4. PARA FĠYATLAR ÜCRETLER ve ÖLÇÜ BĠRĠMLERĠ
4.2. Fiyatlar
4.2.2. Gıda Maddelerinin Fiyatları
Tablo 28. Hasan el-Abd Ağa‟ya Ait Verilere Göre 1798-1817 Seneleri Arasında
Buğday Fiyatları
Tarih Fiyatı (Garara/KuruĢ)
1798 50 guruĢ 1799 100 guruĢ 1800 150 guruĢ 1804 60 guruĢ Kasım 1804 130 guruĢ ġubat 1810 150 guruĢ Aralık 1810 250 guruĢ Ocak 1815 200 guruĢ Kasım 1815 250 guruĢ Ocak 1816 330 guruĢ Aralık 1816 350 guruĢ 413
Tablo 29. Arpa Fiyatları
Yıl Garrara Fiyatı
Mayıs 1799 30 guruĢ
Mayıs 1799 60 guruĢ
1800 100 guruĢ 414
1803 40 guruĢ
1814 180 guruĢ 415
Buğday ve Arpa Fiyatları
2 Ağustos 1844 tarihinde toplanan ġam ġûra Meclisi ekmek ve arpa fiyatlarını aĢağıdaki gibi tespit etti.
• Okka ekmek 20 para
• Okka arpa 15 para
• Çift arpa 6 guruĢ
Meclis, 13 Ekim 1845 tarihli oturumunda da fiyatları aĢağıdaki Ģekilde ilan etmiĢtir416
.
• Arpa Okka 9 guruĢ
• Ekmek Okka 30 para
Yukarıdaki fiyatlar tellallar tarafından halka duyuruldu.
Arpa Fiyatları
29 Aralık 1844'te meclis arpanın rıtlının 4,5 kuruĢ olmasını kararlaĢtırmasını kararlaĢtınmıĢtı. 10 Ekim 1845 tarihinde At Pazarı‟ndan meclise gelen iki kiĢi bir müd temiz arpa fiyatının 4,75 guruĢ, daha düĢük kaliteli olanı da 4,5 guruĢ olduğunu, 40 günden beri arpanın bu fiyattan satıldığı bildirmiĢlerdir417
.
Hayvan yemi ile iĢtigal edenlerden bir kaç kiĢi meclise gelmiĢler ve kendilerinden arpa fiyatları sorulmuĢ, temiz arpanın çifti geçen ramazan ayında 14 guruĢ olduğunu ancak bayram dolayısıyla hacılar ġam‟a akın etmeye baĢlayınca 16 guruĢa yükseldiğini bildirmeleri üzerine meclis son fiyatı uygun görmüĢtür418
.
414
Askerlerin ġam‟a giriĢ nedeni olmuĢtu
415
Hasan Ağa, Al-Abd Tarihi, (Çev: Yusuf Nu‟aysa), ġam 1979, s. 57-153
416
MVTĢ Evâmîr-i Sultaniye, No. 15, Bel. 432, ġam
417
MVTĢ Evâmîr-i Sultaniye, No. 15, Bel. 105, ġam-1260h/1845.
418
Tablo 30. Hasan el-Abd Ağa'ya Göre Gıda Maddelerinin Fiyatı
Rıtl Fiyatı Yıl
Ekmek 6 mısriye 1798
Patlıcan 3 mısriye 1798
Her 6 kabak bir mısriye 1798
Sabun okka 4 mısriye 1798.
Rıtl et 1,75 guruĢ 1805 Rıtl Yağ 3 guruĢ 1805 Rıtl Yağ 4 guruĢ 1805. Rıtl Sabun 3,25 guruĢ 1805 Rıtl kahve 18 guruĢ 1805 Rıtl Yağ 10 guruĢ 1805 Rıtl kömür 4 guruĢ 1805 Rıtl pirinç 20 guruĢ 1815 Rıtl yağ 70 guruĢ 1815 Rıtl yağ 50 guruĢ 1815
Tablo 31. Tarihsel Belgelere Göre Fiyat
Tarih Emtianın Cinsi Birimi ve Fiyatı
Eylül 1831 Okka et 20 Para
Eylül 1831 Rıtl ekmek 44 Mısriyye
Eylül 1831 Müd buğday 5 KuruĢ
Ocak 1832 Rıtl ekmek 1,5 KuruĢ
Ocak 1832 Müd buğday 8 KuruĢ
Ocak sonu 1832 Müd buğday 8 KuruĢ
Ocak sonu 1832 Rıtl un 3 KuruĢ
Ocak sonu 1832 Rıtl Peksimet 4,5 KuruĢ
Ocak sonu 1832 Rıtl pirinç 4,5 KuruĢ
ġubat 1832 Müd buğday 14 KuruĢ
ġubat 1832 Müd arpa 8 KuruĢ
ġubat 1832 Müd mısır 10 KuruĢ
Sebze ve Meyve Fiyatları (Ağustos 1845/ġaban 1261)
Polis amiri -tüfenkçibaĢı- meclisin teklifi üzerine hazırladığı fiyat araĢtırmasıyla ilgili bir rapor hazırladı. Fakir ve yoksulların durumlarının da dikkate alındığı raporda fiyatlar aĢağıda gösterilmiĢtir:
TüfenkçibaĢı meclisin teklifi üzerine hazırladığı fiyat araĢtırmasıyla ilgili bir rapor hazırladı. Fakir ve yoksulların durumlarının da dikkate alındığı raporda fiyatlar aĢağıda gösterilmiĢtir:
Tablo 32. Sebze Fiyatları
Yerli patlıcan/rıtl 40 para
DıĢardan gelen patlıcan/rıtl 20 para
Bamya/rıtl 40 para
Barbunya/rıtl 40 para
OlgunlaĢmamıĢ ekĢi üzüm/rıtl 30 para
Kırmızı üzüm/rıtl 30 para
Zeini üzüm/rıtl 36 para
Kuru arazide yetiĢen Ġncir /rıtl 46 para
Ġncir kral/rıtl 40 para
Ġncir masoni/rıtl 34 para
Bir kap yoğurt (Ģarki) 80 para
Bir kap yoğurt (derani ve kudaymi) 70 para
Keçi sütü/rıtl 46 para
Uzun kabak/10‟u 20 para
Mülhiye/5‟i 60 para
Kavun/rıtl 20 para
Küçük yerli hıyar/rıtl 20 para
Acur/tanesi 1 para
19 Ağustos 1845/15 ġaban 1261 meclis yukarıdaki fiyatları onayladı, malın bol ve kıtlığına göre her on günde bir gözden geçirilmesini emretti. Satıcıların fiyatlara uyup uymadıklarını denetlemek üzere, kâhya, muhtesip ve tüfenkçi baĢı görevlendirilmiĢtir419
.
419
1845 Ekiminde ġam Meclisi‟ne bir arz sunan kethüda, çiftçiler üzüm fiyatlarını beğenmediği, üzüm fiyatları düzelmezse, Ģehre üzün gelmeyeceğini ve gelmediğini ifade etti. Vali beye hükümet konağında çalıĢanlardan birinin ġam‟ın dıĢındaki köylülere, ġam‟a getirmemek kaydıyla üzüm fiyatını yüksetmelerine izin verdiği bilgisi geldi. Çiftçiler fiyatı beğenmedikleri için üzümü kuru üzüme dönüĢtürmeye baĢladı. Üzüm ve ekmek birçok fakir fukaranın temel gıda maddesi olduğu için meclis, meseleyi sebzeciler baĢı ile görüĢtü. Sorunun giderilmesi için de tüfenkçi baĢına talimat verdi420
, Ayrıca, ġam‟da meyhanelerin açılmasına izin verilmesiyle beraber üzüme olan talep oldukça artmıĢtır.
Et Fiyatları (22 Ekim 1844/9 ġevval 1260)
Eyalet meclis kayıtlarındaki belgelerden birinde, fiyatlandırma konusunda yeni bir geliĢme ve bu bağlamda yaĢanan sorunlar dikkatimizi çekti. Fiyatlardan sorumlu muhtesip Hasan Ağa et fiyatlarıyla ilgili olarak ġûra meclsine verdiği raporda;
Bir rıtl kırmızı et ramazan bayramından önce 6 guruĢ iken bayramda okkada 5 para artarak 7,5 guruĢ oldu. Ancak bayramın geçmesine rağmen kasaplar eti yeni fiyatla satmaya devam etti, bu nedenle insanlar Ģikâyet etmeye baĢladı diyerek, makamınızdan et fiyatlarının tespit edilmesini arzederim dedi.
22 Ekim 1844 tarihinde toplanan meclis, bayramda et fiyatlarının okkada iki para artması adeta bayramlık Ģeklinde değerlendirilir. Ramazan ayında bir rıtl et kemiklisi 5, kemiksizi de 6 guruĢ olduğuna göre, bayram akabinde tekrar bu fiyatlar uygulanmalıdır. Bunu kasaplara tebliğ edilmeli ve eski fiyatlara bağlı kalmaları, aksi tekdirde haklarında yasal iĢlem uygulanacağı görüĢündedir. Kethüda ise, kararı yürütmekle görevlidir421
.
Et fiyatlarının yükselmesi üzerine ġam ġûra Meclisi, ġam KasapbaĢı Ebu Said‟den, etin maliyeti, müĢteri ve kasaplar zarar görmeden nasıl satılmasının meclise anlatmasını istedi. KasapbaĢı ifadesinde; koyun pazarından 130 guruĢa iki kuzu ve 126 kuruĢa da baĢka iki kuzu aldığını, toplam olarak 256 kuruĢ ödediğini söyledi.
Dört kuzunun kesilmesinden sonra yaptığı hesap aĢağıdadır. Buna göre; birinci ve ikinci kuzuların net ağırlığı 19 rıtl ve 3 okka et, üçüncü ve dördüncü kuzuların da 18 rıtl ve 6 okka et, yağ ve kuyruk yağı 2 rıtl ve 9 okka et elde edildi.
420
MVTĢ Evâmîr-i Sultaniye, No 15, Bel. 490, ġam-1261h/1845
421
Dört kuzudan satılanlar: Sakatat 10 guruĢ
Deri 18 guruĢ
Yağ 7 guruĢ
Kuyruk yağ 24 guruĢ 4 adet ciğer 6 guruĢ
Toplam 65 guruĢ
Geriye kalan 38 rıtl net et fiyatı 191 guruĢ, her rıtl 4,75 guruĢ. KasapbaĢı bu hesabı birkaç kasabın da hazır bulunduğu mecliste yaptı. KasapbaĢının ġûra Meclisi‟ndeki açıklamasına müteakip aĢağıdaki fiyatlar belirlendi.
Kemikli et : Rıtl/ 5 guruĢ ve 16 mısriye
Yağ : Rıtl/6 guruĢ ve 24 mısriye
Kemiksiz et : Rıtl/6 guruĢ ve 24 mısriye Kemiksiz yağlı et: Okka/22 mısriye
Kemikli et : Okka/18 mısriye
23 Aralık 1845/25 Zilhicce 1261 tarihinde bu fiyatlar tellal tarafından halka duyurulmak üzere Kethuda‟ya bildirildi. Ayrıca dükkânı kapatan ya da fiyatlara bağlı kalmayan kasap hakkında ağır ceza uygulanacağı açıklandı. Bütün kasaplar yukarıda belirtilen Ģartlar çerçevesinde kesim ve satıĢ yapmak üzere dükkânlarını açmak zorundadır. Buna bağlı kalmayanlar cezaya çarptırılacaktır422
. Burada görüldüğü gibi, her Ģey açık olarak huzurda yapılmakta, kimsenin keyfî tasarrufu ile fiyatlar belirlenmemektedir.
Yedi ay sonra 14 Mayıs 1845 tarihinde et fiyatları yeniden belirlendi. ġam‟ın KasapbaĢısı ġeyh Mehmet, kasapların eti aĢağıdaki fiyatlara göre satacaklarını taahhüt etmiĢtir:
Kemikli et : Okka/17 para
Kemiksiz et : Okka/18 para
Besili kuzudan kemikli et: Rıtl/4 guruĢ Zayıf kuzudan et: Rıtl/3,5 guruĢ
Meclis, inceleme ve araĢtırma sonrası aĢağıdaki fiyatları açıkladı:
Kemiksiz et : Okka/ 20 para
Kemiksiz et : Okka/ 17 para
422
Kemikli : Rıtl/4 guruĢ
Fiyatların açıklanması ve fiyatlara uymayanların cezalandırılacağının halka duyurulması için muhtesip ve tellallara talimat verildi423
.
ġam‟da bulunan kasaplar 30.000 guruĢa varan yıllık vergi öderlerdi. Bununla ilgili olarak 15 Mayıs 1845 (8 Cemaziyelevvel 1261) tarihinde Eyalet Meclis binasında yapılan müzayede 30.000 guruĢa varmıĢtı. Bunun mültezimi de Hacı Guneym KasapbaĢı idi424. Deve ve sığır gibi diğer et çeĢitleri ise ġam‟da pek tüketilmezdi.
Yüzlerce belge arasında bu tür etlerle ilgi bir belgeye rastlanmamıĢtır. ġam deve uzmanları, bir devenin değerini 200 guruĢ olarak kararlaĢtırmıĢlardı425
.
Konut ve Emlak Fiyatları
Sicillerdeki ev satıĢlarından ġam evlerinin o dönemdeki vasıfları ve fiyatları hakkında fikir sahibi olmak mümkündür. DeğiĢik tarihlerde seçtiğimiz satıĢ hüccetlerinden örnekler aĢağıda verilmiĢtir. Buna göre ġam evleri küçük, basit, bir veya iki odalı olanlar olmakla birlikte, genellikle iki katlı, büyük evlerdir. Bu tarz evlerin çoğunda dolaplarla su çekilen kuyu bulunmaktadır. Hepsinin müstakil avluları vardır ki, bu da evin mahremiyeti için özel önemi haizdir. Evlerin çoğunda sofa-balkon bulunmaktadır ki, bu da bölgenin sıcak olmasından dolayı evin vazgeçilemeyen bir bölümüdür. Büyük evler iki üç katlı ve odalı olabilirdi. Evler dıĢ ve iç kısma ayrılıyordu. DıĢ kısmı misafirlere, iç kısım ise aileyeye mahsustu. Ġç kısımda büyük odalar bulunuyordu.
16 Eylül 1804 tarihli bir hüccette el-Cura Mahallesinde açık saha, avlu, kuyu, sofa, üst katta 3 oda ve müĢtemilatı ve balkonu bulunan ve Harem-i ġerif Vakfına ait olan evin değeri 800 kuruĢ olarak tespit edilmiĢtir426
.
18 Eylül 1804 tarihinde Salihiye mahallesinde avlu, sofa ve müĢtemilatı bulunan ev 120 kuruĢa satılmıĢtır427
. 1820 tarihinde Kubeybat Mahallesinde iki katlı, avlusu su
423
MVTĢ Evâmîr-i Sultaniye, No 15, Bel. 327, ġam-1261h/1845
424
MVTĢ Evâmîr-i Sultaniye, No 15, Bel. 303, ġam-1261h/1845
425
MVTĢ Evâmîr-i Sultaniye, No 15, Bel. 319, ġam-1261h/1845
426
MVTĢ Evâmîr-i Sultaniye, No 15, Bel.1255, ġam-1266h/1850 Arsa konuta ait değildir. Alıcı arsanın ücretini haremi Ģerif vakfının mütevellisine ödemelidir
427
kuyusu mutfağı olan ev 200 kuruĢa428, aynı mahallede 3 kare odası, mutfağı, su kuyusu
müĢtemilatı olan baĢka bir ev de 900 kuruĢa satılmıĢtır429
.
1830 tarihinde Meydan Mahallesinde avlusu, havuzu büyük bir salon, eyvan, taĢ merdiven, ikinci katta misafir odası, balkon, mutfak ve diğer müĢtemilatı olan ev 2.400 kuruĢa satılmıĢtır430.Zikredilen örnekler orta halli evlerdir. Daha zengin kesimin evleri
hem büyük hem de daha lükstür. Mesela 1820 tarihinde Meydan Mahallesi Askerî Sokakta büyük bir avlusu ve su kuyusu, iç avluda iki havuzu, eyvan ve kare Ģeklinde 4 oda, mutfağı olan ev 5.600 kuruĢa alıcı bulmuĢtur431
.
Meydan mahallesi Tayamneh semtinde, avlu, kuyu, 6 kare oda, sofa, oda, bodrum kat, mutfak, taĢ merdiven, balkon ve müĢtemilat olan ev 3.400 guruĢa 1849 tarihinde satılmıĢtır432
.
Salih el-Hâkim Ağa'nın Ali oğlu DerviĢ'ten 21 Ocak 1850 tarihinde yarısını satın aldığı Sultani caddesinde, Meydan Mahkemesi yanında, zemin katta kare Ģeklinde 4 oda, mutfak, ahır, avlu, taĢ merdiven ve balkon, üst katta odaları olan ev 1000 kuruĢa satılmıĢtır. Yani evin tamamı 2000 kuruĢtur433
.
ġam Kaymariye, Kadı ÇarĢısı‟nda küçük ve bir dükkânın hava parası 1270 guruĢa satın alındı. (1262h/1846434
Emlak Fiyatları
1212-1267h/1797-1850m. Seneleri arasında ġam‟da emlak fiyatlarını belirlemek üzere muhtelif kayıtlarda yaklaĢık otuzdan fazla belge değerlendirilmiĢtir Bunlar, yaklaĢık olarak ġam‟da halk guruplarının ekonomik durumlarını yansıtmaktadır.
428 MVTĢ ġam ġer.Sic. No. 276, Bel. 315 429
MVTĢ ġam ġer.Sic. No. 313, Bel. 602
430
MVTĢ ġam ġer.Sic. No. 313, Bel. 1053
431 MVTĢ ġam ġer.Sic. No.297, Bel. 417 432
MVTĢ ġam ġer.Sic. No.15, Bel. l416, Bel. 111, ġam-1265h/1849
433
MVTĢ Evâmîr-i Sultaniye, No 15, Bel. 1435, ġam-1266h/1850
434
Tablo 33. Emlak Fiyatlarından Örnekler
Emlak Türü ve Değeri Tarih
Amara Mahalesinde dükkân 1340 guruĢ 1838
Amara‟da dükkân 320 guruĢ 1804
Kabru Atike mahallesinde435 konut 1600 guruĢ 1842 Madent ġahem‟de436
konut 425 guruĢ 1797
Maden-ı ġahm‟de dükkân 60 guruĢ 1797
Kaymeriye‟de437
konut 2000 guruĢ 1826
Suveyka mahallesinde konut 500 guruĢ 1845
Sûku's-Sağa'da kahve 800 guruĢ 1805.
El-Harab mahallesinde konut 600 guruĢ 1805
Kabru Atike‟de konut 2555 guruĢ 1799
Kabir Atkeh‟de konut 225 guruĢ 1807
Bab Sirice Mahallesinde konut 5800 guruĢ 1852
Bab Srijeh Mahallesinde konut 12500 guruĢ 1850
Meydan Mahallesinde konut 350 guruĢ 1849
Emevi Camii yakınında konut 14.000 guruĢ 1848
Meydan Mahallesinde konut 4800 guruĢ 1848
Babu Musalla‟da konut 1030 guruĢ 1848
Medan‟da ahır 900 guruĢ 1850
Suveyka‟da dükkân 400 guruĢ 1850
Medan‟da konut 8000 guruĢ 1848
Suveyka‟da konut 700 guruĢ 1848
Medan‟da dükkân 1150 guruĢ 1848
Medan Hakle‟de konut 8000 guruĢ 1848
Medan‟da bahçe 2000 guruĢ 1848
Medan‟da konut 800 guruĢ 1848
Medan‟da konut 500 guruĢ 1848
Medan‟da yıkık konut 250 guruĢ 1848
Medan‟da konut 1450 guruĢ 1848
Medan Asfur‟da konut 2100 guruĢ 1848
Medan Basal Sokakta konut 500 guruĢ 1848
1844 Tarihinde ĠnĢaat Malzemesi Fiyatları
435
Kabir Atkeh, Burası ġam‟ın en fakir mahallesi ve en ünlü tarihi eseridir
436
Neyruzi Hamam ve Camii
437
Kerpiç teki tek blok
Tuğla teki tek parça
Boru teki 24 mısriye
Kireç kantarı 25 guruĢ
Kırmızı toprak yükü 30 misriye
Kusurmul yükü 2 guruĢ
Kenevir kabuğu Rıtls 3,5 guruĢ
AhĢap levha 5 guruĢ
Direk 3,25 guruĢ
AhĢap raf 1,75 guruĢ
Acem raf 1,5 guruĢ
Boru 1,5 guruĢ
Boru 1,75 guruĢ
Kilit anahtarı 3 guruĢ
Pencere çivisi 1/2 mısriye
Cam levha 3 guruĢ
Francalı çivi rıtl 15 guruĢ438
1845 Tarihinde ĠnĢaat Malzeme Fiyatları
Kireç, kantarı 25 guruĢ Her 100 kiremit 10 guruĢ Toprak yükü 1 guruĢ Kusurmul, 50 kefes 5 guruĢ439 ÇekilĢmiĢ kil, mud 2,5 guruĢ Kenevir kabuğu, rıtl 5 guruĢ
15 kefe 20 guruĢ
ĠnĢaat yağı, rıtl 7,5 guruĢ Usta ücreti Gün/10 guruĢ ĠĢçi ücreti Gün/5 guruĢ440 Kaddan taĢı yükü 4 guruĢ
Temel taĢ yükü 5 guruĢ
438
MVTĢ Evâmîr-i Sultaniye, No. 15, Bel. 69, ġam-1260h/1844
439
Çimento yerine kül veya talaĢ ile kireç karıĢımı kullanılır
440
Kireç, kantarı 40 guruĢ Kusurmul yükü 2 guruĢ Kenevir kabuğu, rıtl 205 guruĢ
Usta ücreti gün/10 guruĢ
TalaĢ ustası ücreti 10 guruĢ ĠĢçi ücreti 4 guruĢ441
1 Temmuz 1845 Tarihinde Ġp ve Halat Fiyatları
Ġp ve Halat Okkası 4 kuruĢ
Ġplik, Okkası 5 kuruĢ
Kenevir kabuğu Okkası 65 para442
Ġp imalatçılarını insaf etmek üzere ġam Meclisi yukarıda gösterilen tarihten üç gün sonra, kenevir kabuk fiyatlarının artması üzerine ip fiyatlarının her okkasına yarım guruĢ veya 20 para zam yapmıĢtı443
.
ġam'daki fiyatları Anadolu'nun bazı Ģehirleriyle mukayese etmek, daha anlamlı olacaktır. Böylece ġam'da fiyatların seviyesi tespit edilmiĢ olacaktır. Mesela Harput'ta 1835 yılında ekmeği okkası 21, etin, unun 160,sadeyağın 172, zeytinyağının 320, pirincin 60, balın 160, Ģekerin 460, pekmezin 60, tuzun 21, soğanın 12 paraydı444
. Aynı yıl Ankara'da ekmek 16, koyun eti 66, sadeyağ 220, zeytinyağı 240, bal 140 paraydı. Kayseri'de ise ekmek 12, koyun eti 60, sadeyağ 208, zeytinyağı 380, pirinç 80 ve bal 180 paraydı445
.
Bursa'da 1800 yılında 1 Ġstanbul kilesi buğday 1,5, 1801'de 2,1, 1802'de 3 kuruĢ iken, 1813'te 4, 1815'de 7,5 kuruĢa yükselmiĢti. 1823-1823 tarihlerinde gene 3 kuruĢ olan buğday 1828'de Osmanlı-Rus savaĢı sebiyle 11,2 kuruĢa yükselmiĢ, 1832'de 5,8, 1835'de 10 ve 1840 yılında 12,9 kuruĢta kalmıĢtır. Arpa fiyatları da buna paralel olarak seyretmiĢtir. 1800 yılında arpanın kilesi 0,6 kuruĢ iken 1815'te 3, 1824'te 1,5 1834- 1835'te 3 ve 1840 yılında 8 kuruĢ olmuĢtur446
441
MVTĢ Evâmîr-i Sultaniye, No. 15, Bel. 4230, ġam-1261h/1845
442
MVTĢ Evâmîr-i Sultaniye, No. 15, Bel. 357, ġam-1261h/1845
443
MVTĢ Evâmîr-i Sultaniye, No. 15, Bel. 365, ġam-1261h/1845
444
Mustafa Öztürk, "XIX. Yüzyılda Harput'ta Fiyatlar", TTK Belleten LIII/207-208, Ankara 1989, s. 806
445
Mustafa Öztürk, XIX. Yüzyılda Harput'ta Fiyatlar, s. 807
446
Mustafa Öztürk, "Bursa'da Hububat Fiyatları (1775-1840)", XI. Türk Tarih Kongresi, Ankara 1994, s. 1724
4.3. Ücretler ve YaĢam Standardı