Bir olayla alakalı birden fazla gerçek olabilir. Tarihte ne yaşandığına dair birbiriyle çelişen iletimler, hem bugüne ilişkin farklı yaklaşımlarla, hem de Irak’ın geleceğine ilişkin farklı görüşlerle doğrudan ilintilidir. Bahsedilen anlatılar belirli grupların hak iddiasıyla, kaynak talepleriyle ve iktidar arzularıyla da direk bağlantılıdır. Dahası, geçmişe yönelik olarak yapılan farklı yorumlar, kimin Iraklı sayılıp- sayılamayacağına dair parametreleri de oluşturur. Bu bakımdan tarih, birlik-beraberlik anlatıları kadar; husumet, bölünme ve hizipçilik söylemlerini ve bu söylemlerin gerekçelerini de muhteva eder. Irak’a hükmetmek isteyen topluluklar, kendilerini tarihi açıdan sağlam bir temele dayandırma uğraşı içerisinde olmuşlardır.
Irak; Sümerler, Gutiler, Elamlar, Akatlar, Amurrular, Asurîler, Hurriler, Mitanniler, Aramiler, Hititler, Kimmerler, İskitler, Persler, Partlar, Makedonyalı
66 B. Kürekçi, a.g.t., s. 28.
67 M. Demirel, a.g.t., s. 68; Selçuk Duman, “II. Meşrutiyet’ten Krallığa Irak ve Aşiretlerin Tutumu”,
Irak Dosyası, (Haz.: Ali Ahmetbeyoğlu vd.), C. I, İstanbul 2003, s. 306; Roger Lescot, Yezidiler: Din, Tarih ve Toplumsal Hayat, Cebel Sincar ve Suriye Yezidileri, (Çev.: Ayşe Meral), 2. Baskı, İstanbul
2009, s. 176.
İskender, Selevkoslar, Romalılar, Sasaniler, Raşit Halifeler, Emeviler, Abbasiler,
Büveyhiler, Selçuklular, Atabeyler, İlhanlılar, Celayirliler, Karakoyunlular,
Akkoyunlular, Safeviler, Osmanlılar, İngilizler ve Amerikalılar gibi pek çok medeniyete ev sahipliği yapmıştır.69 Bu nedenle Irak’ta yaşayan gruplar, yürüttükleri iç çatışmaları tarihî hak temeline oturtma gayretine girmişlerdir. Tablo 23’teki verilerden de anlaşılacağı üzere; ülkeye sahip olan medeniyetler burada uzun yıllar hâkimiyet sürmüşlerdir. Yani Irak’ta pek çok kültürün temelleri ve uzantısı mevcuttur. Bu bakımdan Irak’ta tarih, büyük bir anlama ve öneme sahiptir.
Tablo 23. Türklerden önce Irak’ta iktidar olan devletler ve hâkimiyet süreleri
Siyasi İktidarlar Hâkimiyet Dönemi Hâkimiyet Süresi
Asurîler MÖ. 2640–612 3.252 Yıl
Emevîler 661–750 89 Yıl
Abbasîler 750–945 195 Yıl
Büveyhoğulları 945–1055 110 Yıl
Kaynak: Haluk Karadağ, İkinci Körfez Harekâtı Sonrası Türkiye’nin Kuzey Irak Politikası, (Atılım Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2007, s. 22.
Bin yıldan fazla Irak topraklarında hükmetmiş olan Türklerin, bölgeye gelişleri hakkında değişik görüşler öne sürülmüştür. Ancak büyük bir olasılıkla Türklerin Mezopotamya’ya yerleşmeleri, M.Ö. Sakaların gelişleriyle gerçekleşmiştir.70 Farklı dönemlerde ve değişik faktörlerin etkisiyle Irak’ı vatan seçen Türklerin göçleri, değişik ve birbirini izleyen dönemlerde gerçekleşmiştir. İslam hâkimiyeti devirlerinde, Emevîlerin Genel Valisi Ubeydullah b. Ziyat’ın ordusu için getirttiği 4.00071 kişilik
süvari ve okçu birliği bu manada önem arzeder.72 Daha sonraları Abbasi ordusunda da
görev yapan Türkler, Me’mun ve Mu’tasım dönemlerinde ayrıcalıklı bir konuma yükselmiştir.73 Akabinde de Basra şehrine kitlesel iskânlar başlamıştır.74 Bunu Abbbasi
69 Ömer Osman Umar, “İngilizlerin Musul’da Özdemir, Şeyh Mahmud ve Aşiretlere Karşı Politikası”,
Askeri Tarih Bülteni, S. 52, Ankara Şubat 2002, s. 1; Abdülhalik Bakır, “Eski Çağlardan Günümüze
Kadar Türkmen Şehri Kerkük”, Ortadoğu Araştırmaları Dergisi, C. VI, S. 1, Elazığ 2009, s. 27.
70 İbrahim Dâkûkî, Irak Türkmenleri, Ankara 1970, s. 22.
71 Bu sayıyı 2.000 kişi olarak veren tarihçiler de vardır. Bkz.: Tarık Tufan, Irak’ta Türkmen Azınlık ve
Kerküklü Göçmenler, (MÜ., Ortadoğu ve İslam Ülkeleri Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi),
İstanbul 2001, s. 10; M. Saray, Türkiye ve Yakın..., s. 88-89; Şevket Koçsoy, Türk-Irak İlişkileri
(1932-1963), İstanbul 1991, s. 125; Mehmet Rasim, “Irak Türkleri”, (1-7), Türkiye, 1-7 Ocak 1973.
72 Habip Hürmüzlü-Ekrem Pamukçu, Irak’ta Türkmen Boy ve Oymakları, Global Strateji Enstitüsü,
Ankara 2005, s. 12.
73 Ekrem Pamukçu, Bağdat’ta İlk Türkler, Ankara 1994, s. 46; Abdülhaluk Çay, “Kerkük Türkleri”,
Hergün, 1 Ağustos 1976, s. 4; Abdülhaluk Çay, “Kerkük Türklüğü”, Millet, 1 Ağustos 1979, s. 3;
Halifesi Cafer El-Mansur’un (754-775) Bağdat savunması için getirttiği 10.000 Türk takip etmiştir. 786-809 yılları arasında halifelik yapmış olan Harun Reşid’in 10.000’lere varan Türk askerini getirmesiyle birlikte Türklerin sayısı 40.000’e ulaşmıştır. Böylece
Türklerin iskânları amacıyla Samarra şehri ve Dohuk Kasabası kurulmuştur.75
Irak’a en büyük Türk göçü Selçuklular zamanında olmuştur. 1050-1054 yılları arasında Oğuz boyları kitleler halinde gelip, bölgeye yerleşmişlerdir. Öyle ki; Musul, Erbil, Şehrizor ve Kerkük tamamen Türklerin yaşadığı yerler haline gelmiştir. Böylece
Selçuklular devrinde Irak’ın Türk-İslam devletleşme süreci tamamlanmıştır.76
1055 yılında Tuğrul Bey’in Bağdat Seferiyle kesin olarak Selçuklu hâkimiyetine
giren Irak, çeşitli Türk yönetimlerinden sonra 1534’te Osmanlı egemenliğine girmiştir.77
Tablo 24’te de görüldüğü üzere; 1534-1918 yılları arasındaki 384 yıllık Osmanlı idaresinden sonra ülkede 1918 yılında bilfiil 15 yıllık İngiliz tahakkümü başlamıştır.
Tablo 24. Irak’ta Türk iktidarları ve hâkimiyet süreleri78
Siyasi İktidarlar
Hâkimiyet Dönemi Hâkimiyet Süresi
Büyük Selçuklular 1055–1157 102 Yıl
Irak Selçukluları 1118–1194 76 Yıl
Musul Atabeyleri 1127–1233 106 Yıl
Kıpçaklar 1130–1140 10 Yıl
Erbil Atabeyleri 1144–1209 65 Yıl
İlhanlılar 1258–1336 78 Yıl Celayırlılar 1339–1410 71 Yıl Karakoyunlular 1411–1470 59 Yıl Akkoyunlular 1470–1508 38 Yıl Safevîler 1508–1534 26 Yıl Osmanlılar 1534–1918 384 Yıl
Kaynak: Mahir Nakip, Kerkük’ün Kimliği, Ankara 2007, s. 35.
İngiliz idaresi döneminde (1918-1932) ülkede baskı ve sindirmeler eksik olmamıştır. Adaletsiz yönetim, halkın huzursuz bir hayat sürmesine neden olmuştur. Gerçek amaçları ülkenin yeraltı kaynaklarını sömürmek olan İngilizler, ülkeyi kolay idare edebilmek için var olan düşmanlıkları körüklemişlerdir. Diğer taraftan Musul- Kerkük sorunu dolayısıyla Türkmen nüfusunu mümkün olduğu kadar az göstermeye
74 H. Hürmüzlü-E. Pamukçu, a.g.e., s. 11-12.
75 Abdülhalûk Çay, “Irak Türklerinin Tarihine Genel Bir Bakış”, Irak Türkleri Sempozyumu Tebliğleri,
31 Ocak 1987-Ankara, Ankara 1987, s. 21; M. Saray, Türkiye ve Yakın..., s. 88-89.
76 M. Saray, Türkiye ve Yakın..., s. 88-89.
77 Ö. O. Umar, “İngilizlerin Musul’da...”, s. 1; Sinan Marufoğlu, “Irak Türkleri”, Türkler, (Ed.: Hasan
Celal Güzel vd.), C. 20, Ankara 2002, s. 605.
çalışmışlardır. 1932’de İngiliz idaresinden kurtulduktan sonra da Irak’ın ve Türklerin
kaderi pek değişmemiştir.79 Kısacası Osmanlı Devleti’nin yıkılmasından sonra Irak bir
türlü istikrara kavuşamamıştır. 25 Ekim 1920’den 13 Temmuz 1958’e kadarki 38 yıllık krallık döneminde, 95 kez Bakanlar Kurulu değişmiştir. Bu değişikliklerde toplam 175 bakan ve 21 başbakan gelip-geçmiştir.80 1958’e kadar batılılar veya batıcılardan mustarip olan azınlıklar, bu tarihten sonra da Arap milliyetçilerinden çekmişlerdir.
Irak’ta yaşadıkları çeşitli sıkıntılar nedeniyle Türkiye’ye göç eden Türkmenlerin problemleri, Irak’ın kuruluşundan günümüze kadar devam eden ve bundan sonra da devam etmesi muhtemel olan vahim bir süreçtir. Genellikle kriz dönemlerinde yoğun olmakla beraber, Türkmen göçünün süreklilik arz ettiği söylenebilir. Türkiye’ye göç etmiş olan Türkmenler başta İstanbul, Ankara, İzmir, Konya ve Antalya olmak üzere birçok şehre yerleşmişlerdir. 1990’dan önce Türkiye’ye göç etmiş olan Türkler, genellikle ferdî veya küçük gruplar halinde gelmişlerdir. Irak devleti ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan bu yana geçen 80-90 yıllık süreç içerisinde Türkiye’de büyük bir Türkmen varlığı oluşmuş, bu da Türkiye’nin Irak’a yönelik politikalarında etkileyici bir faktör olmuştur.81