Köylülere ve Yoksullara Yardım Konusunda ġûra Meclisi‟nin Rolü

Mazlum ve fakirlerin korunması, köylülere yardım elinin uzatılması, PadiĢah ve ġam Meclis Divanı talimatı ile de zor günlerde vergi alınmamasını öngören bir takım belgeleri incelemiĢtik. Mesela, 6 Mart 1827 (17 ġaban 1242) tarihinde Salih PaĢa‟nın valiliği döneminde ġam‟a gönderilen bir fermanla, ġam çevresindeki köylerde yaĢanan kuraklık nedeniyle köylülerden tahsil edilmesi öngörülen gecikmiĢ vergilerin tamamen terkin edilmesi emredilmiĢtir97

.

Ayrıca, Kefer Batna, Muleha, Ayne‟l-Fîce, Caramana, El-Hadise, Barze, Hafira‟tTahta ve Beka‟da Sultan Yakup köy ahalisinden alınan benzer dilekçelerle benzer isteklerde bulunmuĢlardır. Meclis ise bu isteklerin tamamını kabul etmiĢ ve gereği için de kethüda‟ya talimat vermiĢtir98

.

Alınacak vergilerin ertelenmesi veya bir kısmını veya tamamını muafiyet kapsamına alması, köylülerin içinde bulundukları zor durumun da meclis tarafından dikkate aldığı göstermektedir.

Midaa köyüne bağlı Al Taybe Mezraa sakinleri, kendilerine her yıl 3000 kuruĢ vergi uygulandığını, defterdar da bunun ödenmesini istediğini meclise Ģikâyet etmiĢlerdir. Bulundukları yere su tedarikini sağlayan kanalizasyonun tahrip edildiği, bu yüzden ekim yapamadıkları halde verginin defterdar tarafından talep edildiğini, ancak ödemekten imtina ettikleri yolundaki Ģikâyetlerini ġam ġûra Meclisi‟ne iletirler. Meclis

97

MVTĢ Evâmir-i Sultaniye, No. 3, Bel. 107

98

içi müzakerede, kanalizasyonun onarılıp köylüler de mezraa‟ya dönene kadar kendilerinden vergi alınmaması konusunda talimat verir. (Ramazan 1260h/1844m)99

. Mezze ve Kefr Susa ahalisi de meclise baĢvurarak genellikle zeytin sıkma mevsiminde ödenen verginin ikinci vergi taksitinin, sıkma ünitesinin arızalanmıĢ olması nedeniyle ertelenmesini rica ederler. Meclis erteleme isteğini kabul eder100. Adiliye köy halkı da, mevsimin kötü geçmesi nedeniyle meclisten 35 garrara buğday ve mîrî vergiden muaf edilmelerini istirham ederler ve meclis de bu istirhamı kabul eder101.

ġam Meclisi‟ne Mayıs 1844 (Rebiu‟l-Evvel 1260) tarihinde intikal ettirilen baĢka bir arzuhalde; Havran ve Cedur bölgesinde bulunan ve ġeyh Ömer El-Baunî vakfına ait olan Telle‟l-AĢarî köyü halkının fakir ve yokluk içinde kıvrandıkları, köyde yaĢam imkânlarının yetirilmesi nedeniyle Ģeyhin kızı köyün vergiden muaf edilmesini istirham eder, meclis, ayrıca köyün mîri vergilerden tamamen muaf edilmesi yönünde karar alır102

.

12 ġubat 1844 tarihinde Golan‟a bağlı Beyt Tima köylülerinin meclise verdikleri arzuhallerinde; 28 sipahi, çevre köylerden vergi toplamak üzere Golan‟da Beyt Tima Köyünde konakladıklarını, köy halkının, ağırlama ve sipahilerden gelen taleplerin altından kalkamaz hale geldiklerini ifade ederler ve sipahilerin köyden çekilmelerini talep ederler. Bunun üzerine meclis derhal sipahilere Beyt Tima köyünden çekilme emri verir. Bu askerler genellikle vergi toplama mevsiminde Defterdar ve Mültezimlere refakat ederler, beğendikleri köye konuk olurlar, iĢte bu köy de bu sefer Beyt Tima olmuĢtu.

PadiĢah ve valilerin, askerlere su dıĢında iaĢe ve ibate imkânlarının sağlanmamasıyla ilgili emir ve talimatları olduğu halde, askerler bunu bilmezlikten gelip halkın Ģikâyetine sebep olurdu. Bu arzuhal ve meclis kararı buna canlı bir örnektir. Kefer Hor köy halkı, ekinlerin çekirge tarafından imha edilmesini müteakip vergi tahsilâtı için mültezimlerin köye gelmesi, köy halkının köyden çıkmasına neden olur. Ahali kendilerinden talep edilen verginin taksitlendirilmesini ister, meclis de bu vergiyi yaz ve kıĢ olmak üzere iki taksite bağlar103

.

99

MVTĢ Evâmir-i Sultaniye, No. 5, Bel. 46

100

MVTĢ Evâmir-i Sultaniye, No. 5, Bel. 73

101

MVTĢ Evâmir-i Sultaniye, No. 5, Bel. 73

102

MVTĢ Evâmir-i Sultaniye, No. 5, Bel. 114

103

Cebbe Köy ahalisi de vergiden Ģikâyetçi olup ödeyemez hale gelmiĢlerdi. SubaĢının da haksız muamelesini ifade etmekten baĢka borçlarının ertelenmesini ve SubaĢı‟nın azlini istediler. Meclis talebi haklı bulmuĢ ve gereğini yapmıĢtı104

.

Hazarma köy halkı, 75.000 kuruĢa varan yüksek bir borç içinde olduklarını, yiyecek bulamadıklarını, sefil durumda olduklarını, bu yüzden köy halkının çoğu köyü terk edip tarımla uğraĢamaz hale geldiklerini ifade ettiler. Kethüda, köy halkına yardım etmek amacıyla durumu meclise intikal ettirir. Meclis, köy halkına acil insanî yardımda bulunmak üzere Muhammed Said ġemsettin‟i görevlendirir. Nüfuzlu biri olan ġemsettin, köyün borcunu ödedikten sonra halkını köye dönmeye ikna eder ve bunu baĢarır105

.

1845 (1261) tarihinde Kutayfa ahalisi de zor durumda olduklarını, vergilerin aĢağıya çekilmesi veya iptal edilmesi bir arzuhalle talep etmiĢler, meclis de aynı Ģekilde bunu kabul etmiĢtir106.

Bet Sehem ahalisi de 11 ġubat 1845 (3 Safer 1261) tarihinde verdikleri bir arzuhalle yoksulluk içinde olduklarını, tarımsal afetleri nedeniyle geriye kalan vergi borçlarını ödeyemez hale geldiklerini bildirdiler. Meclis, köyün SubaĢısı varsa ödemeyi köy adına SubaĢının yapmasını, SubaĢının yaptığı ödemeyi daha sonra köy halkından tahsil etmesini, SubaĢısı yoksa kalan verginin köyün durumunun iyileĢmesine kadar ertelenmesine karar verir107.

Vadiyu‟l-Acem ve Katana yöresindeki El-Billan yöresinin öĢür memuru olan Muhammed Ağa El-Bedevî, çekirge salgını, don, kuraklıktan ve es-Sura olarak bilinen ve köy adına biriken vergi nedeniyle halkın göç etmesine ve bölgenin harap olmasına neden olmuĢ ve meclisten köyün kurtarılmasını istemiĢtir.

Meclis, köyü bu musibetten kurtaracak, yükümlü olduğu vergiyi ödeyecek, sakinleri evlerine dönmelerini sağlayacak varlıklı ve iyiliksever birini aramaya karar verir108.

1844 (1260) tarihinde Mukeylibiye köy sakinleri de bir arzuhal yazarak, köylerinde konaklayan askerler, hayvanlara yem kendilerine de iaĢe tedariki için halkı zorlandıklarını ve kendilerimi bu musibetten kurtarılmalarını istemiĢlerdir. Bunun

104

MVTĢ Evâmir-i Sultaniye, No. 5, Bel. 238

105

MVTĢ Evâmir-i Sultaniye, No. 5, Bel. 87

106

MVTĢ Evâmir-i Sultaniye, No. 5, Bel. 135

107

MVTĢ Evâmir-i Sultaniye, No. 5, Bel. 178

108

üzerine Meclisi hemen duruma el koyar, halkın ihtiyaçlarını sağlanması ve askerlerden de köyü terk etmesi yönünde talimat verir109

.

Çevresinde güzel içme suyu ile meĢhur olan Bukeyn köyü sakinleri, zalimin biri olduğu için köy Eğası Hüseyin HaĢim‟in azledilmesini isterler ve istekleri yerinde bulunarak Ağa azledilir110

.

Duma yakınlarındaki Er-Reyhan köy sakinleri de geriye kalan vergiyi ödeyemez hale geldiklerini bildirirler ve ödemekten affedilirler111. Guta‟da Beyt Sava sakinleri de biriken vergilerden inlediklerini, köylerini terk ettiklerini, dönmek için de birikmiĢ verginin üç taksite bağlanması talep etmiĢlerdir. Ġlki buğday mevsiminde kalan diğer iki taksit ise kuru üzüm ve pekmez mevsiminde olmak ve dört yılda vergilerini ödemek istediklerini bildirmiĢler ve talepleri meclis tarafından kabul edilmiĢtir112.

Yukarıda zikredilen belgelerde; zor günlerde insanların çektikleri acıları gidermeye çalıĢan ġûra Meclisi‟nin birçok kiĢi tarafından bilinmeyen gerçek rolü sergilenmiĢtir. Böylece bildiğimiz kadarıyla halkın sorunlarını gidermek, mazlum insanları insaf etmek, köylülere, iĢçilere ve sefillere yardım elini uzatarak ġûra Meclisi‟nin oynadığı rol bu Ģekilde ilk kez mercek altına alınmıĢ bulunmaktadır.

ġikâyetlerin dıĢında meclisin çalıĢma becerisini gösteren baĢka örneklere de değinmek isteriz. ġam Kasaplar ġeyhi ġeyh Muhammed, 14 Mayıs 1845 (7 Cemaziye‟l- Evvel 1261) tarihinde meclise gönderdiği yazıda; Beni kasapların baĢına getirdiniz, bu iĢi dürüstçe yürütmeye kararlıyım. Eti, ayrıcalık gözetmeden bütün kasaplara aynı fiyattan satmaya söz veriyorum. Buna göre kemiksiz etin okkasını 4 ve koyun etinin okkasını 3,5 kuruĢtan satmayı taahhüt ediyorum. Kimseden rüĢvet almaksızın satacağım etin fiyatını benden baĢkası belirlemeyecektir diyerek KasapbaĢı atanmasını rica etmiĢtir.

Meclis, yaptığı görüĢmelerden sonra adı geçenin KasapbaĢı olarak tayin edilmesi ve et fiyatlarının kendilerince belirlenmesi uygun görülmüĢtür. Et fiyatlarını halka duyurmak üzere ayrıca bir tellal tayin edilecektir. Belirlenen fiyatlar üzerinde satıĢ yapan kasaplar cezalandırılacaktı113.

Yahudi Mahallesi Muhtarı 1844 (1260) tarihinde meclise yazdığı arzuhalinde, cemaatinin vermekle yükümlü olduğu vergiyi topladığını ve baĢka iĢlerini yerine

109

MVTĢ Evâmir-i Sultaniye, No. 5, No. 184

110

MVTĢ Evâmir-i Sultaniye, No. 5, Bel. 186

111

MVTĢ Evâmir-i Sultaniye, No. 5, Bel. 294

112

MVTĢ Evâmir-i Sultaniye, No. 5, Bel. 187

113

getirdiğini, kendisine bu konuda iki kiĢinin yardım ettiğini, ancak fakir olduğunu belirterek kendisine maaĢ bağlanmasını talep etmiĢtir. Meclis de bu isteği uygun bularak Muhtara aylık 200, yardımcılarının her birine 100‟er kuruĢ maaĢ bağlamıĢtır114

.

Meclis esnaf ve köy Ģeyhlerinin (muhtarlarının) atamalarını da yapmaktadır. Mesela; 26 Ocak 1845 (17 Muharrem 1261) tarihinde Husariye (Hasırcılar) esnafının ileri gelenleri meclise arzuhal sunarak, iĢlerinin durgun gittiğini, bunun için Ebu Hasan ed-Dali‟nin kendilerine Ģeyh olarak atanmasını talep etmiĢlerdi. Meclis yaptığı müzakere neticesinde Husariye Ģeyhi Hacı Ahmed Ebu Guneym‟in makamında kalması, ağabeyi Hasan ed-Dali‟nin yardımcı olarak tayin edilmesine oybirliği ile karar verilir115

. Meclisin 28 Ocak 1845 (19 Muharrem 1261) oturumunda Er-Reyhan köyü sâkinleri, vefat eden Ģeyhlerinin yerine oğlu Hassun‟un Ģeyh olarak atanmasını talep ederler. Meclis de bu isteği uygun görerek, devlet memurlarına ve misafirlere hizmet etmek, köyden beklenen yem miktarını vermek Ģartıyla ġeyh Hassun‟u, yıllık 1000 kuruĢ maaĢla köye ġeyh (Muhtar) olarak tayin eder116

.

Hasibiye kazasının Dürzî ve Hırıstiyan ileri gelenleri, ġam ġûra Meclisi‟ne verdikleri bir arzuhal ile mütesellimlerinin kazanın idaresinde yetersiz kaldığını ve azledilmesini ve yerine babası Sadettin‟in tayin edilmesini talep ederler. Meclis yaptığı incelemeden sonra isteği yerinde bularak, Hasibiya Mütesellimliğine Sadettin‟i tayin eder117.

Görüldüğü gibi, ġûra Meclisi, çok yönlü karara imza atmaktadır. ġehrin hemen her alandaki iĢleriyle ilgilenmekte ve kararlar almaktaydı. O zamana kadar Kadıların yaptıkları pek çok görev yetkiyi üstlenmiĢlerdir. Mahallî atamalar yaparak, Valilerin de yetkilerini kısmen yerine getiriyorlardı. 19. yüzyılın ıslahatları çerçevesinde değerlendirilmesi gereken bu meclisin etkili ve yetkili ilk örneğinin ġam‟da olması da idare tarihimiz bakımından önemlidir. Elbette Vilayet Meclisleri sadece ġam‟da kurulmamıĢtır. Mutlaka Anadolu ve Rumeli‟nin büyük vilayetlerinde de vardır. Ama Ģimdilik kaydıyla ġam‟ın dıĢında öyle düzenli olarak tutulan Vilayet Meclisi Defterleri henüz elimize ulaĢmamıĢ, gün yüzüne çıkmamıĢtır. Gene erken dönemde ġam‟da bu derecede düzenli çalıĢan bir meclisin varlığı, devletin ġam‟a verdiği önemi ve önceliği göstermektedir.

114

MVTĢ Evâmir-i Sultaniye, No. 5, Bel. 5, 206

115

MVTĢ Evâmir-i Sultaniye, No. 5, Bel. 254

116

MVTĢ Evâmir-i Sultaniye, No. 5, Bel. 276

117

2. ġAM VĠLAYETĠNDE ARAZĠ TASARRUF SĠSTEMĠ ve CĠBAYET USULLERĠ

Osmanlı Devletinin toprak düzeni biline klasik toprak düzenidir. Buna göre toprak 1. Mîrî, 2. Mülk ve 3. Malikâne statüde olmak üzere üç ana baĢlıkta tasarruf ve tevcih edilmiĢtir. Ülkenin mîrî rejime dâhil bütün sancaklarında uygulanan sistem aynı Ģekilde ġam‟da da uygulanmıĢtır.