Ünlü uyumları

Ünlü uyumları Türkçenin en önemli özelliklerinden birisidir. Bu durum, sadece yalın sözcüklerde görülmez, sözcük türetme ve çekimi sırasında da kendisini açıkça hissettirir. Tahsin Banguoğlu’nun “sesli uyumu kanunları” (Banguoğlu, 1998: 84) adını verdiği bu tür benzeşmeler, ünlülerin kalınlık-incelik ya da düzlük-yuvarlaklık bakımından birbiriyle girdikleri etkileşimdir.

Ünlü uyumlarının, diğer Anadolu ağızlarında olduğu gibi, bölge ağızlarında da çok canlı bir biçimde kendisini göstermektedir. Bunlar;

a) Kalınlık-incelik uyumu,

b) Düzlük-yuvarlaklık uyumu’dur. 2.1.1.6.1 Kalınlık-incelik uyumu

Türkçenin en temel ve önemli kurallarından birisi olan kalınlık-incelik uyumu; uyumu bozan, uyuma aykırı düşen örnekler olsa da bölge ağızlarında sıkça karşılaştığımız bir durumdur. Ağız araştırmalarında Dil Benzeşmesi (Korkmaz, 1994a: 33, Gülensoy, 1988: 31, Demir, 2001: 63), Büyük Ünlü Uyumu (Gülsevin, 2002: 21), Kalınlık-İncelik Uyumu (Ercilasun, 2002: 65, Sağır, 1995a: 32 ve Günşen, 2000: 32), Damak Uyumu (Boz, 2002: 40-46) terimleriyle adlandırılan bu uyum, bölge ağızlarında yabancı dilden giren sözcükleri de içine alarak yaygın bir şekilde işletilmiştir.

Yazı dilinde kalınlık-incelik uyumuna aykırılık gösteren bazı eklerle herhangi bir sebeple kalınlık-incelik uyumuna uymayan sözcükler, yöre insanın ağzında bu kurala uydurulma eğilimi içindedir. Yapısı yönüyle yazı dilinde tek şekli olan bazı ek, edat ve sözcüklerin bölge ağızlarında uyuma sokulma şekilleri şöyledir:

2.1.1.6.1.1 Ek fiilin zaman eki almış şekillerinde kalınlık-incelik uyumu

Ek fiilin yazı dilinde uyuma girmeyen biçimleri, bölge ağızlarında, yapısında kalın ünlü barındıran sözcüklerden sonra kalınlık-incelik uyumuna uymuş olarak karşımıza çıkmaktadır. Bölge ağızlarında görülen örnekler şunlardır:

yoğudu “yok idi” M005/28, yüklüyüdü “yüklü idi” M008/16, vardīnī “var olduğunu” M010/104, tarafındanımışımış “tarafından imiş” M020/8, hüdüdümüş “hudut imiş” M068/41, çavışıdım “çavuş idim” M085/7, varıdı “var idi” M100/7, artırdımıdım “artırdım idim” M106/17, ġullanmadımıdı “kullanmadım idi” M117/12, varısa “var ise” M125/12, yapılmışımış “yapılmış imiş” M125/57

2.1.1.6.1.2 -ken zarf-fiil ekinde kalınlık-incelik uyumu

“i-” fiili ile kurulan ve yazı dilinde kalınlık-incelik uyumuna aykırılık gösteren “-ken” zarf-fiil eki, ekleşmiş biçimleriyle yörede kalınlık-incelik uyumuna uymuştur.

Metinlerimizde bu ekin, bazen genişlemiş bazen son seste ünsüz düşmesine uğramış biçimlerine de rastlamaktayız. Örneklerden bazıları şunlardır:

oynarķanam “oynarken” M002/46, alırķā “alırken” M006/43, açarķan “açarken” M019/15, yaşındayķā “yaşındayken” M059/2, ararķā “ararken” M060/97, yaķlaşırķā “yaklaşırken” M094/23, sancaķtarķan “sancaktarken” M104/57, ordayķā “oradayken” M109/88, yaķalarķanā “yakalarken” M106/32, yōķana “yokken” M111/23, ōtururķanā “otururken” M123/18, aylīķa “aylıkken” M128/1

2.1.1.6.1.3 -ki aitlik ekinde kalınlık-incelik uyumu

Bugün yazı dilinde daima ince şeklini gördüğümüz ve kalınlık-incelik uyumunu bozan ekler arasında gösterdiğimiz bu ek, bölge ağızlarında kalınlık-incelik uyumu kuralına uymuştur. Karşılaştığımız örneklerden bazıları şunlardır:

mutfaĥdaķī “mutfaktaki” M001/51, yandaķı “yandaki” M047/138, ordaķı “oradaki” M075/81, aradaķı “aradaki” M082/37, avrıpadaķınları “Avrupa’dakileri” M087/9, baştaķı “baştaki” M111/3, ġonyadaķı “Konya’daki” M111/36, başındaķı “başındaki” M114/8, ġonşudaķı “komşudaki” M120/13, buradaķı “buradaki” M126/38 2.1.1.6.1.4. ki bağlacında kalınlık-incelik uyumu

Genellikle uyum dışında kalan “ki” bağlacının, birkaç örnekte kalınlık-incelik uyumuna uyduğu tespit edilmiştir. Bu örnekler şunlardır:

halbıķı “halbuki” M104/153, yoķ ķu “yok ki” M123/75 2.1.1.6.1.5. ile edatında kalınlık-incelik uyumu

Son çekim edatı “ile”, bölge ağızlarında değişik şekillerde (-lā/-lē, -lan/-len, - ıla/-ile, -ılan/-ilen, nā, -na/-ne, -ına/-ine, -nan/-nen, -ınan/-inen/-ünen vb.) karşımıza çıkar ve kalınlık-incelik yönünden uyuma girer.

moturlā “motorla” M001/70, bunnā “bununla” M028/4, gözerlen “gözerle” M028/57, onnarnā “onlarla” M031/13, at arabasıynan “at arabasıyla” M034/28, oylan “onunla” M040/4, daşlan “taşla” M043/38, sādıcılan “sağdıç ile” M047/193, çalġılarımızınan “çalgılarımız ile” M072/2 halıla “hal ile” M100/6, yağınan südünen “yağ ile süt ile” M105/5, onunlā “onunla” M112/10, yayılā “yay ile” M120/44, anañıla “anan ile” M130/21

2.1.1.6.1.6. _{-leyin ekinde kalınlık-incelik uyumu}

Yazı dilinde tek biçimi olan “-leyin” eki, bölge ağızlarında özellikle “sabah” sözcüğünde kalınlık-incelik uyumuna uydurularak söylenmiştir. Ayrıca söz konusu ekin kalınlık-incelik uyumuna uğramış şekillerinde ünsüz düşmesi gibi ses olaylarının da yaşandığı görülmektedir.

sabāla “sabahleyin” M006/62-M010/58-M065/46, bazılayı M040/6, sabālan “sabahleyin” M072/17, zabāla “sabahleyin” M072/28, sabahlayı “sabahleyin” M122/16 2.1.1.6.1.7. _{Şimdiki zaman ekinde kalınlık-incelik uyumu}

Şimdiki zaman eki, bölge ağızlarında birkaç örnekte bu uyuma girecek şekilde kullanılmıştır. Örnekler şunlardır:

sürünüyürük “sürünüyoruz” M057/4, gidiyir “gidiyor” M057/64, yẹtiyir “yetiyor” M075/42

2.1.1.6.1.8. Sonradan kalınlık-incelik uyumu bozulan bazı sözcüklerde görülen kalınlık-incelik uyumu

Yazı dilinde, son seste meydana gelen incelme ile kalınlık-incelik uyumu bozulan “hangi” ve “kardeş” sözcükleri ile ön ses ünlüsü incelen “elma” sözcüğü, bölge ağızlarında kalınlık-incelik uyumu kuralına uydurularak “hanġı, ġardaş, alma” şekillerinde kullanılmaktadır. Bu kullanımlar, eski biçimlerin yöre insanının ağzında korunduğunu göstermektedir.

hanġısıydı “hangisiydi” M008/25, hanġısınıñ “hangisinin” M017/25, hanġısını “hangisini” M047/129, hanġı “hangi” M089/5-M119/33; ġardaşım “kardeşim” M001/14, ġardaşı “kardeşi” M007/45, ġardaşcılıġ “kardeşçilik” M011/30, ġardaşıma “kardeşime” M047/77, ġardaşlarımış “kardeşler imiş” M068/49, ġardaş “kardeş” M125/60; almanıñ “elmanın” M060/32, almalı “elmalı” M108/18, almacılığa “elmacılığa” M109/82

2.1.1.6.1.9. Birleşik sözcüklerde kalınlık-incelik uyumu

Bazı birleşik sözcüklerin söyleniş biçimleri, bölge ağızlarında bu kurala uygun olarak karşımıza çıkmaktadır. Tespit ettiğimiz örnekler şunlardır:

birez “biraz” M010/3-M083/15-M119/2, birezi “birazı” M022/3, birezimiziñ “birazımızın” M052/22, na zaman “ne zaman” M073/6, na ġadar “ne kadar” M096/50, hududnāma “hudutname<Ar.hudūd+Far nāme” M108/20

2.1.1.6.1.10. _{Yabancı sözcüklerde kalınlık-incelik uyumu}

Yazı diline gerek İngilizce, Fransızca gibi Batı dillerinden gerekse Arapça ve Farsça gibi Doğu dillerinden geçen ancak Türkçenin kalınlık-incelik uyumuna aykırılık gösteren sözcükler, diğer Anadolu ağızlarında olduğu gibi Karaman ili ağızlarında da büyük ölçüde bu kurala uygun telaffuz edilirler. Bu benzeşme, yönü itibariyle üç şekilde gerçekleşir:

a) İlerleyici benzeşme b) Gerileyici benzeşme

c) Hem ilerleyici hem gerileyici benzeşme 2.1.1.6.1.10.1. İlerleyici ünlü benzeşmesi

Sözcük içinde yan yana bulunan ünsüzlerden öncekinin, kendinden sonrakini etkileyerek boğumlanma niteliği bakımından kısmen veya tamamen kendisine benzetmesidir.

acap “acep<Ar.‘aceb” M009/9, ataşım “ateşim<Far.āteş+T.im” M009/113, otobusuna “otobüsüne<Fr.otobüs+T.üne” M010/62, mezerden “mezardan<Ar.mezār +T.dan” M010/63, ezen “ezan<Ar.ezān” M013/44, şofor “şoför<Fr.şoför” M019/2, ġıymatı “kıymeti<Ar.kıymet+T.i” M020/41, ille “illa<Ar. illā” M042/19, habar “haber <Ar.haber” M057/25, ayşası “Ayşe’si<Ar.Āişe+T.si” M065/31, fiyetini “fiyatını<Ar. fiāt+T.ını” M075/68, faĥırıyıs “fakiriyiz<Ar.fakįr+T.iyiz” M082/4, hoporlor “hoparlör <Fr.hoparlör” M088/1, zalım “zalim<Ar.zālim” M107/54, mahşarda “mahşerde<Ar. mahşer+T.de” M107/83, jamıdā “camide<Ar.cāmi+T.de” M109/11

2.1.1.6.1.10.2. Gerileyici ünlü benzeşmesi

Sözcük içinde önce gelen sesin, sonraki sese boğumlanma niteliği bakımından kısmen veya bütünüyle benzeşmesi olayıdır.

esgerē “askere<Ar.asker+T.e” M007/3, asbabımızı “esvabımızı<Ar.esvāb+T. ımızı” M011/41, sehildeydi “sahildeydi<Ar.sāhil+T.deydi” M030/7, aşķıyalar “eşkıyalar <Ar.eşkıyā+T.lar” M037/13, asas “esas<Ar.esas” M047/61, máraķ “merak

<Ar.merāk” M065/20, tene “tane<Far.tāne” M068/29, halva “<Ar.helva” M076/3, esgeri “askeri<Ar.asker+T.i” M108/9, māsur “meşhūr<Ar.meşhur” M127/82, lele “lale<Far.lāle” M130/6

Bazı sözcüklerde bu benzeşma kısmen olmaktadır.

amānetiñizi “emanetimizi<Ar.emānet+T.imizi” M003/62, izinnamamız “izinnamemiz<Ar.izin+Far.nāme+T.miz” M011/41

2.1.1.6.1.10.3. _{Hem ilerleyici hem gerileyici ünlü benzeşmesi}

Orta hecede yer alan ünlünün, kendinden önceki ve/ya sonraki seslerin etkisinde kalması ya da diğer sesleri etkisi altına alması sonucunda çıkan ünlü benzeşmesidir. Örnekleri şunlardır:

seccede “seccade<Ar.seccāde” M003/96, miseir “misafir<Ar.müsāfir” M021/23, halallaşılır “helalleşilir<Ar.helāl+T.leşilir” M029/6, barabar “beraber<Far. berāber” M040/4, manısaya “Manisa’ya” M052/20

2.1.1.6.1.11. _{Kalınlık-incelik uyumunun bozulması (aykırılaşma)}

Bölge ağızlarında kalınlık-incelik uyumu kuvvetli bir biçimde görülse de yer yer bu uyuma aykırı durumlarla da karşılaşılmaktadır. Bunun nedenleri olarak “s, ş, y” gibi bazı ünsüzlerin yanlarındaki ünlüler üzerine ilerleyici veya gerileyici olarak yaptıkları inceltme etkisi ile seyrek de olsa bazı ünsüzlerin ünlüler üzerindeki kalınlaştırıcı etkisi söylenebilir. Aykırılaşma örnekleri, şu başlıklar altında toplanabilir:

2.1.1.6.1.11.1 İyelik eklerinde aykırılaşma

Metinlerimizde iyelik eklerinde gördüğümüz aykırılaşmalardan birisi, kalınlaşma yönünde olurken diğerleri incelme yönünde ortaya çıkmıştır. İncelme biçimindeki aykırılaşmalarda “s, y” seslerinin, kalınlaşma biçimindeki aykırılaşmada ise damaksıl “ñ” sesinin yanlarındaki ünlüler üzerinde etkili olduğu düşünülmektedir.

asasi “esası” M047/61, cẹbíñā “cebine” M067/75, ġaytimiz “kayıtımız” M091/18, çāyimizi “çayımızı” M091/21, ġaysimiz “kayısımız” M094/12

2.1.1.6.1.11.2 Şimdiki zaman ekinde aykırılaşma

Şimdiki zaman eki, yazı dilinde kalınlık-incelik uyumu kuralını bozan bir ektir. Ekin taşıdığı bu özellik, bölge ağızlarında da görülmektedir.

dẹyollar “diyorlar” M005/26, bekliyodum “bekliyordum” M034/3, dikiyorsuñ “dikiyorsun” M039/5, didiyom “ditiyorum” M045/1, dikiyom “dikiyorum” M067/76, ẹrmeyor “ermiyor” M069/40, güveniyor M081/25, seviliyor M098/12, dẹyor “diyor” M106/34, görüyorū “görüyor” M110/2, gẹdiyor “gidiyor” M110/11, biliyom “biliyorum” M117/22, belebiliyoruz “bölebiliyoruz” M126/19

Bölge ağızlarında şimdiki zaman ekinin “-yır, -yir” biçimleri de görülmektedir. Bunlarda ünlü değişmesi olmasına rağmen aykırılaşmanın devam ettiğini söyleyebiliriz.

bişiyır “bişiyor” M003/56, yapıyir “yapıyor” M056/5, bilmiyırım “bilmiyorum” M057/28

2.1.1.6.1.11.3. _{-gil ekinde aykırılaşma}

Bu ek, yazı dilinde kalınlık-incelik uyumunu bozan eklerden birisidir. Bu durum bölge ağızlarında da aynen görülmektedir.

dayımgil M007/46, annemgil M009/85-M047/3, bubamgiliñ “babamgilin” M047/30, günaygil “Günaygil” M060/51, filangiliñ “falangilin” M060/53, anasıgile M067/64, babamgil M100/22

2.1.1.6.1.11.4 “y” ünsüzünün etkisi ile aykırılaşma

“y” sesi, sözcük içinde yanındaki ünlüler üzerinde inceltici etkisi olan seslerden birisidir. Bu durum tespit ettiğimiz örneklerde de görülmektedir. “yılan” örneğinde ise aykırılaşmayla birlikte ön seste ünsüz düşmesi de görülmektedir.

ilan “yılan” M017/11, barbünyā “barbunya” M040/34, ġafeyi “kafayı” M065/41, ġaleylediñiz mi “kalayladınız mı” M092/36, sıreyle “sırayla” M120/10, areylē “arayla” M120/20, ġadeyif “kadayıf” M122/16, ġadiyef “kadayıf” M124/24

2.1.1.6.1.11.5 Sözcük köklerinde görülen aykırılaşma

Bölge ağızlarında sözcük köklerinde karşılaştığımız aykırılaşmalar, kalınlaşma veya incelme şeklinde olmaktadır.

Sözcük başında bulunan “g-” ve “ġ-” seslerinin etkisiyle yanlarında bulunan ünlülerin boğumlanma noktası artdamak bölgesine kaymakta ve bu ünlülerde yarı kalınlaşma ortaya çıkmaktadır. “Ekmā´k” sözcüğünde ise sözcük içinde yer alan “k” sesinin yarı kalınlaştırıcı etkisi görülmektedir. Ayrıca “ü” sesi, birkaç sözcükte tamamen kalınlaşmaktadır.

ġóstermesin “göstermesin” M001/16, ġúle ġúle “güle güle” M013/55, ekmā´k “ekmek” M018/14, ġundē “günde” M032/20, bütun “bütün” M119/26, eylul “eylül” M120/5

Aykırılaşma örnekleri, bazı sözcüklerde incelme şeklinde olmaktadır.

zemanım “zamanım” M009/110, hanimē “hanıma” M036/15, alti “altı” M072/40, binarımız “pınarımız” M047/46, cirmalıydım “cırmalıyordum” M065/71, ayren “ayran” M102/39, cesus “casus” M123/34