Cizye Toplama Usulleri

Osmanlı Devleti cizye, avarız, iane vb. vergileri toplamak için sabit bir sistem uygulamıĢtır. Verginin cizye olduğu varsayarsak;

- ġam Vilayeti için toplam cizye gelir miktarı belirlenir,

- ġûra Meclisi, ġam‟da bulunan düĢünürler, bilirkiĢiler ve din adamları belirlenen miktarı sancaklar arasında bölmek üzere bir araya gelerek toplanır,

298

Mahfazetu Abidin, No. 259, Vesika 98. (Naklen: Yusuf Nu‟aysa, El-Marcai fî‟l-Vasâiki‟t-Tarihiye ani‟Ģ-ġam, ġam Üniversitesi, 2004, s. 47

299

Ahmed Hamid el-Kudat, Nasara‟l-Kudüs, 1808, s. 341

300

- Her sancağın düĢünürleri, bilirkiĢileri ve din adamları bir araya gelerek sancak için belirlenen miktarı, beldeler, köyler ve mezralar arasında bölüĢtürürler,

- Böylece her köy, vergi yükümlülüğünü peĢinen öğrenmiĢ olur,

- Nihayet köyün büyük erkekleri ve din adamları kararlaĢtırılmıĢ olan vergi yükünü köy halkı arasında bölüĢtürür.

- Bilahare tezkereler mültezimlere ve yardımcılarına teslim edilir. Bunlarda köy köy mezra mezra dolaĢarak zımmilere ödedikleri para karĢılığı imzalı ve mühürlü makbuz verirlerdi. Kendilerine Yahudi ve Hıristiyan din adamları da yardım ederlerdi. Bunlar genellikle defterleri alıp gerekli ödemeyi kendi paralarından öder ve bilahare kendi cemaatlerinden tahsil ederlerdi301.

Hıristiyan cemaatlerinden her biri için cizye mükellefi ihtiva eden özel bir defteri vardı. Her cemaat liderinde de devlet kayıtlarına benzer sicil defteri vardı. Cemaatlerden biri baĢka bir cemaate geçse bile ilk cemaat kendi adına ödeme yapmakla mükellefti. Bu kayıt defteri yeni mükellefleri geçirmek, ölüleri, kaybolanları veya göç edenleri silmek üzere sürekli tadil edilirdi. Mükellefin maddi durumuna göre kimileri 50, kimileri de beĢ kuruĢ öder, önemli olan köyden beklenen miktarın toplanması ve cevval divana teslim edilmesidir.

Bu yöntemin özelliği, devlet ve halkın Ģu veya bu vilayetten ne kadar para toplanacağını önceden bilmiĢ olmalarıdır. Aynı zamanda fakir ve zengin arasında adaletin sağlanmasıdır. Tek kötü tarafı, köyde kimin kaldığı, kimin gittiği, kimin öldüğüne bakmaksızın köy halkı, yeni listeler düzenlenene kadar canlılar ve ölüler adına tahakkuk ettirilirmiĢ olan miktarın tamamını ödemek zorunda olmalarıdır.

Cevvallerin topladığı para Osmanlı Devleti‟nde toplanan paraların en iyisi ve kuĢkusuz en temizi sayılırdı. Bu nedenledir ki Kanuni Sultan Süleyman bu yöntemle toplanan paraları haremi Ģerif âlimlerine, diğer büyük âlimler ve eĢraflara dağıtırdı. ġam valisi ve ġam kadısına gönderilen örnek bir belgede; DımaĢki Muhammed oğlu ġeyh Abdulbaki Çelebi‟ye ölümüne kadar cevval parasından her ay 10 Osmanlı tahsis edilir denilmektedir302.

Paranın toplanmasında ise Ģu yöntem izlenirdi: Ġstanbul‟da mîrî hazineye bağlı Cizye Muhasebesinden sorumlu sekizinci idare her yılın baĢında ödeme yükümlüsü

301

Ahmed Hamid el Kudat, Nasara‟l-Kudüs, s. 338

302

Yahudi ve Hıristiyan sayısına denk 1,8 milyon tezkere dağıtır. Bunları 180 paket içinde toplar ve devlet ile bağlı vilayetlerde bulunan Ģer-i mahkemelere gönderilirdi.

Bunun üzerine cizyeyi toplamakla görevlendirilen tahsildar, kendi payına düĢen Kadı, Defterdar, Kâhya ve ilgililer tarafından basılmıĢ ve mühürlenmiĢ tezkereleri teslim almak üzere Kadılığa ve ġûra Divanı'na giderdi.

Bazı durumlarda ġam Meclis Divanı‟ndan belirli sayıda tezkere basması ve Kadı tarafından mühürlenerek Valiye teslim edilmesi istenirdi. Bunlar, özel kayıt defterlerinde tescil edilirdi303. 1824 senesinde birinci grup yani âlâ statüdeki defter sayısı 540, ikinci grup yani Evsat statüdeki defter sayısı 918 ve üçüncü grup yani Ednâ defter sayısı da 1750 defterdi304. Bu rakamlar bize halkın genel iktisadî durumunu vermektedir. Orta halli ve fakir olanlar büyük bir yekün teĢkil etmektedir. BaĢka bir ifade ile zengin olmayan orta halli ve fakir halkın oranı %83,16'dır.

BaĢka bir belgede padiĢahın fermanı üzerine H. 1243/M.1827 senesinde cizye vergisini tahsil etme görevi HurĢit Ağa‟ya verilmiĢ ve kendisinden cizye ile ilgili surre-i hümayun defterleri teslim oturumuna katılması için ġer-i ġerif Meclisi‟ne gitmesi istenmiĢtir305

.

1827 (1243) yılı cizye muhasebesine göre; ġam‟ın toplam cizye miktarı 102.271,5 kuruĢtur. Hazineye teslim edilen 26.145 kuruĢtur. Buna 2.870 kuruĢ berat ve vazife harçları, 55.265 kuruĢ poliçe olarak verilen ve 2.230 kuruĢ da mutad olarak Daru‟s-Saade‟ye gönderilen miktar eklenince 86.510,5 kuruĢ ödenmiĢ olmaktadır. 102.271,5 kuruĢtan çıkarılınca geriye 15.761,5 kuruĢ bakiye kalmıĢtır306_{. Aynı}

muhasebede Kudüs‟ün de cizye miktarı verilmiĢtir. Buna göre Kudüs‟ün cizye toplamı 94.303,5 kuruĢtur. Buna göre ġam‟daki gayr-i müslim nüfus Kudüs‟ten fazladır. Burada Kudüs‟ün cizye dağılım da verilmiĢtir. Buna göre; 1827 yılında Kudüs‟teki gayr-i Müslimlerin âlâ nüfusu 241, Evsat 2.705 ve Ednâ 617‟dir. Âlâ olanlardan 36, evsâttan 18 ve ednâdan 9 kuruĢ cizye alınmaktaydı. Âlâ nüfusun ödediği 8.676, evsât olanların ödediği 48.690 ve ednâların ödediği 6.183 kuruĢ ki toplam 63.549 kuruĢ yapmaktadır. Yapılan muhasebeden Kudüs cizyesinin de 4.773,5 kuruĢ bakiyesi kalmıĢtır307

.

303

MVTĢ, Evâmîr-i Sultaniye No. 2, Bel. 102

304

MVTĢ, Evâmîr-i Sultaniye No. 2, Bel. 103

305

MVTĢ, Evâmîr-i Sultaniye No. 2, Bel. 181

306

MVTĢ, Evâmîr-i Sultaniye, No. 4, s. 6

307

MTVĢ, Evâmir-i Sultaniye, No. 4, s. 6 Kudüs‟teki cizye dağılımı göz önüne alınırsa, bu tarihlerde halk arasında çok fakir ve çok zenginler azınlıktadır. Yani orta sınıf nüfusu daha yoğundur. Aynı oranlara Anadolu‟nun baĢka Ģehirlerinde de rastlanmaktadır. Mesela 1761 (1175) yılında Gümrük Emini Sunullah Ağa‟ya emanet usulü ile verilen Erzurum Gümrüğünün teftiĢi dolayısıyla cizyeye tabi olanların dağılımı

Vergi toplama hususunda bazan Patrikler de kiliselerine ait vergilerin toplanması için Sultan'dan yardım istemiĢlerdir. Mesela 19 Ekim 1826 (17 Rebiü'l-Evvel 1242) tarihinde Kudüs Ermeni Patriği Sultan'a yazdığı bir arzuhalde; ġam'da bulunan 1.500 kadar ev, dükkân ve diğer taĢınmaz mallardan sorumlu olduklarını belirterek, cemaatine bağlı bu yerlerin vergilerinin toplanmasında kendisine yardımcı olunmasını talep etmiĢtir. Ayrıca söz konusu taĢınmaz mallardan elde edilecek gelirden devletin payını ödeyeceklerini de ilave etmeyi ihmal etmemiĢtir. ġam'a gönderilen bir emirde Patriğin talepleri doğrultusunda kendilerine yardım edilmesinin uygun olacağı ve varsa haksızlıkların ortadan kaldırılması hakkında gereğinin yapılmasını emretmiĢtir308

. Zımmîlere bir takım imtiyazlar tanıyan Gülhane Hattı ve Hattı ġerif-i Hümayun üzerine Avrupalıların Osmanlı üzerindeki ağırlığı hissedilmeye baĢlandı. Aynı dönemde Osmanlı Devleti'nin Avrupa ile bütünleĢme çabaları sürdüğü için 10 Mayıs 1855 (23 ġaban 1271) tarihinde Cizye tamamen yürürlükten kaldırılmıĢtır. Bunun yerine gayr-i müslimlerin askere gitmeme karĢılığında Bedel-i Askerî vergisi konmuĢtur309

.