Küreselleşme ve Tarihin Sonu:

Soğuk savaĢın bitimiyle birlikte ortaya çıkan yeni dünya düzeni tezlerinden biri de Huntington‟un makalesini anımsatan Francis Fukuyama‟nın 1989 yılında “The National Ġnterest” dergisinde yazdığı Tarihin Sonu Mu? adlı makalesidir (Karabulut,2005:69). Batı üstünlüğünün kalın çizgilerle vurgulandığı makale, hem var olan soğuk savaĢ sonrası yeni düzenin anlamlandırılmasına, hem de ABD öncülüğünde iĢleyen küreselleĢmenin meĢrulaĢtırılmasına dönüktü. Bunun ifadesi de makalesinde Ģu Ģekilde dile gelmektedir:

“Demokrasilerin kesin zaferiyle baĢlayan 20.yüzyılın, çemberin ilk noktasına doğru yeniden gelmekte olduğu; „ideolojinin sonu‟nun ya da daha önceleri tahmin edildiğinin aksine kapitalizmle sosyalizmin yakınlaĢmasına değil, yüzsüz ve amansız bir ekonomik ve siyasal liberalizmin zaferini ilan ettiğine tanık olduğu görülmekteydi. Batının ya da Batı düĢüncesinin zaferi, her Ģeyden önce Batı liberalizmine alternatif olduğu varsayılan sistemlerin büsbütün tükenmesi olayında kendisini göstermektedir.” (Fukuyama, 2003: 263).

Tarihin Sonu makalesi Medeniyetler ÇatıĢması makalesinden önce yayımlanmıĢ olmasına rağmen sanki aynı kiĢi tarafından yazılmıĢ gibi görünmektedir. Bu benzerlik yazıların belli bir egemen düzenin temsilcilerinin desteğiyle yazılmıĢ olduğu izlenimini uyandırmaktadır. Yani egemenin dilidir. Makale tarih felsefesi tarzında ele alınmaktadır. Bu yönüyle ele alındığında Batı evrenselliğinin her dönem farklı Ģekillerde “bilimselleĢtirilmeye” çalıĢıldığına Ģahit olmaktayız.

Tarihin Sonu düĢüncesinin küreselleĢme sürecini nasıl teĢvik ettiğinin anlaĢılması için düĢüncenin tarihsel arka planına bakmak gerekir. 1806 yılında Napolyon‟un Prusya‟yı yenmesi bu düĢüncenin fikir babası sayılan Hegel‟i büyülemiĢti. Meydanda kazanılan bu savaĢ düĢünsel anlamda Fransız devriminin ortaya çıkardığı “evrensel” fikirlerin de zaferi olarak algılanmıĢtı. Ġlerlemenin dünya çapında somut halini ifade eden Fransız devriminin çıkardığı fikirlerin son halkasını temsil eden Amerikan idealleri tarihin sonu demektir (Fukuyama, 2003: 30). Bu idealler zamanla küreselleĢmenin insanlığın faydasına bir süreç olduğunu meĢrulaĢtırmak için de kullanılacaktı. Bu tez ve buna kaynak olan Hegelyan düĢünce tarzı teleolojik bir tarih anlayıĢıdır. Bu düĢünce içerisinde tarihin temelinde yatan kanunlar ve yönelimler olduğunu, tarihsel öngörünün ise mümkün olabildiği anlayıĢı vardır. Bu anlayıĢı tarihsici olarak eleĢtiren Karl Popper, bunu bireysel özgürlüğün hayat bulduğu “Açık Toplum” için bir tehdit olarak görmektedir. (Aktaran Taslaman, 2011: 130). Burada "merkezi" temsil eden Batı; diğer tarafta ise tarihsel çizginin gerisinde yer alan ve batının tarihsel geliĢimini takip etmeye zorlanan ve yahut ayartılan batı dıĢı toplumlar bulunmaktadır (Arslan, 2004: 117-118). Tarihsici yaklaĢımlar Açık Toplum ve bireysel özgürlük için olduğu kadar batı dıĢı toplumlar içinde bir tehdittir.

Fransız devrimi sonucu meydana gelen modern liberal demokratik devletin zorunlu olarak rasyonel ve evrensel olması onun insanlık için kaçınılmaz olduğunu ifade eder. Bu devlet modelindeki anayasal yurttaĢlık ve piyasa ilkeleri insanlığın kabul görme ve özbilinçenme halinin bir tecellisidir. Tarihin sonunda ortaya çıkan evrensel, çeliĢiksiz homojen devlet anlayıĢının bir ayağında ekonomi diğer ayağında ise kabul görme (ruhun thymotik yanından kaynaklanmıĢ) arzusu bulunur. Ekonomik geliĢmiĢliğin kaynağında yer alan eğitim ve teknolojik altyapı liberal

demokrasinin temel taĢıdır. Bu durum da efendi-köle diyalektiğinde uĢağa, kendi onurunu kabul ettirme imkânı vermektedir. O halde serbest piyasa ekonomisi ile liberal politikaların birbirinden bağımsız düĢünülemeyeceği tebellür eder (Fukuyama, 1999: 263-267).

Tarih yada ideolojilerin sonuna varıldığına dair düĢüncelerin hepsi Hristiyan düĢüncesindeki kurtuluĢ imgelerinin seküler bir ifadesi konumundadır. Bu düĢüncelerin kökeni ise Ģu Ģekilde ifade edilir: “Modernliğin en önemli iddialarından biri, Hristiyanlık ve Yahudiliğin temel varsayımlarından biri olan „insanın bir tür cennete doğru ilerlediği‟ Ģeklindeki zaman görünüĢünün biraz sekülerize edilerek, „insanlığın bir kurtuluĢa doğru ilerlediği‟ Ģeklinde karĢımıza çıkar.” (Atasoy, 2005: 352). Sosyoloji tarihinde bu düĢünme tarzına sadece Hegel‟de değil Comte, Spencer, Marx, Durkheim, Saint Simon‟da da rastlanır. Mutlak ruhun bizzat liberal demokratik devletin kendisinde tecelli ettiği üzerine inĢa edilen tarihin sonu düĢüncesi, tahakküm ve emperyalizmin meĢru gerekçesi olarak son kaç yüz yıldır iĢlevselliğini sürdürmektedir. Tarihin sonunda teĢekkül edecek düzenin bütün insanlık için hayırlı olacağını varsayan Fukuyama bunun dıĢında kalanların tarihin çöp sepetine atılacağını dikte etmektedir. Bu iddianın bize empoze etmek istediği, tarihin sonuna geldiğimizdir. O halde bu yüzyılda ya Batının evrenselliğini kabul edip bunun nimetlerinden yararlanmalı, ya da bunun dıĢında kalarak tarihin çöp sepetine atılmaya müstehak olacağımızı kabul etmeliyiz diyerek bizleri ikisi arasında bir seçim yapmaya davet etmektedir.

Tez, Marx‟ın komünizmle ortadan kalkacağını iddia ettiği çeliĢkilerin aslında liberal demokrasiler sayesinde kalkacağını iddia eder. Fukuyama tüketim düzeninin toplumları kısa bir vadede olmasa da uzun vadede liberal demokrasiye yaklaĢtıracağını düĢünmektedir. Japon faĢizmi ve komünist ideolojilerin varlığını ise liberal demokrasi için tehlike olarak görmektedir. Bu tehlikelerden faĢizm Japonya‟nın kendi eli ile ortadan kaldırılmıĢtır. Fukuyama, Karl Marx‟ ın Hegelyen felsefe üzerine kurulmuĢ kominizm fikrini de en büyük tehlikelerden biri olarak görmektedir. Bu fikrin siyaset alanındaki temsilcisi olan SSCB‟nin yıkılması ise Fukuyama‟nın tezine bir kanıt teĢkil etmektedir.

1990‟lardan itibaren yeni bir dünya düzeninden bahsedilmiĢ dolayısıyla varsayılan bu yeni düzenin devamı için komünizm ve faĢizm dıĢında yeni bir ötekiye ihtiyaç duyulmuĢtu. Bu boĢluğu doldurabilecek öteki de Ġslam‟ın kendisi görülmüĢtü. Bunu tezinde iĢlemeye çalıĢan Fukuyama, çağdaĢ dünyada demokratik siyasal liberalizme tehdit olabilecek tek düĢünce sistemi olarak Ġslam‟ı görmektedir. Ġslam‟ın modernliği toptan reddeden bir din olmakla kalmadığını aynı zamanda kendi bünyesinden kendisiyle özdeĢ olan Taliban ve Usame gibi kiĢilikleri çıkardığını düĢünmektedir. Ġslam, militan, dinsel hoĢgörüden uzak Batının baĢarısını kıskanan ve varlığını

çatıĢmalarla orta koyan bir nefret argümanı olarak sunulmaktadır. Ġslam ülkelerinde modernliğin reddinin çoğunluk tarafından zaten kabul edildiğini düĢünerek söz konusu düĢüncesine kanıt bulmaktadır. Ġslam gibi bir tehdidin ortadan kaldırılması için umut bağladığı unsur ise tüketim kültürüdür. Özellikle genç kesimlerin Batı tüketimine merak salmalarını olumlu bulan Fukuyama Ġran gibi radikal Ġslam‟ı temsil eden bir ülkenin yakın zamanda tüketim yörüngesine girmekle dönüĢeceğini düĢünmektedir. Zaten küreselleĢme sürecine can suyu olan Batı merkezli tüketim kültürünün yaygınlaĢtırılması için çaba sarf edilmesi bu tezin içeriğiyle kesiĢmektedir.

Fikrin kendisi siyasal ve ekonomik hayatın Amerika lehine tanzim edilmesine dönük olupküreselleĢmenin kendisine tehdit olan din ve milliyetçiliği alt etmek için çözümler üreten bir hüviyetindedir. Tüketim kültürü sayesinde iki anlam dünyasını yani din ve milliyetçilikleri tahrip etmeye dönük bir hareket olarak ortaya çıkan tez, siyasal ve ekonomik liberalizme giden yolu açma teĢebbüsüdür. Bu teĢebbüsün varmak istediği nokta Batının egemen gücünün alternatifsiz olduğunu kanıtlamaktır. Sonuç itibariye fikir, 1989 sonrası ortaya çıkan çok kutupluluğu siyasal ve ekonomik liberalizm ekseninde tek kutuplu hale getirmeye çalıĢan Amerika menĢeli bir fikirdir.

Her ne kadar Fukuyama tezinde tarihin sonu itibariyle ideoloji ve fikirlerin de sonunu ilan etmiĢse de birçok düĢünür insanoğlu var olduğu müddetçe fikirlerin ve ideolojilerin var olacağını ve tarihin sona eremeyeceğini vurgulamaktadırlar. Örneğin Graham Fuller, tarihin hiçbir Ģekilde son bulmadığını, Hegel diyalektiğinin iddia ettiği gibi tarihin doğrusal olmayıp geometrik ifadelerle dairesel olduğunu ifade etmektedir. Bundan sebep de tarihi bir son ile iliĢkilendirmenin doğru olmadığı kanaatindedir (Barkut, 2009: 215). Mesiyanik olan tarih görüĢünün sekülerleĢtirilmiĢ biçimi olan Tarihin Sonu tezi batının kendi kültürünü bütün dünyanın legal ve kabul edilebilir tek kültür haline getirip kendi dıĢındaki tüm kültür, fikir ve ideolojileri marjinal kılmaktır. Bu aslında ilerlemeci ve egoist bir kültürün bir baĢka biçimidir (Bulaç, 2003: 99-100).

KüreselleĢme ile tarihinin sonunun birbirinden ayrılması güçtür (Kızılçelik, 2002: 214). Bu anlamıyla tez, dolaylı yönden küreselleĢmeyi kaçınılmaz tarihi bir kader olarak görür (Hocaoğlu, 2013: 2-3). 1989‟dan sonra hız kazanan küreselleĢme sürecinin meĢrulaĢtırılmasına yönelen Tarihin Sonu tezi, küreselleĢmenin ekonomik ve siyasal mantığı olan neoliberal ilkelerin müreffeh bir yaĢamın en temel ilkeleri olduğunu vazetmektedir. Fukuyama bu ilkelerden hareketle modernliğin tamamen haklı çıktığını düĢünmektedir. Çünkü insanlığın refahına katkı sunan ve bundan kaynaklı alternatifsiz olan serbest piyasa ekonomisinin zaferi modernitenin zaferi niteliğindedir (Kumar, 2004: 231). Özellikle yer kürenin dört bir yanında hâkimiyetini kuran liberal Pazar ve liberal demokratik modelin bütün çeliĢkileri ortadan kaldırarak

küreselleĢmesi gerektiği inancı ortaya konulur. KüreselleĢme bağlamında Fukuyama‟nın tezi neoliberal ideolojinin küresel egemenliğini ilan eder. Teknoloji tarafından belirlenen ekonomik büyümenin ayakta kalmasına dönük kapitalist sosyal iliĢkilerin yaygınlaĢtığı bir dünya kültürüne doğru evrildiğimizi düĢünüyorsak bu dünyaya açılmanın bir sonucudur. Bu, tarihin sonundaki liberal demokratik devletin tüketim kültürünün ötekilerle birleĢmemiĢ yanının kalmadığıyla kanıtlanır (Fukuyama, 1999:149-173). KüreselleĢmenin resmi ideolojilerinden olan bu tez, tarihin akıĢ yönünün küresel bir Amerikan yaĢam tarzına ve hâkimiyetine doğru ilerlediğini ifade etmekle kalmaz bu konuda gayret de sarf eder (Topçuoğlu-Aktay, 1999: 11).

Fukuyama, liberal piyasa ilkeleri doğrultusunda ekonomi politikalarını uygulamaya sokan ülkelerin Batılı ülkeler gibi geliĢeceğini düĢünür. ModernleĢtirme teorisinin de savunucularından olan Fukuyama, kendisi gibi düĢünenleri eleĢtiren bağımlılık ekolünün temsilcilerinin Tayvan, Singapur, Hong Kong, Malezya gibi yerlerde ortaya çıkan ekonomik geliĢmiĢliği açıklamada yetersiz kaldığını düĢünmektedir. Ona göre bağımlılık ekolünün öne sürdüğü gibi geliĢmemiĢlikten kapitalizm sorumluysa neden bu tür ülkeler geliĢmiĢtiler? Fukuyama, bu ülkelerin ithal ikameci ekonomi politikalarını izlemektense neoliberal politikalar doğrultusunda ihracata yönelik bir strateji izleyerek geliĢtiklerini belirtir. Buna, piyasa ekonomisi çerçevesinde hareket eden Tayvan‟ın GSMH‟sinin yılda %8,7 oranında artmasını ve yine aynı ülkede kiĢi baĢına yıllık gelirin 1989‟da yedi bin beĢ yüz dolara ulaĢmasını kanıt gösterir. Bu kanıtlar kapitalist modelin açık bir ekonomik geliĢme modeli olduğunu gösterir. Çünkü Fukuyama, devlet düzenlemeciliği ve bürokratik eski yapıların ortadan kaldırılmasını uygun bir yapılanma olarak görür. Bu reformlar sayesinde bu tür devletlerin uluslararası rekabete açılarak eski ayrıcalıkları sonlandırdığını ve bu sayede sivil toplumun yaratıcılığını ortaya çıkardığını düĢünmektedir Neoliberal ilkelerin mottosu olan devlet düzenlemeciliğinin reddi geliĢmiĢliğin ön Ģartıdır. Devlet müdahaleciliği, rüĢvet ve yolsuzluğun artması verimsiz bir ekonominin nedeni konumundadır. Bu tür olumsuzlukların vurgulanması kapitalist ekonomik modelin meĢruiyetini sağlama alma çabasıdır. Buradaki asıl vurgu, klasik liberal düĢüncenin pragmatist anlayıĢını olumlamaktır. Rekabet ortamında bireylerin kendi öz çıkarları için çabalaması sonuç olarak topluma fayda sağlayan bir hal aldığı için bu pragmatist anlayıĢın olumlanmasına çıkıĢ noktası teĢkil edecektir. Neoliberal ilkeler doğrultusunda yapılandırılan ekonominin evrensel tüketim mekânizmasının bütünleĢtirici gücünü ortaya çıkarır. Dünyadaki tüm toplumların böyle bir bütünlük etrafında birleĢerek geliĢmeleri sonuç olarak ekonomik liberalizme bağlanmaktadır (Fukuyama, 1999: 142- 151). Bu sayede karĢılanan ihtiyaç ve beklentiler, toplumsal uyum ve düzenin temelidir. Bu Ģiarla yola çıkan komünist düzenler bunu sağlamakta baĢarısız oldukları için meĢruluk krizi yaĢadılar. Herhangi bir ülkede yaĢanacak ekonomik kötüleĢmelerin düzeni sarsacağını belirten Fukuyama,

çözüm olarak ekonomide neoliberal modeli önermektedir. Bu modelin iĢleyebilmesinin koĢulu özel sektörün güçlü bir Ģekilde dünya piyasasına açılmayla açıklanır (Fukuyama, 1999: 44-49).

Fukuyama, 20.Yüzyılın son çeyreğinde diktatörlüklerin zamanla zayıflayarak ortadan kalkması sonucunda liberal demokratik devletin dünyanın geri kalanı tarafından göz önüne alınması gereken tek politik sistem olduğunu ifade eder. Bu politik ve ekonomik modelin yapı taĢı olan serbest piyasa ekonomisinin üçüncü dünya ülkeleri için maddi refahın yegâne imkânı olarak düĢünür. Serbest piyasa ekonomisi üzerinde uzlaĢan ülkelerin küresel tedarik zincirine katılarak dünya barıĢına da katkı sunacağını belirtir (Fukuyama, 1999: 23). Tarihin sonunda ancak bu modelle refah içerisinde yaĢayacağını düĢünenlerin hayatlarını herhangi bir din veya ideoloji uğruna tehlikeye atmayacağını belirtir. Çünkü ona göre, bu insanlar konfor içinde yaĢamayı daha önemser (Fukuyama, 1999: 358-359). Sonuç olarak, ortaya atılan düĢünce modernleĢme teorisinin tekrarı niteliğindedir. DüĢünsel evrimin sonucunda ortaya çıkan kaçınılmaz bu son kapitalizmin zaferi olarak görülür (Yılmaz, 2004: 277). Bu tez, Eisenstad‟ın “modernleĢme endüstriyel toplumun son ve en mükemmelidir” ifadesinde hayat bulan düĢüncenin liberal demokrasi için söylenmiĢ halidir (ġener, 2006: 510).

90‟lı yıllardan sonra küreselleĢmeye ivme kazandırmaya çalıĢan ve onun ideolojik alt yapısı olan Tarihin Sonu tezi bu sürece uygun devletlerin ekonomik ve politik yönden nasıl olması gerektiği fikrini ortaya koymaya çalıĢır. KüreselleĢen dünyaya uyum sağlamak isteyen devletlerin ağırlıklı olarak yenilik arayıĢı içerisinde olan, her türlü rekabate açık, dünya pazarlarına kendisini açan, iç ve dıĢ ticaret açıkları olan, ağır teknolojiler kullanan ülkeler olması gerektiğini düĢünür. Bu yapılanmaya giden devletleri dört yüz yıl önce baĢlayan burjuva devriminin devamı olarak görür. Bu geleneği canlandırmayanlar ise tehdit unsurudur. Bundan dolayı Fukuyama küreselleĢme sürecine adapte olamayan devletlerin ya dıĢarıdan müdahale yoluyla ya da içeriden muhalefet yoluyla sistemsel bir değiĢime uğratılması gerektiğini düĢünür (Örmeci, 2013: 2-5). Bu devletlerin noeliberal ilkeler doğrultusunda değiĢtirilmesi küresel piyasa ekonomisini güvenceye almak demektir. KüreselleĢme sürecine bu ülkelerin liberal Pazar ekonomisi ve liberal demokrasi üzerinden dâhil edilmesi bu güvencenin en önemli yolu olur (Fukuyama, 1999: 160).