Ön ses ünsüzler

Bölge ağızlarında gördüğümüz ön ses ünsüzleri, Standart Türkiye Türkçesinde kullanılan ünsüzler ile paralellik göstermektedir. Standart Türkiye Türkçesinde ön seste bulunmayan “Ç, J, ñ, », r” ünsüzleri, bölge ağızlarında da ön seste yer almaz. Ancak Türkiye Türkçesinde hiç bulunmayan “F, P, S, T” ünsüzlerinin birkaç sözcük de olsa ön seste karşımıza çıktığını görüyoruz.

Bölge ağızlarında ön seste varlığını tespit ettiğimiz ünsüzler ve bunlarla ilgili örnekler şunlardır:

c ünsüzü:

Çoğunlukla yabancı dillerden alınan sözcüklerde görülür.

canım “canım<Far.cān+T.ım”M001/40, cezā “ceza<Ar.cezā” M003/29, cesāret “cesaret<Ar.cesāret” M009/54, cümleye “cümleye<Ar.cümle+T.ye” M021/50, cenāze “cenaze<Ar.cenāze” M022/7, cumuriyet “cumhuriyet<Ar.cumhūriyet” M030/11, cinniden “cinniden<Ar.cinnî+T.den” M034/16, canavarlar “<Far.cān+vār+T.lar” M075/42, cahil “cahil<Ar.cāhil” M096/51, cami “cami<Ar.cāmi‘ ” M112/3, cinsleri “cinsleri<Ar.cins+T.leri” M119/50, cesedine “cesedine<Ar.cesed+T.ine” M130/27

Türkçede tabiat taklidi sözcükler, “c” ile başlayabilmektedir.

caġġıdı “cıggıdı” M008/37, cipdirdi “ciptirdi” M017/21, cayır cayır “cayır cayır” M058/12, civciv “civciv” M124/48

Yabancı dillerden alınan ve “j” ile başlayan sözcüklerde “j->c-” değişimi sonucu ön seste “c” sesi görülmektedir.

candarmayı “jandarmayı<İt.jandarma+T.yı” M57/3, caponyaya “Japonya’ya” M104/28, cibē “cipe<İng. jeep+T.e” M127/72

“g->c-“ değişmesi ile ön seste “c” sesine de rastlamaktayız. cavırımış “gāvur<Ar.kāfir” M007/48

Ayrıca bölge ağızlarında “ç->c-” ve “y->c-” ünsüz değişimeri sonucunda “c” ile başlayan bazı sözcüklere rastlamaktayız.

üc cüz “üç yüz” M036/1, cẹyizimizde “çeyizimizde” M045/6, cınġırıķları “çıngırak” M058/12, cemberde “çemberde” M069/8, cızınıñ “çizinin” M092/13

Birkaç örnekte “s->c-” değişmesi ile görülür.

ciarayı “sigarayı” M040/10, cārayı “sigarayı” M057/38 Başka bir örnekte de “d->c-” değişmesi ile görülür. cebboy “debboy<depo” M085/16(3)1

f ünsüzü:

Dilimizde yalnız tabiat taklidi sözcüklerde bulunan bu ses, Türkçeye giren yabancı kökenli sözcüklerde de ön seste yer almaktadır.

felāket “felaket<Ar.felāket” M001/16, fātiha “fatiha<Ar.Fātiha” M011/10, falañ falañ “falan falan” M065/66, filan “falan<Ar.fulan” M069/61, ferman “ferman<Far. fermān” M105/75, fabriķasyon “fabrikasyon<Fr.fabrikasyon” M126/14, fayda “fayda<Ar. fāide” M128/11

Ayrıca bazı sözcüklerde “h->f-”, “v->f-” değişimleri neticesinde ön seste “f” ünsüzü görülmektedir.

fürü “Huriye” M008/25, furma “hurma” M056/14, fişne “vişne” M074/48, formol “hormon” M106/9

F ünsüzü:

“f-v” arası bir ses olan bu ünsüz, bölge ağızlarında çoğunlukla “f>v” değişiminin ara merhalesi olarak karşımıza çıkar ve yabancı kökenli birkaç sözcüğün söylenişinde görülür.

1 _{“Debboy” sözcüğü, Erzurum’da depo, Eskişehir Sivrihisar yöresinde kışla anlamında, Çukurova}

yöresinde ise “dePbō” şeklinde ve depo anlamında kullanılmaktadır. Türkçe Sözlük’te sözcüğün Fransızcadan alınma ve depo, malzeme konan yer anlamında olduğu verilmektedir. H. Eren ise “debboy<Fr.depot” sözcüğü ile ilgili şu açıklamayı yapmaktadır: “silah, giysi gibi asker eşyası ambarı. Türkçede -p- sesi ötüm kazanarak -b-’ye çevrilmiş, daha sonra yerel ağızlarda gemination (ikizleşme, çift olma) yoluyla debbo biçimini almıştır. Türkçede debbo’nun, debbo’ya, debbo’yu gibi biçimlerinin yanlışlıkla debboy-a, debboy-u olarak ayrılması sonucunda debboy biçimi ortaya çıkmıştır.” (Eren, 1999: 106) Karaman ili ağızlarında karşılaşılan örneklerde ise bu sözcüğün ön seste “d->c-” değişimine uğradığı görülmektedir.

Filan “falan<Ar.fulān” M034/4, Faġat “fakat<Ar.fakat” M039/9, Faġad “fakat<Ar. fakat” M094/16

ğ ünsüzü:

Standart Türkiye Türkçesinde ön seste hiç bulunmayan bu ünsüz, bölge ağızlarında seyrek de olsa ön seste tespit edilmiştir.

şu ğün “şu gün” M011/41, cumaya ğün “cuma günü” M011/57, o ğündē “o günde” M031/30, o ğün “o gün” M067/14-M067/15-M075/53

Örnekler dikkatle incelenecek olursa bu ünsüzün, özellikle işaret sıfatı ile birlikte kullanılan “gün” sözcüğünün söylenişinde “g->ğ-“ değişimi şeklinde oluştuğu görülecektir. Leyla Karahan Batı Grubu ağızlarının genel özelliklerini sıralarken “g, ġ ünsüzleri, iki ünlü arasında ve hece sonunda sızıcılaşır. (bağır-, değ- gibi.)” şeklinde bir madde verir (Karahan, 1996: 115). Ön seste “ğ-” ünsüzüne rastladığımız örneklerde “g” ünsüzünün iki ünlü arasında yer alması, Karahan’ın açıklamasına ve tespitine uygun düşmektedir.

l ünsüzü:

Dilimizde tabiat taklidi seslerde bulunan bu ünsüz, Türkçeye giren yabancı sözcüklerin başında da bulunur.

lastik “<Fr.lastik” M013/33, limon “<Rum.limon” M025/2, loķantada “lokantada<İt. lokanta+T.da” M052/5, lüzum “<Ar.lüzūm” M075/2, levāzımdan “levazımdan<Ar.levāzım+T.dan” M081/5, levha “<Ar.levha” M115/4, lise “<Fr. lise” M118/27, lezzeti “<Ar. lezzet+T.i” M120/68, lapır lapır “lapır lapır” M123/5

Türkçe bir ünlem olan “ulan” sözcüğünün ilk ünlüsünün düşmesiyle bölge ağızlarında ön seste “l-” ünsüzü görülmektedir.

la “lan<ulan<oğlan” M020/41, len “ülen<ulan<oğlan” M037/41, lan “ulan<oğlan” M083/48

Birkaç sözcükte ise “r->l-” değişmesi ile ön seste “l” ünsüzünün yer aldığı görülmektedir.

Bunların dışında bölge ağızlarında “y->l-”, “n->l-” değişimi sonucunda sözcük başında “l” ünsüzüne rastlanmaktadır.

labaylan “yabayla” M073/88, laylonla “naylonla” M074/57, lotunu “notunu” M096/52

m ünsüzü:

Bu ünsüz, bölge ağızlarında yabancı dilden giren sözcüklerde ön seste yer almaktadır.

meSeb “mezhep<Ar.mezheb” M011/15, miseirleri “misafirleri<Ar. misāfir+T.leri” M021/25, mēr “meğer” M034/28, moturlar “motorlar<Fr.motor+T.lar” M045/15, mi˚nāsip “münasip<Ar.münāsip” M055/5, melmeketiñ “memleketin <Ar.memleket+T.in” M068/27, madalyayı “<İt.madalya+T.yı” M104/40, malzemeleri “<Ar.malzeme+T.leri” M111/3, maşallah “<Ar.mā-şā Allah” M119/11

Ayrıca bölge ağızlarında “b->m-” ve “v->m-” ses değişiklikleri sonucunda ön seste “m” ünsüzüne rastlanmaktadır:

meterneri “veterineri” M005/32, mefāt ẹden “vefat eden” M010/67, medalaşırsıñ “vedalaşırsın” 042/10, munu “bunu” M081/8, muña “buna” M106/76

n ünsüzü:

Bu ünsüz, “ne” soru zamiri ve bunun çekimli şekillerinde çokça karşımıza çıkar. ne “ne” M007/8, nerde “nerede” M019/20, neci “(=nedir)”M030/17, nerden “nereden” M052/8, niye “niye” M060/19, nedir “nedir” M065/83, neçe “nice (=nasıl)” M066/6, nedēn “neden” M106/32, nasıl “nasıl” M115/10, nirde “nerede” M129/5, nası “nasıl” M130/62

Bu ünsüz, yabancı kökenli sözcüklerde sözcük başında bulunur.

nezāket “nezaket<Far.nezāket” M003/26, nādir “nadir<Ar.nādir” M015/33, namazından “<Far.namaz+T.ından” M011/45, nüzül “<Ar.nüzūl” M041/20, naylon “<İng.naylon” M044/15, nevį “<Ar.nev‘į” M095/2, nişan “nişan<Far.nişān” M111/5, nizāmeden “<Ar.nizāmiye+T.den” M127/33, nüfuza “<Ar.nüfūs+T.a” M130/4

“Nahni” sözcüğünde “y->n-” ses değişikliği sonucunda ön seste “n” ünsüzü görülmektedir.

nahni “<Far.yahni” M008/43-M129/11, nahnili “yahnili” M011/64 P ünsüzü:

“p-b” arası bir ses olan bu ünsüz, bölge ağızlarında “p>b” ünsüz değişiminin ara merhalesi olarak karşımıza çıkar ve ön seste bir sözcükte görülür.

Püreler “pireler” M106/73 r ünsüzü:

Bölge ağızlarında “r” ünsüzü ile başlayan sözcükler, yazı dilinde olduğu gibi yabancı kökenli sözcüklerdir.

rahmet “<Ar.rahmet” M001/28, rahle “<Ar.rahle” M019/11, römorķuñ “<Fr. römork+T.un” M044/15, rahmine “<Fr.rahim+T.ine” M075/61, rēs-i cumurudū “<Ar. reis+i cumhur+T.idi” M085/3, rāķım “<Ar.rāķım” M095/11, rızası “<Ar.rızā+T.sı” M104/146, rüyamdā “<Ar.rü’yā+T.mda” M123/19, reķat “rekat<Ar.rek‘at” M130/25

Bir örnekte ön seste “l->r-” değişimi ile “r” sesine rastlamaktayız. roķanta “lokanta” M001/7

S ünsüzü:

“s-z” arası bir ses olan bu ünsüz, bölgede “s>z” değişmesinin bir sonucu olarak ön seste seyrek görülmektedir.

Sōrā “sonra” M028/39 z ünsüzü:

Karaman ili ağzlarında tabiat taklidi ve yabancı kökenli sözcüklerde ön seste karşılaştığımız bu ünsüzle ilgili örnekler şunlardır.

zemhellerde “zemherilerde<Ar.zemheri+T.lerde” M003/16, zįniyeti “ziyneti <Ar.ziynet+T.i” M055/13, ziyāretler “ziyaretler<Ar.ziyāret+T.ler” M061/18, zalım “zalim<Ar. zālim” M107/54

Bazen Türkçe veya yabancı kökenli sözcüklerde “s->z-” değişimi ile ön seste “z” ünsüzü karşımıza çıkar.

zebze “sebze” M043/55, zabahtan “sabahtan” M057/23, zilifkeden “Silifke’den” M062/3, zabāla “sabahleyin” M072/28, zopa “sopa” M089/16

Ayrıca ses yansıması olan birkaç sözcükte de görülmüştür. zır “zır” M017/19, zıplıġ “zıplık” M047/52