Demografik Yapı

Irak’ta sağlam nüfus istatistiklerinin tertiplenmemiş olması, ülkede yaşayan toplulukların kendi nüfuslarını fazla gösterme yarışını başlatmıştır. Bu gün Irak’ta söz sahibi olan gruplar, kendi nüfuslarını var olandan fazla göstererek meşruiyet kazanma eğilimindedirler.

XIX. yüzyılın sonlarında Irak’ın nüfusu 3,5 milyon civarındadır. Büyük çoğunluğu göçebe ve konar-göçer aşiretlerden oluşan bölgede nüfus, dini ve etnik bakımdan da bölünmüştür.39 _{1921’de toplam nüfusu 2.500.000 olarak tahmin edilen} Irak’ta 1947, 1957, 1965, 1977 ve 1981 olmak üzere 5 genel nüfus sayımı yapılmıştır. 19 Ekim 1947’deki sayıma göre Irak’ın nüfusu 4.816.165 iken, Kerkük’ün nüfusu 286.005 olarak belirlenmiştir. 1957 nüfus sayımına göre Irak’ın nüfusu 6.339.960 olarak tespit edilmiştir. 1957 sayımda Irak’ta 500.000 Türkmen’in40 yaşadığı ifade

34 _{V. Akyıldırım, a.g.t., s. 40.} 35 _{M. Çelik, a.g.t., s. 27.}

36 _{Bu savaşı Irak’ın başlatması sebebiyle, savaşın isminde öncelikle Irak’ın zikredilmesi daha uygun}

olacaktır.

37 _{M. Saray, Türkiye ve Yakın..., s. 87.}

38 _{Yaşar Canatan, Türk-Irak Münasebetleri (1926-1958), Ankara 1996, s. 7; Mehmet Eröz, “Kerkük}

Türkleri ve Kerkük’te İçtimai Hayat”, Ötüken, S. 33, Eylül 1966, s. 6.

39 _{Gökhan Çetinsaya, “XIX Yüzyılda Irak’ta Osmanlı İdaresi”, Milletlerarası Ortadoğu, Kaos mu,}

Düzen mi Konferansı, 9-10 Ocak 2004-İstanbul, İstanbul 2004, s. 143.

40 _{İlk kez X. asırda ortaya çıkan “Türkmen” adını, Müslüman olmayan Oğuzlara, Müslüman olan}

edilmiştir. Buna göre Irak’ın % 8.94’ü Türk’tür. Ancak daha sonra Irak’ta yayımlanan resmi kaynaklar Türklerin oranını % 2 olarak vermiştir. Aydın Beyatlı’nın tahminine

göre ise Türklerin gerçek oranı % 13’tür.41 1959 sayımında Kerkük’ün nüfusu 388.939,

1965 sayımında 473.626, 1977 sayımında 495.425 ve 1981 istatistiklerinde 567.957’dir.

17 Ekim 1987 sayımına göre 16 milyon olan nüfusun 320.000’i Türk’tür.42

2003 yılı ABD işgali öncesindeki son sağlıklı verilere göre 24,5 milyon nüfuslu Irak’ın % 50’si 15 yaşının altındadır. Orta ve Güney Irak’ta yaşayan Araplar genelde kentleşmiş, kuzeyde yaşayan Kürtler ise daha ziyade kırsala uyum sağlamıştır. Muazzam petrol yatakları ve kullanılabilir bol su kaynaklarına rağmen, BM İnsani Gelişme Endeksi’nde Irak’ın sıralaması 1991’de 76 iken, 2001’de 127’ye gerilemiştir.43

Yaklaşık nüfusu 24,5 milyon olan Irak’ın % 60-65’i Araplardan, % 15-20’si Kürtlerden, % 10-13’ü Türklerden, % 4’ü Süryanilerden ve % 3’ü de diğer (Yezidi,

Nesturî, Subbi, Yahudi,44 Ermeni vs.) etnik gruplardan oluşmaktadır.45 _{Nüfusun % 55-}

60’ı Şiîlerden mürekkeptir. Bu bakımdan diğer Arap ülkelerine göre Irak, Ortadoğu’da Şiilerin çoğunlukta olduğu tek ülke konumundadır. Şii nüfusun çoğunluğu Arap

anılgılarını hiçbir zaman unutmamışlardır. Türkmen adında olduğu gibi Müslüman olan Kuman, Karaman, Ataman ve Kölemenlerin adlarında görülen “man, men” eklerinin Müslüman Türklerin isimlerinin sonuna o devirde eklendiği iddia edilmektedir. Türkmen adı bugün dar manada Türkmenistan, Irak, İran, Afganistan, Suriye ve Anadolu’daki bazı Türk boylarına mensup olanlar için kullanılmaktadır. Mehmet Saray, Türkmen Tarihi, İstanbul 1993, s. 12-13.

41 _{Irak Türkleri ülkede üçüncü azınlık değil, üçüncü büyük çoğunluk unsurdur. Aydın Beyatlı, “Dünden}

Bugüne Irak Türkmenleri”, Yeni Hayat, Y. 2, S. 15-16, Ocak-Şubat 1996, s. 16; Türkiye’deki Irak Milli Türkmen Cephesi Temsilcisi Mustafa Ziya, Irak’taki Türk nüfusunun 2.600.000 olduğunu belirtmiştir ki bu rakam ülkenin % 12’sine tekabül etmektedir. H. Tarık Oğuzlu, The Turkomans of

Iraq as a Factor in Turkish Foreign Policy, Socio-Political and Demographic Perspectives, Ankara

2001, s. 10.

42 _{Konuşulan dil, etnik yapı veya dini inanışa yönelik sağlıklı veriler tertiplenmemiştir. Demografik}

istatistiklerde tam bir tutarlılık olmaması, bu konuda günümüze kadar süregelen tartışmalara da kapı aralamıştır. Birol Kürekçi, Körfez Savaşı Sonrası Iraklı Türkmenlerin Türkiye’ye Göçü ve

Entegrasyonu, (MÜ. Ortadoğu Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul

2009, s. 29; M. Çelik, a.g.t., s. 27.

43 _{UNHCR, “Iraq Revised Appeal”, Geneva July-December 2003, s. 4.}

44 _{Bugün Kürtlerin yoğun olarak yaşadıkları bölgelerde Yahudilerin yerleşmesi ve Museviliğin}

yayılması, MÖ. 722 yılında gerçekleşmiştir. MÖ. 722’de İsrail Krallığı’nın Asurlar tarafından mağlup edilmesinden sonra Yahudilerin bir kısmı esir alınarak Parapotamya’ya getirilmişlerdir. Bundan bir müddet sonra da (MÖ. 586) Babil Krallığı, Yehuda Krallığı’nı ele geçirmiş ve burada yaşayanların birçoğunu sürgüne göndermiştir. Bu olaylar Irak topraklarında yerleşen Yahudilerin sayısının artmasına sebep olmuştur. H. İlker Avcı, İsrail’in Irak Politikası’nın Türkiye’nin Güvenliğine

Yansımaları, (Genelkurmay Başkanlığı Stratejik Araştırmalar Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans

Tezi), İstanbul 2008, s. 54.

45 _{Sassoon, Irak’taki gayr-ı Müslimlerin oranını % 5,5 olarak vermektedir. Bu orana Keldaniler,}

Asurîler, Süryaniler, Ermeniler ve Türkler dâhil edildiğinde doğru olarak kabul edilebilir. Ayrıntılı bilgi için Bkz.: Joseph Sassoon, The Iraqi Refugees, London 2009, s. 23.

kökenlidir. Kürtlerin çoğunluğu ise Şafii mezhebindendir.46 _{Şiiler içerisinde Türkler} önemli bir orana sahiptir ve Irak Türklerinin % 25-30’u Şiî’dir.47

Irak’taki Türkler genellikle Türkiye’nin Irak ve Suriye ile olan sınırından başlayarak Bağdat’a kadar olan 50 km genişliğinde ve 250 km uzunluğundaki bir alanda

Araplarla Kürtler arasında adeta bir tampon gibi yaşamaktadırlar.48 _Kuzeyinde

Kürtlerin, güneyinde ise Arapların bulunduğu Türklerin yaşam alanları Anadolu’nun doğal bir uzantısı görünümündedir49 (Bkz.: Harita 3).

Harita 3. Irak’ta Türklerin yoğun olarak yaşadığı yerler Kaynak: www.turkmeneliihd.com, E.T.: 12.12.2012.

46 _{S. Saatçi, Tarihi Gelişim..., s. 33; M. Saray, Türkiye ve Yakın..., s. 94.}

47 _{Güçlü Demirci, “Irak’taki Türkler”, Irak Dosyası, C. II, İstanbul 2003, s. 103; M. Çelik, a.g.t., s. 28;}

H. T. Oğuzlu, a.g.e., s. 10; S. Saatçi, Tarihi Gelişim..., s. 31; Memduha Demirel, Irak Yönetiminde

Türkmenler, (GÜ. SBE, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2000, s. 68; B. Kürekçi, a.g.t., s.

28.

48 _{Ekratü’l-Vizareti’l-Maarif, Ahvali’l-Irak: El-İctimaiyye ve’l-İktisadiyye, Bağdat 1951, s. 23; Suphi}

Saatçi, “Irak Türkmenlerinin İki Ateş Arasındaki Kaderi Değişmeyecek mi?”, Türk Yurdu, C. XXI, S. 169, Eylül 2001, s. 10; M. Özcan, a.g.e., s. 110; Nadir Devlet, “Irak Türkîleri”, Doğuştan Günümüze

Büyük İslam Tarihi, (Ed.: Hakkı Dursun Yıldız), C. Ek, İstanbul 1993, s. 444; G. Demirci, “Irak’taki

Türkler”, s. 107; S. Saatçi, Tarihi Gelişim..., s. 33; Bilgay Duman, Irak’ta Türkmen Varlığı, ORSAM, Rapor No. 33, Ankara Mart 2011, s. 9.

49 _{Musul-Kerkük bölgesi kültürel manada da Anadolu’nun uzantısı konumundadır. M. Çelik, a.g.t., s.}

29; Peyami Safa, “Irak Türkleri”, Milliyet, 14 Nisan 1956, s. 14; Enver Yakuboğlu, “Türkoloji Kongresi ve Irak Türkleri”, Tercüman, 24 Eylül 1979, s. 2.

Kerkük Merkez İlçe, Dibis, Tavuk ve Havice’den meydana gelen Kerkük Vilayeti, adeta Irak’ın minyatürüdür. Türkmenler Havice’nin dışındaki yerleşim yerlerinde yoğun bir şekilde yaşamaktadırlar ki bundan dolayı Kerkük, Türklerin merkez şehridir.50 Ancak Tavuk’un demografik yapısı, Kürtlerin uyguladıkları iskân politikaları sonucunda yarı yarıya Türkmenler aleyhine değişmiştir. Altunköprü’de ise Türk nüfusu azınlığa düşmüştür.

Musul Merkez İlçe, Telafer, Sincar, Baac, Hamdaniye, Telkeyf, Seyhan, Hatra ve Akre olmak üzere 9 ilçeden meydana gelen Musul Vilayeti ise çoğunlukla Araplardan oluşmaktadır. Bununla birlikte Musul’daki Türk ve Kürtlerin de sayısı bir hayli fazladır. 1.7 milyonluk nüfusu ile Musul’un en büyük yerleşim yeri Musul Merkez İlçesi’dir. Nüfus yoğunluğu bakımından Türk hüviyetine sahip olan Telafer ikinci sırada

gelmektedir. Telafer’in Kasım 2008’deki nüfusu 395.150’dir.51

Telafer, Türkiye sınırına en yakın Türkmen yerleşim birimi olması açısından çok büyük önem taşımaktadır. Neredeyse tamamı Türk olan Telafer’in, Rabia ve Zammar nahiyelerinde Araplar ve Kürtler de bulunmaktadır. 2003’ten sonra bölgede yaşanan olaylar ve ABD’nin operasyonları zaman zaman Telafer’in dokusunu bozmuştur. Telafer’de yaşanan bazı olumsuz olaylar nüfus hareketliliğine yol açmış ve bazı ailelerin Telafer’den göçüyle sonuçlanmıştır. ABD operasyonların yoğun olduğu dönemlerde, Telaferli 4.500 ailenin dışarıya göç ettiği bilinmektedir. Bu sayı kişiye endekslendiğinde 30.000’e ulaşmaktadır.

Hanekin, Kifri, Halis, Mukdadiye, Beledruz ve merkez Bakuba olmak üzere 6 ilçeden meydana gelen Diyala Vilayeti’nde genellikle Araplar, Türkler ve Kürtler yaşamaktadır. Sünni nüfus çoğunluğuna rağmen Şii-Sünnî çatışmasının da en yoğun yaşandığı bölgelerden biri olan Diyala’da Türkmenler, yaşanan çatışmalardan olumsuz etkilenmişlerdir. Ayrıca Bayat bölgesinde büyük bir Türk nüfusu olmasına karşın, buradaki Türklerin özellikle Saddam Hüseyin döneminde Araplaştırıldıkları söylenebilir. Bunların dışında Selahattin Vilayeti’nin Tuzhurmatu İlçesi’nde de Türk

50 _{B. Duman, Irak’ta Türkmen..., s. 10; Birkaç yıl öncesine kadar Kerkük Kalesi’nde topluca yaşadıkları}

için halk arasında “Kale Gavurları” diye adlandırılan Hıristiyan Türkler de Kerkük Türkleri arasında önemli bir yere sahiptirler. Zamanla başka bölgelere göç eden bu Hıristiyan Türkler, dini ayinleri, konuşmaları ve gelenekleriyle Türk kimliklerini korumuşlardır. M. Çelik, a.g.t., s. 28; S. Saatçi,

Tarihi Gelişim..., s. 33; Mustafa Necati Özfatura, “Irak Türklerinin Yaşadığı Yerler”, (1-2-3), Türkiye,

9, 13, 14 Temmuz 1991.

nüfusu yoğundur. Bağdat Vilayeti’ndeki Türklerin sayısı ise yüz binlerle ifade edilmektedir.

Irak’ın kuzeyindeki bölgesel yönetimin sınırlarında kalmış olan Erbil, tarihi bir

Türk şehridir.52 2006 yılına kadar Erbil Kalesindeki Tophane, Tekke ve Saray

mahallelerindeki 700 evin tamamında Türklerin oturduğu ve 1990’lara kadar Erbil’in en kalabalık nüfusunu Türklerin oluşturduğu aşikârdır. 1996’daki KDP-KYB çatışması sonucunda Erbil, KDP’nin kontrolüne geçmiş ve bu tarihten itibaren şehre yapılan Kürt göçü ivme kazanmıştır.53 Zaten I. Dünya Savaşı’nda Irak’ın Türk hâkimiyetinden çıkışından sonra Türkmenler sürekli olarak baskılara ve katliamlara maruz kalmışlardır.54

Ortalama nüfusu 3-3,5 milyon civarında olan Irak Türkleri, üç büyük Türk grubundan biri olan Oğuz Türklerindendir.55 _{Bu sayının 20.000’inin Hıristiyan olduğu} belirtilmiştir.56 Türkmenler için verilen sayılar, Irak yönetimlerince siyasî sebeplerle şüpheli kabul edilmiştir. Tıpkı Kürtlere yapıldığı gibi, Türklerin sayıları da az gösterilmeye çalışılmıştır. Türkmenler konusundaki bu haksız çaba öylesine abartılmıştır ki bütün sayımlarda Türklerin sayısı gülünç derecede az gösterilmiştir.57

Ülkenin en elit tabakasını teşkil eden Irak Türkleri, Şii-Sünni çatışmalarında ve Kürt isyanlarında büyük zarar görmüşlerdir. Özellikle Baas Partisi’ne dayanarak

52 _{Irak’ta Türklüğün temelinin Erbil’de atıldığı rivayet edilmektedir. Beğteğinli Hanedanı’na mensup}

Erbil’in Türkmen Atabeği Muzaffereddin Gökbörü sayesinde bu kent, bütün dünyada büyük bir şöhret kazanmıştır. Tarihi açıdan Türklerin en eski meskenlerinden olan Erbil, günümüzde Irak’ın kuzeyindeki yönetim tarafından otonom bölgenin başkenti konumuna getirilmeye çalışılmaktadır. Suphi Saatçi, “Türklüğün Kalesi Erbil”, Kerkük, Y. 2, S. 10, Ekim 1992, s. 3; Suphi Saatçi, Hasretin

Adı Kerkük, İstanbul 2006, s. 17.

53 _{B. Duman, Irak’ta Türkmen..., s. 11-13.}

54 _{Ömer Turan, “XX. Yüzyılda Türk Toplulukları”, Türkler, (Ed.: Hasan Celal Güzel vd.), C. 20, Ankara}

2002, s. 352.

55 _{Diğer iki Türk grubu Karluklar (Özbekler ve Uygurlar) ve Kıpçaklar (Kazaklar, Kırgızlar, Tatarlar,}

Başkurtlar vs)’dan oluşur. Orhan Ketene, “Turkmens, Turkmeneli and The Musul Region”,

www.Türkmenofiraq.org, E.T.: 28.11.2010; Kemal Aytekin Akseli, Kuzey Irak Bölgesinin Etnik Yapısı ve Yer Altı Zenginlikleri ile Süper Güçlerin ve Diğer Bölge Devletlerinin Tarihten Günümüze Bölge Üzerindeki Etkileri ve Politikaları, (GÜ. SBE, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1999,

s. 23; Emrullah Er, “Konya Hotamış Türkmenlerinin Kültürel Yapısı İçinde Irak Türkmenlerinin Yeri”, Kardaşlık, Y. 7, S. 25, Ocak-Mart 2005, s. 58; Pek çok uluslararası kaynak Irak’taki Türk nüfusunun 500.000 olduğunu ileri sürse de Iraklı Türk kaynaklarına göre Irak’taki Türkmen sayısı 3- 3,5 milyondur. Bu sayı bağımsız kuruluşlar tarafından da desteklenmiştir. Irak Türkmen Cephesi ise nüfusun yüzde 13’ünü oluşturduklarını öne sürerek verilen sayıyı teyit etmektedir. Ayrıntılı bilgi için Bkz.: Ahmet Muratlı, “Irak’tan Türkiye’ye Türkmen Göçü”, Uluslararası Göç Sempozyumu,

Bildiriler, (8-11 Aralık 2005-İstanbul), İstanbul 2006, s. 127-129; İbrahim Sirkeci, “Türkmen Göçü:

Türkiye’ye, Irak’a ve Türkmenlere Etkileri”, Sorunlu Bölgelerde Göç, Ankara 2008, s. 28.

56 _{G. Demirci, “Irak’taki Türkler”, s. 103.}

57 _{Zubaida Umar, “Unutulmuş Azınlık, Irak Türkmenleri (I)”, Kerkük, (Çev.: Mehmet Çağrı), Y. 2, S. 7,}

yönetimi ele geçiren Saddam Hüseyin’in gazabına en çok Türkler uğramıştır. 500.000’den fazla Türkmen, Araplaştırılarak güney bataklıklarına sürülmüştür. Buna karşın, Kürtler otonom bir statüde oldukları için Irak ordusunda askerlik dahi yapmıştır. İran harbinde kasıtlı olarak Türkler ön saflarda savaşa sürülünce, 200.000’den ziyade Türkmen, Kürt adı alarak nüfus değiştirmiştir. Böylelikle 1 milyona yakın Türk, dış

göçlerin de etkisiyle, Irak Türklüğünden düşürülmüştür.58 Irak’tan Türkiye’ye göç eden

Türklerin bir kısmı köken ve kültürleri aynı olan Konya Hotamış’a gitmişlerdir. Hotamışlılar Iraklılara gereken ilgiyi göstermişlerdir.59

Irak’ın kuruluşundan beri merkezi yönetimlerle sürekli bir çatışma halinde olan Kürtler ise, daha çok kırsal hayat yaşamakta ve hayvancılıkla geçinmektedirler.60 Genellikle Erbil, Süleymaniye ve Duhok gibi Irak’ın kuzey bölgelerinde yaşayan Kürtler, iki alt kültüre sahiptirler. Zap Suyu’nun doğusu ve batısı olmak üzere iki alt kültürde yaşayan Kürtlerin batıdakilerine “Bahdinan” denilmektedir. Bu bölgede

yaşayanlar Türkiye’de konuşulan Kırmançı lehçesine yakın bir Kürtçe

konuşmaktadırlar. Bugün Kürdistan Demokrat Partisi’nin (KDP) egemen olduğu bölgede Berzenci, Barzani ve Zebari gibi ülkenin ileri gelen aşiretleri bulunmaktadır. Zap Suyu’nun doğusunda kalan diğer bölgesine ise “Soran” denilmektedir. Bu bölgede Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB) hâkim durumdadır. Buradaki insanlar İran’daki Kürtlerin konuştuğu Kürtçeye yakın bir ağız konuşmaktadırlar. Soran Bölgesi’nde Talabanî aşireti bulunmaktadır.61

Hıristiyanların (Asurlar, Keldanîler, Türkler,62 Kürtler vs.) büyük bir kısmı Irak’ın kuzeyindeki Kürt yönetimi altında yaşamaktadırlar.63 _{Musul ve çevresi başta} olmak üzere, Dicle boyları, Yukarı Zap Bölgesi, Erbil ve Kerkük’te ikamet eden Hıristiyanlar, insan hakları ihlallerinden şikâyetçidirler.64 _{Yaklaşık aynı bölgelerdeki} Yezidiler Musul’un batısında ve kuzeyinde; Mandayyalar Bağdat’ta; Lurlar ise İran sınırına yakın bölgelerde yaşamaktadırlar.65

58 _{Nefi Demirci, Dünden Bugüne Kerkük (Kerkük’ün Siyasi Tarihi), İstanbul 1990, s. 12-13.} 59 _{E. Er, a.g.m., s. 58.}

60 _{S. Saatçi, Tarihi Gelişim..., s. 31.}

61 _{Emin Salihi, Irak Siyaseti ve Etnik Kimlikler, İstanbul 2008, s. 54.} 62 _Şebekler.

63 _{“Turkey to Intervene in North Iraq Now, Terminate Evil Plans for A Fake State Kurdistan”,}

www.Türkmenofiraq.org, E.T.: 28.11.2010.

64 _{O. Ketene, a.g.m., www.Türkmenofiraq.org, E.T.: 28.11.2010.} 65 _{M. Çelik, a.g.t., s. 28; S. Saatçi, Tarihi Gelişim..., s. 32.}

Ülkedeki etnik ve dini kimlikler çeşitli alt gruplara ayrılmıştır. Örneğin Araplar, bedeviler ve şehirliler olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Dahası Araplar arasında mezhep, bölge ve kabile farklılıkları da vardır. Bahdinan (Kırmanç) ve Soran olmak üzere iki farklı topluluk halindeki Kürtler, aşiretler ve şehirliler olarak da ayrılmıştır. Az sayıdaki Süryaniler bile Asurîler, Keldanîler ve Aramîler olarak üçe bölünmüşlerdir.66 _Sosyal yapıdaki farklılıkları gösteren bu durum; gerçekte böylesine farklılıklardan oluşan bir toplumun ne şekilde yönetileceği, devletin nasıl şekilleneceği, temsil ve katılımın nasıl sağlanacağı gibi bir düzine problemi de beraberinde getirmiştir. Bunun sonucunda da ülkede bir türlü ortak veya üst kimlik oluşmamış, bu ise uluslaşma veya demokratikleşmeyi sürekli ötelemiştir. İşin acı tarafı ise, farklı gruplar arasındaki çatışmalar azalmak yerine gittikçe daha da şiddetlenmiştir.67

Irak vilayetlerinde en temel ihtilaf konusu; toprak mülkiyeti ya da kimin daha çok toprağa sahip olacağı meselesiydi. Vergi toplama veya vergi toplayamama (özellikle Basra’da vergi toplamak büyük bir problemdir) hükümet ile aşiretler

arasındaki silahlı çatışmaların temel nedenlerinden biri olmuştur.68 Tüm bu

huzursuzluklar ülkeden dışarıya yapılan göçler için önemli bir faktör oluşturmuştur.