki vardır.

H1a Dönüştürücü liderlik tarzı ile araştırmacı yenilikçilik davranışı arasında pozitif bir ilişki vardır.

H1b İşlemci liderlik tarzı ile araştırmacı yenilikçilik davranışı arasında negatif bir ilişki vardır.

H1c. Dönüştürücü liderlik tarzı ile fırsatçı yenilikçilik davranışı arasında negatif bir ilişki vardır.

H1d. İşlemci liderlik tarzı ile fırsatçı yenilikçilik arasında pozitif bir ilişki vardır.

160

Örgüt Büyüklüğünün Düzenleyici Rolü

Liderlik ile ilgili yazın etkili liderliğin evrensel olmadığını, kültür, ekonomi, endüstri gibi çevresel faktörlere ve strateji, örgüt büyüklüğü, teknoloji ve yapı gibi örgütsel faktörlere bağlı olduğunu ortaya koymaktadır (Osborn vd., 2002). Bu nedenle liderlik tarzlarının yenilikçilik üzerindeki etkisi örgütsel bağlam dikkate alınmadan tam olarak anlaşılamaz. Bu nedenle bu çalışmada liderlik tarzı ve fırsatçı ve araştırmacı yenilikçilik eğilimi ilişkisinde örgüt büyüklüğü düzenleyici faktör olarak ele alınmaktadır.

Örgüt büyüklüğü ve liderlik ilişkisine dair yapılan görgül çalışmaların sonuçları arasında tutarsızlık gözlemlenmektedir. Örgüt büyüklüğünün artmasıyla görev yönelimli liderliğin daha fazla görüldüğüne dair bulguların (Bass, 1960) aksine büyüklük arttıkça katılımcı liderlik tarzının daha önemli hale geldiğini ortaya koyan araştırmalar (Wofford, 1971) söz konusudur. Benzer şekilde Erez ve Rim (1982) büyük örgütlerde daha fazla katılımcı ve daha az yönlendirici liderliğin görüldüğü; buna karşılık, Sheridan ve Vredenburgh (1979) örgüt büyüklüğünün liderlik üzerine etkisi olmadığı sonucuna varmıştır. Son zamanlarda Marx (2017) tarafından örgüt büyüklüğünün liderlik tarzları, fonksiyonları, özellikleri, becerileri ve etkinliği üzerine etkisi üzerine yapılan çalışmada örgüt büyüklüğünün çalışan katılımcılığının, güçlendirmenin, iletişimin ve lider-takipçi etkileşiminin ve risk almanın önemini azalttığı ortaya konulmuştur. Söz konusu çalışmada, örgüt büyüdükçe daha yönlendirici ve görev yönelimli liderlik tarzının belirginleştiği, buna karşılık küçük örgütlerde daha fazla katılımcı ve çalışan yönelimli bir liderlik tarzının gözlemlendiği tespit edilmiştir.

Bununla birlikte dönüştürücü ve işlemci liderlik tarzlarına ilişkin araştırmalar yoğunlaştıkça örgütsel özelliklerin liderlik üzerindeki etkisine dair bulgular da farklılaşmakta ve tutarsız bulgulara rastlanmaktadır. Örneğin, Pawar ve Eastman (1997) daha basit organizasyonel yapılar için dönüştürücü liderliği önermektedir. Ancak dönüştürücü ve işlemci liderlik ve yenilikçilik ilişkisinde örgüt büyüklüğünün düzenleyici etkisine dair Vaccaro vd.’nin (2012) yaptığı çalışmada örgütün büyüdükçe dönüştürücü liderliğin yenilikçilik üzerindeki pozitif etkisinin de arttığını, ancak küçük örgütlerde ise işlemci liderliğin yenilikçilik üzerindeki pozitif etkisinin daha fazla olduğunu tespit etmişlerdir. Bu nedenle çalışmamız, Vaccaro vd’nin (2012) bulgusundan hareketle varsayımı daha da detaylandırarak aşağıdaki hipotezi test etmektedir.

H2. Firma büyüklüğünün liderlik tarzı ile yenilikçilik davranışı arasındaki ilişkide moderatör (düzenleyici) bir etkisi vardır.

161

H2a. Örgüt büyüdükçe dönüştürücü liderliğin araştırmacı yenilikçilik üzerindeki etkisi azalır.

H2b. Örgüt büyüdükçe dönüştürücü liderliğin fırsatçı yenilikçilik üzerindeki etkisi artar.

H2c. Örgüt büyüdükçe işlemci liderliğin fırsatçı yenilikçilik üzerindeki etkisi artar. H2d. Örgüt büyüdükçe işlemci liderliğin araştırmacı yenilikçilik üzerindeki etkisi azalır.

YÖNTEM

Araştırma Prosedürü ve Veri Toplama

Araştırmanın evreni olarak Türkiye’de Sakarya, Kocaeli ve İstanbul’da en az 10 kişi çalıştıran işletmeler olarak belirlenmiştir. Bu illerin seçilmiş olmasının temel nedeni Türkiye’nin en sanayileşmiş illeri arasında olmalarıdır. Firmalar 2015 yılı itibariyle İstanbul Ticaret Odası (İSO) ve Sakarya Ticaret Odası (SATSO) ve Kocaeli Ticaret Odası (KOTO) kayıtlı işletmelerdir. Bu odalara kayıtlı işletmelerden rastgele örneklem yoluyla en az 10 kişi çalıştıran1050 firmanın üst düzey yöneticilerine ulaşılarak anket uygulanmıştır. Yüz yüze görüşme yoluyla 883, e-posta yoluyla da 44 firma olmak üzere toplam 1050 firmadan veri toplanmıştır.Ancak çalışmada, en az 10 kişi çalıştıran ve en üst düzey yöneticilerin cevapları dikkate alındığından, istenilen kıstasları sağlamayan ve/veya eksik doldurulan 210 anket elendikten sonra geriye kalan 762 yöneticinin cevapları değerlendirmeye alınmıştır.Katılımcıların yüzde 80,2’si erkek yüzde 19,8 kadındır. Katılımcıların ortalama yaşı 38,8’dir (S.D.=3,3). Katılımcıların yönetsel pozisyonuna bakıldığında %48,4’ü sahip/yönetici, %32’si genel müdür ve %19,6’sı genel müdür yardımcısı düzeyindedir. Eğitim düzeyleri açısından %6,2 ilköğretim, %26,9 lise, %38,1 lisans ve %9,7 lisansüstü düzeyde bir eğitim seviyesine sahiptir. Katılımcıların örnekleme dahil edilen firmalardaki yönetici olarak ortalama çalışma süresi 8,8 yıldır (S.D.=3,86). Araştırmaya dahil edilen firmaların %55,2’si imalat sektörü, %44,8’i hizmet sektöründe faaliyete bulunmaktadır. Firmalarda ortalama çalışan sayısı 386 kişidir (S.D.=913,36).

Tüm ölçekler aynı anket formunda yer aldığı için ortak yöntem eğilimi ihtimaline karşı Harman’ın tek faktör testi uygulandı. Bu test sonucuna göre eğer tüm ölçeklerdeki değişkenler tek bir faktör halinde çıkarsa ve bu değişkenlerin tek bir faktör halindeki varyansı %50’den yüksek çıkarsa bu durumda anketi cevaplayanların ortak yöntem

162

eğilimi sorunu olduğu söylenebilir (Podsakoff and Organ, 1986). Yapılan Harman tek faktör testi sonucunda tüm değişkenlerin tek bir faktör tarafından açıklanan varyansı %14,835 olduğu için ortak yöntem eğilimi sorununa rastlanmamıştır.

Kullanılan Ölçekler

Bağımsız Değişken: Liderlik Tarzı.Liderlik tarzı davranışına yönelik yerli ve yabancı

literatür taraması yapılarak değişkenleri en iyi şekilde yansıtacak bir ölçek aranmış ve Bass ve Avolio’nun 1998 yılında kullandıkları orijinal ölçeği çok boyutlu liderlik ölçeği ‘MLQ’ araştırmada kullanılmasına karar verilmiştir. Ölçek 5 li liker tipi bir ölçek olup, firma tepe yöneticilerine 1=“tamamen katılmıyorum”, 5=”tamemen katılıyorum” şeklinde ifadelere ilişkin görüşleri sorulmuştur. Liderlik tarzını ortaya koyan dönüştürücü ve işlemci liderliği ölçmek için kullandığımız çok boyutlu liderlik ölçeğinde (MLQ)’ faktörler Karizma, Bireysel İlgi, Entelektüel Teşvik, İlham Verici Motivasyon, Ödüle Bağlı teşvik, İstisnalarla Yönetim ve Lidersizliktir. Bu ölçek 36 sorudan oluşmaktadır. 20 soru dönüştürücü liderliğin ait boyutları ölçmeye yönelik ifadelerden oluşurken. 16 soru ise işlemci liderlik tarzını ortaya koyan boyutları belirlemeye yönelik ifadelerden oluşmaktadır. Moderatör değişken firma büyüklüğü için çalışan sayısının logaritmik dönüşümü hesaplanmıştır.

Bağımlı Değişken: Araştırmacı ve Fırsatçı Yenilikçilik. Fırsatçı ve araştırmacı yenilik

davranışı ölçeği Mom vd, 2007 ve Jansen vd. 2009 araştırmalarında kullanılan ölçeklerden yararlanarak oluşturulmuştur. Ölçek 5 li liker tipi bir ölçek olup, firma tepe yöneticilerine 1=“tamamen katılmıyorum”, 5=”tamemen katılıyorum” şeklinde ifadelere ilişkin görüşleri sorulmuştur. 22 ifadeden oluşan ölçekte 11 ifade Araştırmacı yenilikçilik davranışı 11 ifade fırsatçı yenilikçilik davranışı faaliyetlerini ölçmeye yöneliktir.

Yapısal Geçerlilik

Liderlik tarzlarını ve araştırmacı ve fırsatçı yenilikçilik eğilimini ölçmede kullanılan ölçeklerin yapı geçerliliğini ayrışma geçerliliği belirlemek için açıklayıcı faktör analizi ve doğrulayıcı faktör analizi yapılmıştır.Liderlik ölçeğine ait hiçbir madde çıkarılmadan 36 ifade için yapılan analizde Cronbah’s Alpha katsayısı α=0,787 olarak hesaplanmıştır. Dönüştürücü liderlik boyutu için 20 soru Cronbach’s Alpha=0,905 ve 16 soruluk işlemci liderlik için Cronbach’s Alpha=0,678 olduğu görülmüştür. Ancak yapılan faktör analizinde faktör yükü dağılımı yeterli düzeyde olmayan bazı ifadeler analizden çıkarılmıştır. Yapılan ön analizler sonucunda Cronbach’s Alpha güvenirlik katsayısı düzeyi dönüştürücü liderliğe ilişkin kalan 17 ifade için Cronbach’s Alpha=0,926 ve işlemci liderliğe ilişkin kalan 6 ifade için Cronbach’s Alpha=0,815 olarak tespit edilmiştir.

163

KMO değerinin 0,898 olduğu görülmüştür. Ayrıca Barlett Küresellik Testi sonuçları incelendiğinde elde edilen ki kare değerinin anlamlı olduğu görülmüştür. Ki-kare =5565,376 (P<0000) bu doğrultuda verilerin çok değişkenli normal dağılıma sahip olduğu kabul edilmiştir.

Araştırmacı ve fırsatçı yenilikçilik ölçeğine yönelik yapılan faktör analizinde faktör yükü dağılımı yeterli düzeyde olmayan bazı ifadeler analizden çıkarılmıştır. Yapılan ön analizler sonucunda kalan ifadelere ilişkin Cronbach’s Alpha güvenirlik katsayısı düzeyi araştırmacı yenilikçilik ifadeleri için kalan 7 ifade için Cronbach’s Alpha=0,725 ve fırsatçı yenilikçilik için kalan 4 ifade için Cronbach’s Alpha=0,743 olarak hesaplanmıştır. Analiz sonucu KMO değeri 0,871 olarak hesaplanmıştır. Bu değer faktör analizi yapılan örneklemin yeterliliğinin göstergesidir. Barlet Küresellik testi anlamlılık düzeyi ise p< 000 olduğundan istatistiki açıdan anlamlıdır.

Liderlik tarzı ölçeği için yapılan doğrulayıcı faktör analizi (X2 /df=3,492, GFI=0,987, CFI=0.985, RMSEA=0,57) ve araştırmacı ve fırsatçı yenilikçilik eğilimi ölçeği için yapılan doğrulayıcı faktör analizi (X2 /df=6,06, GFI=0,992, CFI=0.984, RMSEA=0,82) sonuçları verilerin faktörlerle oldukça uyumlu olduğunu göstermektedir. Bu sonuçlar ayrıca liderlik tarzını ve yenilikçilik türü eğilimini ölçen değişkenlerin yakınsak ve ayrışma geçerliliğinin iyi olduğunu göstermektedir.