İyelik ekler

İyelik ekleri, ismin karşıladığı nesnenin bir şahsa veya bir nesneye ait olduğunu gösteren çekim ekleridir. Çalışma sahamızda tespit ettiğimiz iyelik ekleri, yazı dilinde kullanılan biçimleriyle paralellik göstermekle birlikte bu eklerin, ses değişikliği görülen şekillerine de rastlamaktayız.

İyelik ekleri şunlardır:

Teklik I. şahıs : +m, +ım, +im, +um, +üm, +īm, +įm, +ūm, +ǖm Teklik II. şahıs : +ñ, +ıñ, +iñ, +uñ, +üñ, +y

Teklik III. şahıs : +ı, +i, +u, +ü, +sı, +si, +su, +sü, +sī, +sį, +sū, +nı Çokluk I. şahıs : +mız, +miz, +muz, +müz, +mıs, +mįz

Çokluk II. şahıs : +ñız, +ñiz, +ñuz, +ñüz Çokluk III. şahıs : +ları, +leri

Teklik I. şahıs: +m, +ım, +im, +um, +üm, +īm, +įm, +ūm, +ǖm

baķasım “bakasım” M008/15, uyķum “uykum” M017/7, mahsülümǖ “mahsülümü” M027/56, gittįm “gittiğim” M032/38, oķumuşlūm “okumuşuğum” M048/42, işim M056/4, ēfendįm “efendim” M064/10, babalīmda “babalığımda” M068/44, güccǖm “küçüğüm” M078/30, çocūm “çocuğum” M085/27, ōlum “oğlum” M092/42, sözüm M101/45, ācım “ağacım” M119/38, ġoñşum “komşum” M130/8 Teklik II. şahıs: +ñ, +ıñ, +iñ, +uñ, +üñ, +y

deyzēñ “teyzen” M003/42, dayıñ “dayın” M008/54, ġızıña “kızına” M021/47, gücüñ ġuvvetiñ “gücün kuvvetin” M027/44, ōluñla “oğlunla” M033/12, dǖnüñ

“düğünün” M033/13, aķadaşıñ “arkadaşın” M048/22, emmiñ “emmin” M054/13, ġoluña “koluna” M067/79, beliñe “beline” M074/63, gǖcüñ “gücün” M102/69

+y:

Bu ek, sonu ünlü ile biten bazı sözcüklerde karşılaştığımız bir iyelik ekidir. Bu yapı, teklik ikinci şahıs iyelik ekindeki “-ñ” sesinin, üzerine ilgi hâli eki getirildiği zaman, “y” sesine dönüşmesi ile oluşmaktadır.

halayıñ halasınıñ ġızı “halanın halasının kızı” M007/1, gördüñ mü mezerini ebeyñ “gördün mü mezarını ebenin” M007/22, hāneyiñ başında “hanenin başında” M052/11, neresinden tanıyoñ oduncuyuñ “oduncunun neresinden” M067/84, anayıñ babayıñ canına “ananın babanın canına” M071/39

Teklik III. şahıs: +ı, +i, +u, +ü, +sı, +si, +su, +sü, +sī, +sį, +sū, +nı

buvası “babası” M002/21, ālesi “ailesi” M009/35, gözü M033/25, ġolu “kolu” M037/6, hesābı “hesabı” M062/43, usūlü “usulü” M065/69, ķafasī “kafası” M075/56, eskisį “eskisi” M096/35, dürüsü “dürüsü” M105/38, sürüsǖ “sürüsü” M107/10, ķoķusū “kokusu” M110/79, ġuzusu “kuzusu” M120/15, babasī “babası” M121/16, yẹri “yeri” M123/46, ġuvesi “kuvveti” M130/15

Bölgemizde iyelik teklik üçüncü şahıs ekleri arasında tespit ettiğimiz “+nı” eki, aynı zamanda bir ünsüz ikizleşmesi örneğidir.

o yannı çoalır “o yanı çoğalır” M047/139, eviñ dabannını “evin tabanını” M060/101

Ayrıca Akçaalan, Çatak, Kalaba ve Kisecik köylerinde ünsüz ile biten sözcüklere iyelik eki olarak “+si” ekinin getirildiği de görülmektedir.

bi şeysi varsa “bir şeyi varsa” M011/50, ābeysi “ağabeyi” M032/13, su şeysinden “su şeyinden” M053718, lüzüm şeysi “lüzum şeyi” M064/10

Bazı sözcüklerde iki iyelik ekinin üst üste geldiği görülmektedir. Bugün “birisi, kimisi” örneklerinde olduğu gibi yazı dilinde de benzerlerini görebileceğimiz bu durum, bölge ağızlarında da bulunmaktadır. Zeynep Korkmaz bu yapıları bir ek yığılması biçiminde açıklar (Korkmaz, 1995b: 90). Muharrem Ergin ise ekin işlevinin zamanla unutulup iyeliği kuvvetlendirme ihtiyacından kaynaklandığı kanısındadır (Ergin, 2006: 224). Bununla ilgili olarak tespit ettiğimiz örnekler şunlardır:

birisi M009/23-M068/49, yįt başısī “yiğit başı” M067/42, kimisi M104/54, hepisi “hepsi” M120/50, hebisi “hepsi” M130/31

Aşağıdaki örneklerde ise iyelik eki alan sözcüklerde vurgusu zayıf olan orta hece ünlüsünün düştüğü görülmektedir.

güveysi “güveyisi” M060/105, yazcı ombaşsı “yazıcı ombaşısı” M089/18

Bölgede karşılaşılan bir örnekte ise hem teklik üçüncü hem de çokluk üçüncü iyelik ekinin birlikte kullanıldığını görmekteyiz.

bobamıñ dayısılarınıñ “babamın dayısının” M037/9 Çokluk I. şahıs: +mız, +miz, +muz, +müz, +mıs, +mįz

davarlarımız M006/10, demircilįmiz “demirciliğimiz” M010/20, elbiselerimįz “elbiselerimiz” M013/26, dẹdįmiz “dediğimiz” M015/19, atalarımıs “atalarımız” M027/62, tavīmız horazımız “tavuğumuz horozumuz” M074/59, gözerimiz M101/21, dǖnümüzü “düğünümüzü” M120/8, ġolumuza “kolumuza” M127/91, soñumuz “sonumuz” M128/13, subayımız M130/51

Çokluk II. şahıs: +ñız, +ñiz, +ñuz, +ñüz

eviñiz “eviniz” M003/13, çocūñuz “çocuğunuz” M011/96, biriñizi “birinizi” M018/14, köyüñüzde “köyünüzde” M043/66, diliñizi “dilinizi” M062/39, ıçıñızda “içinizde” M067/74, bildįñizi “bildiğinizi” M081/13, gözüñüz “gözünüz” M104/27, isteyikleriñiz “istekleriniz” M104/64, eviñizi “evinizi” M130/22

Çokluk III. şahıs: +ları, +leri

imtianları “imtihanları” M001/37, aķranlarına “akranlarına” M003/45, ebeleri M007/25, yẹmeklerini “yemeklerini” M009/63, cẹplerinē “ceplerine” M029/5, yẹrlerine “yerlerine” M049/11, güccügleri “küçükleri” M060/65, ġızları “kızları” M065/21, suları M094/14, ġolları “kolları” M102/44, resimlerini M104/92, dişlerini M123/10, ayaķlarını “ayaklarını” M127/53, aķrabalarını “akrabalarını” M129/9

2.2.2 Zamirler

İsmin yerini tutan, nesneleri temsil veya işaret sureti ile karşılayan sözcüklere zamir denir. Nesneleri karşılayan, onların yerini tutan sözcükler olarak adlandırılan zamirler, çalışmamızda beş grupta incelenmiştir:

2.2.2.1 Şahıs zamirleri

Kişilerin yerine kullanılan zamirlerdir. Bölge ağızlarındaki örnekleri şunlardır: Teklik I. şahıs zamiri:

Teklik birinci şahıs zamiri, bölge ağızlarında yazı dilindeki biçimiyle karşımıza çıkarken bunların yönelme hâli çekiminde ise Eski Türkçedeki “ñ” sesinin korunduğu görülmektedir. Bu arkaik yapı, bölgenin tamamında vardır. Bunların dışında bir örnekte ilgi hâli çekimi “bem”, bir diğer örnekte “ben”, bir başka örnekte ise “benikį” biçiminde karşımıza çıkmaktadır.

bēn “ben” M008/6, benim M009/98, bende M020/35, báñá “bana” M030/27, ben “benim” M047/80, bene “bana” M065/53, baña “bana” M067/70, bem “benim” M092/24, benikį “benimki” M100/43, benden M104/158, bañā “bana” M121/48

Teklik II. şahıs zamiri:

Teklik ikinci şahıs zamiri hem yalın hem de hâl ekli kullanımlarında yazı dilindeki şeklini korumaktadır. Bu şahıs zamirinin ilgi ve yönelme hâli çekimlerinde Eski Türkçedeki “ñ” sesini koruduğu görülmektedir. Bu durum, bütün ağız bölgelerinde görülmektedir.

seni M009/91, seniñ “senin” M020/39, sañā “sana” M050/56, sēn “sen” M057/4, senden M060/61, sen M064/52, senį “seni” M067/63, saña “sana” M083/50 Teklik III. şahıs zamiri:

Teklik üçüncü şahıs zamiri, bölge ağızlarında yazı dilindeki şeklini korumakta, ilgi ve yönelme hâli çekiminde Eski Türkçedeki “ñ” sesini devam ettirmektedir. Bu durum, özellikle ilgi hâli çekiminde kendisini göstermektedir. “ñ” sesinin korunduğu yönelme hâli çekimleri, Ayrancı yöresinde ve ova köylerinden birisi olan Süleyman Hacı köyünde tespit edilmiştir.

onuñ “onun” M002/14, onuñki “onunki” M003/18, ondan M015/7, oylan “onunla” M040/4, oydu M060/59, oñā “ona” M067/52, oña “ona” M094/8, asker ġaçağıymış ō “asker kaçağıymış o” M109/45, onda M127/4, onọ “onu” M131/15

Çokluk I. şahıs zamiri:

Çokluk birinci şahıs zamiri, bölge ağızlarında yazı dilindeki şekli ile aynıdır. Ancak birkaç yerde çokluk birinci şahıs zamirinin ilgi hâli çekiminde “-m” sesinin düştüğü, bir başka yerde ise -Ermenek ilçesinin Aşağıçağlar köyünde- ilgi hâli çekiminde “m” yerine “ñ” sesinin kullanıldığı görülmektedir.

bizdeyimiş “bizde imiş” M001/52, bizi M010/9, biziki “bizimki” M021/61- M047/165-M064/50, bizim M030/4, bįz “biz” M043/2, bizlerde M055/13, bizim M057/65, bizdē “bizde” M067/17, bizimkinde M104/19, biziñki “bizimki” M118/6, bizden M127/89

Çokluk II. şahıs zamiri:

Çokluk ikinci şahıs zamiri, bölge ağızlarında yazı dilindeki şekli ile aynıdır. Söz konusu zamirin hâl çekiminde yazı dilindeki şekillerin korunduğu, ilgi hâli çekiminde ise Eski Türkçedeki “ñ” sesinin sürdüğü görülmektedir.

siziñ “sizin” M003/26, siziñki “sizinki” M004/11, sizden M047/62, siz M069/12, size M106/115

Çokluk III. şahıs zamiri:

Çokluk üçüncü şahıs zamiri yazı diliyle paralellik göstermekle birlikte birkaç örnekte (onnar, onnarı)1 ses boyutunda çeşitli farklılıklara sahiptir. Diğer şahıs zamirlerinde olduğu gibi ilgi hâli çekiminde Eski Türkçedeki “ñ” sesinin korunduğu görülmektedir.

onlar M011/103, onlardan M027/66, onnarı “onları” M048/1, onlarla M062/20, onlār “onlar” M075/107, onnar “onlar” M083/21, onlarlan “onlarla” M094/31, onlarıñ “onların” M102/27, onlarā “onlara” M119/19

Tablo 3. Şahıs zamirleri

Yalın İlgi Yükleme Yönelme Bulunma Ayrılma ben bēn benim bem ben benikį beni benį bene báñá baña bañā baã bende bendē benden sen sēn seniñ seni senį saña sañā saã sende senden o ō onuñ onu onū onọ ona onā oña oñā onda ondan biz bįz bizim biziki biziñ bizi bizį bize bizē bizde bizdē bizden

siz siziñ sizi size sizde sizden

onlar onlār onnar onlarıñ onları onlarī onnarı onlara onlarā onlarda onlardan